1.
Pas njëzet e ca vjetësh prej botimit të parë, u bëra mbarë të lexoj “Piramida” e I. Kadaresë, për një sërë arsyesh: nuk kam qenë aty kur është publikuar te “Rilindja Demokratike”; kur jam gjendur në Tiranë ose më ka dalë nga mendja, ose edhe nuk e kam gjetur kur e paskam kërkuar.
Mirëpo shpejt u ndjeva me fat që nuk e paskam lexuar asokohe; nuk do të kisha patur qetësinë e duhur atëbotë për ta lexuar këtë libër siç duhet, siç edhe vetë autori, cilido autor, ma do mendja, pret të lexohet, si shkrimtar, si estet, e jo si tribun i vegjëlisë apo bacë i dherave ku shkelën të parët.
Edhe më shumë iu gëzova edhe vetes sime, lexuesit në mua, të cilit nuk i duhet më tashmë, nuk po kërkon më të gjejë mes rreshtash kumte sekrete disidente e as të qëmtojë alegori të largëta apo të afërta, ndonëse ato mund të gjendeshin e gjenden aty me shumicë e pa shumë mundim. Por nuk po dua më të lexoj asisoj dhe i gëzohem leximit të një libri që vjen nga Mëmëdheu sikur dëgjimit të një sinfonie, leximit estetik të tij. Nuk dua, jo se i trembem përballjes me të kaluarën, as se kërkoj ta harroj atë; thjesht, përvoja jetësore më ka mësuar të mos merrem më me gjëra, shtjellën e së cilave nuk e ndikoj, nuk e ndryshoj dot.
Ka boll padrejtësi e dhimbje e luftë e ligësi kjo botë, mirëpo duhet bërë kujdes, e këtë paskam mësuar nga disfatat, me dozën e përditshme të helmit që merr nga media, nga njerëzit, nga lajmet, nga gjithçka – fundja, atë që po kërkojmë ta arrijmë për të tërë, duhet të shohim ta vëmë në jetë ne vetë të parët: ndonjë shëtitje të qetë, ndonjë bisedë të këndshme me miq, ndonjë libër të mirë, ndonjë pikturë të bukur e ca muzikë të mirë; për këtë jetohet fundja, apo?
Me një fjalë, i gëzohem faktit, që marr një libër në dorë e nuk më duhet të pyes: »Çfarë ka dashur të na thotë autori me të?», pyetje kjo mbase në kohëra totalitare mëse e këshillueshme, por jo për lexuesin në liri, bashkësi kjo ku mund ta llogaris veten, për fatin tim të keq apo të mirë, vetëm përgjysmë.
2.
Para disa vitesh, ndërsa gjendesha në Tiranë, po bisedonim me dy miq në një kafene diku pas piramidës. Asokohe zhvillohej debati në parlament, për prishjen apo ruajtjen e saj, të cilin nuk e kisha ndjekur në hollësi, porse për të cilin isha deri diku në dijeni, pasi nuk i shpëtoje dot; të gjitha gazetat online e kishin në faqen kryesore e mund t’u bishtnoje shkrimeve, por jo titujve, që të goditnin sapo klikoje ndonjë faqe.
Shpejt vura re në Tiranë se tema kish zënë vend edhe në bisedat e përditshme; tre a katër të njohur që kisha takuar më kishin treguar idetë e tyre për të; të djathtët qenë për prishjen e saj, të majtët për rehabilitimin dhe ruajtjen, madje pata dëgjuar edhe të tjerë që flisnin për vlerat e saj arkitektonike. E pasi mbaronin së shfryri dufin e tyre, ndoshta mllefin, me të kaluarën, me shtetin, me botën, në mos me veten e tyre, por edhe me tjetrin në mënyrë të pandërgjegjshme, që në këtë rast i binte të isha vetë, kujtoheshin pastaj se jam i fushës dhe, për të patur ndoshta edhe alibinë e monologut që kishte paraprirë, ndërmendeshin të më pyesnin së fundmi se ç’do të bëja unë me të, me piramidën domethënë.
