Me siguri, të tjerët do të dinin ta përcaktonin më mirë vendin e Aleksandër Moisiut në teatrin kontemporan. Por lajmi i vdekjes së tij më ka bërë një përshtypje aq të thellë dhe m’u duk i një rëndësie aq të jashtëzakonshme, sa që të provoj të përshkruaj me realizëm emocionin për një pjesë nga ata të panjohur, të cilët bashkohen me mua, me të njëjtën keqardhje.
Nuk besoj se ekziston në botë një njeri, pa asnjë lidhje, një i huaj, i cili të më ketë hipnotizuar në këtë mënyrë përgjatë viteve. Jam drithëruar edhe për faktin më të thjeshtë që lidhej me emrin e tij. E gjithë imagjinata më është varur nga ky person dhe përmes tij kam ndërtuar, në realitet, të gjitha fantazmat.
Atëhere pse të mos jem i sinqertë dhe pse të radhit tablo objektive? Sado që mund të duket jo dhe kaq e gjetur, pse të trembem nga rrëfimi? I siguroj të tjerët se në rrëfimin në vetën e parë nuk fshihet asnjë gënjeshtër.
E kam parë para dymbëdhjetë vitesh në Vjenë. Më kujtohet se ndodhesha në fundin e një rreshti të gjatë për bileta, në Volkstheater.
Pamja e tij: siluetë me një bukuri imponuese, delikate, sytë pa qetësi, portreti dhe çdo veprim prej nga dallohej melankolia më e fuqishme. Dhe zëri i ngrohtë, muzikor, me reliev, me artikulimin e përkryer: gjermanishtja, zakonisht e ashpër, e cila zbutej për veshin e një latini. Ju që e keni dëgjuar do mund ta harronit ndonjëherë këtë zë, pikërisht këtë zë? Një Hamlet ideal dhe jo thjesht princi fatkeq i Danimarkës nuk ka qënë ndonjëherë më i vërtetë, duke mbetur njëheri i padukshëm. I kam harruar të gjithë personazhet e “Hamletit”.
Ofelia u shpërnda nga erërat, por Moisiu ka mbetur i plotë përgjithmonë dhe do jetë e pamundur të shoh tjetërkënd në këtë rol. Në Othello, po atëhere, u paraqit më dobët. Othello nuk ishte një personazh i cili u përshtatej melodive të Moisiut. Por ai ishte i admirueshëm në Kokteili i gjelbër të Schnitzler-it; Ai e ka fajin për gjithçka të Tolstoit dhe Romeo dhe Zhulieta. Në Romeo ishte i jashtëzakonshëm. Kur i tregonte priftit dashurinë e tij pushtohej nga gëzimi.Çfarë valëzimi vinte prej tij tek spektatorët! E dëgjoj duke folur. Një gëzim drithërues, i cili mban në vete tragjeditë e ardhshme. Në “Kufoma e gjallë” ishte i pakrahasueshëm. Rënia fizike e tij, e mbivendosur mbi ngritjen morale, ecnin me një nuancim që nuk mbaronte dhe një trishtim i tmerrshëm vinte prej fjalës që nuk sillte asnjë të keqe. Kujtoni rrëfimin e tij në klub, skenë e cila me cilindo aktor tjetër do të dukej e vështirë për t’u realizuar, që të mund të kuptoni artin e tij të madh. Përshtypjen që kemi në “Elisabeth Bergner”, apo në një vepër klasike franceze: se dhe detaji më i vogël është studiuar gjatë. Edhe trishtimi ku Moisiu mbështeste të gjitha skenat krijonte një atmosferë të paharrueshme.
A duhet të identifikohet një aktor me rolin e tij, apo jo? Pyetja është bërë shumë herë. Diderot është marrë gjatë me të. Por nuk mund të mos besosh se disa nga rolet që Moisiu i luajti në gjithë rruzullin nuk i përshtateshin atij si një dorezë. Sepse të gjitha tmerret e botës, të gjitha nostalgjitë, të gjitha mendimet e papërpikta dhe po aq të dhimbshme si dhe shija e vdekjes, ashtu si janë realizuar në poezinë e Rilke-s, kanë marrë jetë në ekzistencën e Moisiut. E kam parë në Vjenë me rastin e një feste, duke recituar nga Dante (atëhere kur Weingartner drejtonte Simfoninë Dante të Liszt-it) dhe që atëhere kam kuptuar se ai ishte shkrirë midis gjermanëve. (U lind në Trieste. Kohën e fundit e kaloi në Itali. Por vdiq në Vjenë).