Njëri nga miqtë e mi, pasi qemë pyetur me si jeni, e nga familja, e të gjithë mirë, hapi edhe ai këtë temë, duke e treguar me dorë në një gjest domethënës ngrehinën.
»Unë them ta bëjnë muze për të përndjekurit«, tha dhe, pasi kishte argumentuar gjerë e gjatë se pse ajo duhej të bëhej e tillë, muze pra, nuk harroi edhe ai të na pyeste ne dy të tjerët se ç’do të bënim me të, nëse do të mundeshim.
Ashtu si edhe të tjerët, ai e shtroi pyetjen bardhezi, duhej prishur apo duhej mbajtur, por edhe nuk ngjante fort i interesuar për përgjigjet që i binte të merrte prej nesh, gjykuar nga shprehja e vagullt e përhumbjes që i ra në fytyrë, kur mbaroi së foluri vetë e që i bie shumëkujt në Shqipëri përgjatë bisedës, kur tjetri kërkon ta dëgjojnë atë vetë, porse pak i bën për të dëgjuar të tjerët.
»Mua kjo gjëja«, ia nisi miku tjetër, »sidomos e parë këtej nga pas, më ngjan me të pasmet e një shqiponje të bastarduar prej betonarmeje, e shartuar me një yll, po prej betoni, një farë kimere e neveritshme e dhunës me absurditetin, e ateizmit me paganizmin stalinist; me një fjalë: po të ishte për mua e nëse do të mundesha, do ta kisha shkulur qysh tani, si të thuash, nuk do t’i lija dy gurë bashkë. Më kujton, kur e kundroj, një kërmë ndanë rrugës, por edhe më shumë akoma,- po të mos qenë rropullitë, që i kanë mbetur ende, dhe mizat që i vijnë vërdallë (ca njerëz që hipnin e zbrisnin lart e poshtë), si edhe grafititë,- më kujton pra skeletin e një dinozauri, një tireksi, që, falë Zotit, nuk është më gjallë, përndryshe do të na kishte shqyer të gjithëve. Mendo sikur kjo godinë të ishte e mirëmbajtur e bashkë me të edhe diktatura e tash të kishim mbi krye brezin e tretë të diktatorëve, se si do të na dukej.
Do ia hiqja rropullitë fare, do e lija veç skelet, si mbetjet e një ndërtese në Hiroshima, funksioni i së cilës nuk po më kujtohet, por që është lënë në mes të qytetit, tashmë modern, si përkujtimore e bombës atomike që u hodh aty; bomba që hodhi Enver Hoxha këtyre anëve, trutë e gomarit që u hodhi njerëzve, është e njëjta gjë, pak a shumë. Kinse simbolizon një shqiponjë që bëhet gati të çohet në fluturim, porse mua më ngjan me një merimangë.
Më erdhi për të qeshur me ç’tha, ndërkohë që bashkë me mumien e paqenë të Hoxhës, m’u asociua kushedi pse me një skenë nga “Zoti i unazave“, ku një merimangë gjigante e mbështjell personazhin me fije, e bën kokon. M’u përshfaq diktatori i mbështjellë ashtu me fasha, kur u bënë homazhet diku te Kuvendi Popullor (apo paska qenë Instituti i Arteve?), i mbështjellë si kukurec, si plënc i qepur, me penjë mëndafshi, por më kishte ardhur radha për të thënë diçka e të dy po prisnin të flisja, jo pa ligësinë e kujt pret që ti të gabosh, të bësh gafën, rastin për të të zënë gafil me fjalët e tua,- kështu të paktën më ngjau e kishte fort të ngjarë që ligësia që po projektoja tek ata të ishte ligësia ime, që buronte nga pafuqia që të zë kur Qoftëlargu largohet nga kjo botë mirë e bukur e pa i hyrë gjemb në këmbë, – sidoqoftë e zura fillin dhe u pozicionova menjëherë në pozicionin më të rehatshëm në një bisedë, në atë agnostik.
»Shiko«, më bëhet se paskam thënë, por ndoshta edhe vetëm e kam menduar këtë, »nuk mund të them asgjë pa u njohur me objektin; do të më duhej të shikoja planet e ndërtimit, ta vizitoja nga brenda, të mendohesha: e gjitha kjo do të hante disa muaj, porse edhe nëse do i kisha bërë të tëra këto, nuk është e thënë se do të më kishte lindur me patjetër ndonjë ide që do t’ia vlente…«
»Më habit«, shtova pas një heshtjeje, »mënyra se sa shpejt priten drutë këtyre anëve, se sa shpejt e atypëraty parlamenti vendos jo vetëm prishjen, por zgjedh edhe projektin fitues të ngrehinës së radhës. Mirëpo parapëlqimet e mia personale, nëse flasim për objekte të tilla, duhen lënë mënjanë e, nëse do të isha shefi i kësaj pune, do të përpiqesha ta shikoja çështjen më me objektivitet, gjë që është, natyrisht, vetëm deri diku e mundur. Një gjë është e sigurt: ky përbindësh nuk ka asnjë vlerë arkitektonike e as ndonjë estetike; nëse ka të tilla i bie të jenë ose të natyrës historike, ose të asaj muzeale. Tani, edhe ai pallati atje me njëzet e ca kate, edhe ai gërmadhë fringo e re është, parë kështu, e po ndërtohet mu tani bash në qendër të Tiranës, pa çka se nuk ka mbaruar akoma, por të paktën nuk ka ngarkesën emocionale të diktaturës, ndonëse ka një tjetër asisoj, atë të kapitalizmit vulgar, të çoroditjes së pafre. Dikur na vrau e preu Enveri, qeveria, shteti; sot të qërojnë vrasës gjaknxehtë a gjakftohtë, gjakmarrës, tipa me silenciator a me pump-gun, dealer-a droge, apo ndonjë i fortë që nxehet kot në kokë të vet; dikur na morën në qafë parimet; tani po na merr mungesa e përfarshme e tyre.
Natyrisht që unë nuk jam idiot që të pohoj se tani qenkësh po aq keq sa edhe nën diktaturë, apo edhe më keq akoma: që atëherë ishte më mirë; e tashmja është në njëfarë mënyre vijimësia e së shkuarës e nëse nuk duam të jetë kështu, do të na duhej të ndaheshim përfundimisht prej saj duke e përpunuar, jo duke e zhbërë, thjesht sepse kjo e fundit është e pamundur. Por, më tepër se aq, jam pothuajse i lumtur që aq më bën se ç’ndodh me të, pasi problemi i vërtetë nuk qëndron te ndërtesa, por në mendjet e njerëzve; janë ish-bashkëpunëtorët e Sigurimit, por edhe të përvuajturit e asaj kohe, ne të tërë thuajse, që e kemi vetëdijen e trazuar, vetëdijen e fajit, pasi të tërë e dinë se këtu ka ndodhur një krim. Me një fjalë, piramida e vërtetë gjendet në trutë e gjindjes, ndërsa kjo këtu«, e përsërita vetë tash gjestin e mëparshëm të mikut, duke e treguar me përçmim, »është vetëm një kopje e mjerë e arketipit të botës ideale, sipas Platonit, po të duash.“
“Pra, do e mbaje.«, vuri pikat mbi i miku, të cilit i pata kopjuar gjestin, ndonëse nuk ishte kjo ajo që kisha dashur të thoja.
3.
Kur u ndamë e u largova nëpër zheg i vetëm, tema e bisedës më ndiqte pas si një pulëbardhë vazhdën që lë në ujë anija. E kjo nuk kishte të bënte me ngrehinën në fjalë; nuk ishte ajo që nuk më lëshonte, por simbolika e arketipit piramidal si e tillë.
Në zanatin tim është e zakonshme të përballesh me figurat elementare dydimensionale në letër e më pas me trupin në realitet, me dimensionin e tretë.
Janë tre figura arketipale; trekëndëshi, qarku dhe katrori. Në artet figurative, veçanërisht në arkitekturë, është e këshillueshme të mos përdoren të trija sëbashku, për të shmangur eklektizmin, por e shumta dy të tilla, gjë që shpesh është e detyruar nga tredimensionaliteti dhe kompleksiteti i formave dhe funksioneve. Çdo kombinim tjetër më kompleks është veçse fraktal i këtyre tre elementëve bazikë.