Erdhi edhe në Bukuresht me po atë repertor dhe arriti të jetë i dashur edhe tek ne. E kujtoj duke folur me studentët rumunë, të cilët e duartrokisnin “zhurmshëm” në rrugë. Dhe pastaj, në restaurantin Elysee, në mesnatë, miqësor, me zonjën dhe zotin Eftimiu (Viktor Eftimiu, shënimi i përkthyesit). Ndiqja çdo veprim të tij; me asnjë lëvizje nuk synonte të tregonte se ishte një njeri me famë. Dhe në intervistën që i dha një gazetari tha: “Më pëlqen Bukureshti sepse këtu mund të këndosh në rrugë kurrdo dhe askush nuk të çon në polici”.
Ka dhënë shfaqje edhe në Teatrin Atelier, në Paris. Parisi bëhet menjëherë shumë i madh kur një i huaj synon të tërheqë vëmendjen ndaj tij. Teatri i Vogël ngjan i mjaftueshëm për amatorët. Besoj se pak njerëz u sugjestionuan plotësisht ashtu siç unë e di se Moisiu kishte forcë ta bënte. Pas pak kohe, Fortunat Strowski, profesor universitar në Sorbonë dhe kronist dramatik në një gazetë, fillonte të ngatëronte; “Moisiu? Një gjerman masiv, gjëmues…”
E inkuadronte perfekt në gjithë çfarë besojnë francezët për gjermanët. “Ai e ka fajin për gjithçka” e Tolstoit u luaj madje në gjuhën franceze. Të tilla supriza ishte në gjëndje të bënte gjithmonë artisti i madh: deri në moshën njëzet vjeç nuk dinte asnjë fjalë gjermanisht. Duke qenë shqiptar, nga qënia e tij ishte çliruar një dritë mesdhetare, mbi të cilën shtohej trishtimi sllav. Si mund ta rindërtoj vetëm me fjalë ashtu si shfaqej në pjesën me një akt të Tolstoit?Fëmija fatkeq, i varfër dhe i veshur keq, me pamjen i mbledhur si një lëmsh, me flokët e çrregullt dhe pa ngjyrë dhe me atë zë naiv dhe turbullues përgjithmonë në shpirtin e atij që e dëgjonte.
Lajme të rralla, ndriçime kohëshkurtëra.Moisiut i vdiq e ëma në Vjenë.Atij iu desh të vazhdojë angazhimet në Amerikë dhe të vijë tek varri shumë kohë më vonë.E mori vesh lajmin pikërisht ndërmjet dy akteve të pjesës Shtrigat të Ibsen-it.
Qënia e tij vibron tek ty pavarësisht nga koha që ka kaluar që kur nuk e ke parë dhe në çdo vend që mund të jesh.Dhe shpesh të të turbullojnë pyetjet : “Ku mund të jetë Moisiu tani? Po mplaket dhe ai…”
Më në fund, një lajm përfundimtar i cili i shuan të gjitha kuriozitetet ka vdekur!
O lexues i largët, ai që shkruan disa rreshta nuk e di asnjëherë sa mund të komunikojë me ty…Nëse i transmetohet ndonjë lajm, nuk ka veçse zhgënjime.Sidoqoftë, me mendimin se ekziston dikush i cili është trondituar nga të njëjtat emocione, shkruaj. Dhe se do bartim së bashku imazhin dhe zërin e Moisiut gjithmonë, pavarësisht se ç’mund të ndodhë më vonë.
Këtu pranë, në gramafon, Moisiu reciton Mbretin e Elf-ëve të Gëtes, mrekullisht, ashtu siç dinte vetëm ai. Askund prania e tij nuk ka qënë më e sigurt, këtu, në këtë shtëpi të panjohur, në tjetër botë.
1935
Përktheu nga rumanishtja Pandi Bello