Nëse do të provohej, në një përpjekje të thjeshtëzuar, të rrokeshin kahjet e artit,- e jo vetëm të tij, por edhe i gjithë mundi botëkuptues i feve, filozofive, shkencave, etj.,- këto kahje mund të ndaheshin në mënyrë, e përsëris, fort naive e të thjeshtëzuar, ndoshta vulgare, në dy kampe të mëdha, në dy prirje themeltare.
Njëri kah është ai që merret drejt reduktimit, zbërthimit të gjithçkaje në emëruesin më të vogël të mundshëm, pikës, drejt zeros, atomit të Demokritit, monadave të Laibnicit, monoteizmit mbase; tjetri është ai pagan, pluralitetit të zotave, hinduizmit, bigëzimit aristotelian, multiverseve.
Në epoka të ndryshme e stilet artistike gjendet e njëjta sinusoidë. Ndërsa arkaizmi priret drejt arketipit, epoka klasike mëton të gjejë masën e duhur, më pas vjen baroku, rokokoja, ornamenti e pastaj kurba nis të priret sërish drejt thjeshtëzimit.
E tëra kjo përkon edhe me vetëdijen jo vetëm estetike të njerëzimit, por edhe me ngritjet, shkëlqimet dhe rëniet e tij; me luftrat, epokat e arta, shkatërrimet, përmbytjet e kështu me radhë.
Ndodh, më shpesh se ç’mendohet, që të dyja prirjet e lartpërmendura të fqinjërojnë pranë e pranë. Nëse piramida është shembëlltyra e përsosur e reduktimit, labirinti është shembëlltyra e përsosur kah harlisja. Në Egjiptin e vjetër, ndërsa piramidat i kanë mbijetuar kohës, labirinti, i cili, sipas Herodotit, tejkalonte çdo përfytyrim, madje edhe piramidat vetë, ka patur fatin e përkundërt.
Arketipet, me sa duket, janë më solide, më stabile, jo vetëm nga ana statike, se fraktalet e tyre. Por ka edhe diçka më elementare se vetë piramida: shkretëtira. Njërën me tjetrën i lidh era, rëra, reduktimi i gurit në emëruesin më të vogël të përbashkët, me hiçin; nëse piramida do të shprishej e do të frynte erë ndërkaq, çka do të mbetej prej saj do të ishte vetëm lëndë shkretëtire, një valle rëre.
4.
Kjo përsiatje m’u ndërmend edhe një herë kur mbarova së lexuari “Piramida” të I. Kadaresë. Ky është ndoshta libri më shtypës, më kompakt, i tij; ka fort dendësi edhe te “Pallati i Ëndrrave”, por ngjashmëria fqinjërore është si ajo e piramidës me labirintin; vetëm dendësia atmosferike dhe lënda e përdorur, lëndë makthesh, të ngjallin asociacionin e fqinjërisë.
Ndërsa për nga stili, për nga intermezzo-t (nga kronika) romani të kujton “Kronikë në gur” dhe “Kështjella”, këtë të fundit edhe më tepër, pasi, nëse te ky sulmohet një kështjellë, te “Piramida” po ngrihet një e tillë, që nuk do mbajë të gjallë të rrethuar brenda, por vetëm një të vdekur të rrethuar prej gurësh. Me një fjalë, rrëfimin e kështjellarit arbër, subjektin njerëzor, vendin e tij, e merr guri, guri i lëvizur me mundime të mëdha sizifiane prej të gjallësh që shpesh shtypen prej tij, bien rrugës nga ngjitja e tij në majë; Sizifi dhe guri ndërrojnë vendet; këto intermezzo janë edhe zemra e romanit e janë të shkruara fort mjeshtërisht.
Ndonëse pesha e gurëve, hetimet, ndëshkimet, përbetimet e denoncimet, krijojnë te lexuesi një kaplim shtypës, me një fill të hollë humori të zi rrëzëllitës autori ruan drejtpeshimin mes makabritetit e zymtësisë, nga njëra anë, dhe lehtësisë efemere të absurdit, të përsëritjes së historisë deri në mërzi, nga ana tjetër. Ambasadori sumer që i nis raportet sekrete shtetit të tij me qerre plot me pllaka të shkruara argjili; bathët (nënkupto; fasulet, groshët tona) për të cilat njerëzit mbajnë radhë; jeta pas vdekjes e faraonit Snefru, e cila mund të përkthehej edhe si ajo e Enver Hoxhës: një ditë, pastaj edhe një ditë tjetër… pastaj vijnë shokët Gogo Nushi, Hysni Kapo dhe Kadri Hazbiu për një mbledhje të organizatës, edhe një ditë, një tjetër ditë… i japin së tërës një frymë lojcake rrëzëllitëse, që i rri bukur asaj të përzishme, që përshkon tekstin fund e krye.
5.
Po flisja ca më sipër për kohë leximi; nuk ishte e njëjta gjë të lexoje para ’90-ës; tjetër gjë është po ashtu të lexosh nga ’90-ta e këtej. Leximi në robëri është i ndryshëm nga ai në liri, por edhe ky i fundit varet nga lloji i lirisë në të cilën gjendesh.
E njëjta gjë i ka ndodhur, me sa duket, edhe autorit gjatë shkrimit të këtij romani; ndërsa treçereku i librit është shtypës, alegorik dhe asociativ, nga kreu i XII (Dhunimi) e deri te ai i XV (Kafkana) stili ndryshon papritur, syri gjithëparës,- siç tregohet ky në teoritë konspirative, ku nuk harrohet të përmendet simboli masonik mbi dollar, por që mund të krahasohej me këndvështrimin e një autori të gjithëdijshëm,- syri gjithëparës pra, piramidioni, si të thuash, i cili deri më atëherë ka qenë panoramik, vjen e fokusohet te personazhet: e gjitha kjo është shkruar fort bukur e mjeshtërisht, porse nuk është në vazhdën e asaj që e ka paraprirë. E njëjta gjë ndodh edhe me paralelen e hequr me Timur Lengun dhe spagatën me bunkerët e Shqipërisë; faqja e fundit, për shijen e shkruesit të këtyre radhëve, është mëse e tepërt.
Pjesa me Timurin e çalë është e shkruar dhe ajo fort mjeshtërisht e do të kërkonte një shkrim më vete, mirëpo filli që e mban lidhur me rruazat që i kanë paraprirë është i hollë dhe i kërkuar, metafora si e tillë, simbolika e saj, mund të gjendej në gjithë piramidat e kësaj bote, qysh nga majat e Amerikës Jugore e deri në Kinë e Indonezi.
Shkruesi i këtyre radhëve është vetëm lexues e ka fort të ngjarë të gabohet; sidoqoftë ai mendon se pjesa “Kafkana“ duhej të ishte nxjerrë diku më vete, si novelë më vete; por është e kotë të supozojmë për fatin e saj, pasi ajo është tashmë e përfshirë në roman e ky i fundit është fakt i kryer; mund t’i sugjerohej lexuesit, pasi të kish mbërritur te kreu i XII-të, ta linte librin për ca kohë mënjanë, të lexonte diçka tjetër në mes, pastaj të vazhdonte deri te kreu i XV-të e të bënte të njëjtën gjë edhe me pjesën e mbetur.
Me sa duket, edhe për autorët vlen thënia e vjetër e Heraklitit: “Askush nuk zbret në të njëjtin lumë dy herë njëlloj” e romani nuk është shkruar në vijimësi, por në gjendje të ndryshme krijuese, ndoshta edhe lirie.
Mirëpo, ashtu siç ka një kohë leximi, një të tashme të tij, po ashtu ka edhe lexime të shkuara, një kohë pasleximi, e kur lexoj se ç’paskam shkruar më sipër në një kohë të tillë pasleximi, mendoj se ndoshta ajo që shkrova për fillin që i lidh pjesët me njëra-tjetrën kishte kuptim përgjatë leximit, por jo më tani, për pasleximin, ashtu si shija e disa ushqimeve të zgjedhura të vjen ca me vonesë, pasi i ke përtypur ato.
Ndaj, tani, në një kohë të dytë, kur sjell ndërmend dy imazhet bazë të kësaj novele, piramidën prej guri të Keopsit e atë me kafka të Timur Lengut, më duket papritur se tash ata rrinë për bukuri përbri njëri-tjetrit.
Çka e lidh piramidën me labirintin, shartimi i tyre, si të thuash, i reduktimit maksimal me mëtimin e pafundësisë është po ashtu stuhia e rërës, labirinti i shkretëtirës, diçka amorfe, kaotike, e pështjelluar, e panënshtrueshme dot, diçka si era, po, turma, thashethemnaja, piramida e shpirtrave, e ëndrrave, piramida prej rëre.
E kjo është edhe lënda e vërtetë e këtij romani.
6.
Pas piramidave të Gizesë, shumëkujt do t’i vinte ndër mend, nëse do të përmendej kjo fjalë, një e tillë moderne prej qelqi në hyrje të muzeut të Luvrit. Pakkush, besoj, e ka patur mendjen, pas gjithë asaj mësymjeje kulturore që pëson vizitori në muze, kur ka dalë prej andej e ka marrë ndoshta përposh për në metro, që të ngrejë kryet e të shohë një piramidë xhuxhe të varur në nënkalim, një kundërpiramidë, nëse nuk më gënjen kujtesa. Ndoshta gjithçka ka nevojë për të kundërtën e vet, pasqyrimin e vetvetes, ku të mund të kundrohet, ku do të mundte të plotësonte me tjetrën gjysmën e gjymtë. Strukturat njerëzore, në të gjitha kohërat, edhe në ato demokratike, kanë qenë hierarkike, piramidale. Ndoshta, ndonëse kjo është utopike, do të na duhej të mëtonim ca më shumë për të tjera forma po aq të përsosura, në të cilat pikat janë të barazlarguara nga qendra, struktura rrethore pra, në mos sferike. Mirëpo në paragrafin e mësipërm ka një të panjohur të madhe: ne, njeriu. Fort është përpjekur të ndryshohet ai, të gjykohet, të ndahet gruri nga egjra, fort është keqkuptuar ai, prej kujt? Prej atij vetë.
Kafkat tona janë gurët me të cilët kemi ndërtuar piramidat tona, shpesh fort të pjerrëta.
7.
Idetë e dy miqve të mi nuk po më ngjajnë, tani që hodha këto radhë, aq të këqija; më mirë akoma, mendoj, do të kishte qenë një kombinim i tyre.
Pasi t’i hiqnim rropullitë mumies, piramidës së Enver Hoxhës, e t’i linim vetëm skeletin prej betonarmeje, mund ta mbushnim kafazin, burgun e krijuar, me kafka, me kafka porcelani ndoshta, ashtu si Ai Weiwei pat mbushur dikur një sallë ekspozite me fara luledielli porcelani. Numri i kafkave mund të llogaritej lehtë.
Ndërsa në majë, aty ku dikur gjendej ylli pesëcepësh, mund të vihej mbikafka, kafka e ndonjë koke të madhe, më të marrit të anëve tona, e cila, nëse pushteti është marrëzia më absolute e ka shumë të ngjarë të jetë ashtu, do i binte të ishte e kujt?…
Por kjo është vetëm një ide e marrë hua nga libri e ndaj le ta lemë më mirë mjeshtrin të flasë vetë:
(…) Duke qeshur e duke u tallur kërkuan ndonjë kokë të stërmadhe, por meqë nuk e gjetën aq sa ç’e kërkonin, dikush u kujtua për Mongkën, një torollak kokëmadh, nga ata që ndiqnin pas karvanët ushtarakë. E thirrën budallanë, i thanë: »do të bëjmë princ« dhe, pasi ia prenë kryet nën gazmendin e të gjithëve, i derdhën plumb të shkrirë sipër çaçkës dhe ia vendosën në majë. (…)
