Në vitin 2009, në festivalin poetik të Tetovës, pata fatin të kisha një bisedë për poezinë me poeten e mirënjohur polake Eva Lipska. Zakoni i të ngriturit shumë herët në mëngjes, më dha befasinë më të bukur të festivalit, ndërsa drejt tavolinës ku po rrija në hollin e hotelit, u drejtua e buzëqeshur Lipska. Ndër të tjera, më tha se sapo kishte botuar një libër të ri me poezi, të cilin e nxori nga çanta dhe ma la ndër duar. Teksa e shfletoja pashë se libri kishte vetëm 22 poezi në gjuhën polake. Lipska e ndjeu habinë time pa folur dhe m’u drejtua me fjalët: “Habitesh për aq pak poezi? Po mjaftojnë. Edhe Wislawa Szymborska me kaq poezi e ka çdo libër. Një vëllim poetik me 15-25 poezi të mrekullueshme është arritje e madhe për një poet të mirë”. E ardhur nga një vend si Shqipëria, ku vëllimet me 40-50 poezi janë nga më “imcakët”, fjalët e Lipskës m’u skalitën thellë në kujtesë. I solla ndërmend sërish me përhapjen e lajmit se Lasgush Poradeci do të nderohet nga bashkia e Gracit në Austri ku i janë përkthyer dhe poezi në gjuhën gjermane, si dhe nga shkrimi i poetit suedez Leandoer, në të cilin shpallet që në titull si poet i kalibrit botëror. Reagimet tepër të pakta për një lajm kaq të madh për poezinë shqipe, erdhën së paku nga njerëz shumë elitarë. Përkthyesi dhe gjuhëtari Aristotel Spiro, shtroi pyetjen e pasuar edhe nga të tjerë: “A është e përkthyeshme lirika e Lasgushin në gjuhë të tjera”. Spiro, përkthyes i mirënjohur nga greqishtja në shqip dhe anasjelltas, argumentoi se një përkthyes i zoti, patjetër se ia arrin ta përkthejë një poet, sado “i papërkthyeshëm” të jetë.
Poezia është arti i fjalës që humb më shumti në përkthim dhe kjo është e pranuar njëzëri prej poetëve e përkthyesve tanimë. Pyetja që më lindi si poete e studiuese kryesisht e poezisë është se cila pjesë e poezisë së Poradecit i kapërcen kufijtë e shqipes dhe është më e denja për lexuesit e një tjetër gjuhe në shekullin XXI. Më saktë, cila pjesë e krijimtarisë së poetit tonë ka karakter universal dhe ka vlerë të gjithëkohshme. Patjetër se te Lasgushi, si te çdo poet, kemi poezitë e mira dhe ato antologjike. Brenda kësaj të fundit, një pjesë e mirë poezive erotike, apo joerotike, të mbështetura apo jo në folklor, edhe pse janë të mrekullueshme për gjuhën shqipe, janë të ngjizura në të tillë formë, sa nuk mund t’i drejtohen tjetër veçse lexuesit shqiptar. Janë poezi antologjike po nuk kanë frymën universale që e bën një poezi të shijohet me të njëjtën shije e “mentalitet letrar” nga lexuesi polak, austriak, hungarez, rumun etj. Nga ana tjetër Lasgush Poradeci ka mjaft lirika erotike dhe lirika filozofike që kanë karakter universal. Te lirika filozofike përfshihen për mendimin tim dhe shumë prej atyre që deri më sot janë klasifikuar nga kritika jonë si lirika të peisazhit. Ndër këto të fundit, rrihet përherë drejt një fshehtësire që duhet “zbuluar”, një feksje drite që vjen e ikën pa u rrokur dot në tërë ylberin e ngjyrave të saj. Lasgushi pra i ka të paktën 25-30 poezi që munden t’i drejtohen një lexuesi joshqiptar të çdo kohe a vendi, në një kohë kur në Poloni a gjetkë, si e theksova në fillim me një vëllim antologjik me 22 poezi ose më pak e ke kryer funksionin si poet elitar.
Autorja me e vjetër në botë është poetja Enheduanna.[1] Princeshë e Mesopotamisë dhe priftëresha e perëndisë së hënës Inanna, udhëheqëse e kultit fetar, në qytet-shtetin sumerian të Urit, ku mbretëronte babai i saj, Sargon i Akadit (r. c. 2334 – c. 2279). Inanna paraqitet si zonjë e të gjitha fuqive përmes së cilave shfaqet drita (Lady of all powers /In whom light appears) dhe e merr fuqinë e saj nga më i Larti, duke ndjekur urdhrat e Më të Lartit (Taking your power from the Highest/ Following the commands of the Highest). Jemi në kohërat e perëndive pagane apo besimit politeist. Poetja i ngre himne Inannës dhe i lutet për gëzim, mbrothësi, ta bëjë të frytshme si grua e t’ia begatojë jetën përmes dritës që merr nga shumë i Larti. Pra, mrekullia, drita më e epërme vjen prej qiellit e jo prej tokës. Burimi i dritës që lumturon njeriun vjen nga një hapësirë përtej tokësores. Të gjitha kohërat njerëzore prodhuan poezi, ku krahas temave të pëhershme të atdheut, të dashurës, rikthimet drejt Itakave, gjetja e barit shërues që do të sigurojë rininë e përjetshme etj. do të kishin edhe temën e njeriut që lutet për përmbushjet e veta me sytë nga qielli. Është shpirti i njeriut, që kërkon perënditë në paganizëm e Perëndinë në shoqeritë monoteiste. Madje edhe gjatë ekzistencializmit ateist kur Zoti u mohua, sentenca e Niçes: “Zot nuk ka, por duhet shpikur”, tregoi se qenia është e paracaktuar të shpikë një hapësirë më të epërme se vetvetja për të zhvendosur liritë e absoluten e kërkimeve të tij. Pra prej poetes më të parë Enheduanna dhe deri në poetët postmodernistë, poezia ka në themel qenien me përsetë e saj mbi ekzistencën dhe realitetin, pavarësisht se si arrin të parashtrohen këto përse në rryma apo platforma të ndryshme poetike përgjatë shekujve.
Nëse një poet arrin të krijojë poezi, që përvojën njerëzore dhe përsetë e saj arrin t’i transmetojë te lexuesi përmes një arti të madh, atëherë ky është një poet i madh. Nëse vargjet e tij “i flasin” lexuesit të kulturave të tjera dhe e kapërcejnë vlerën e kohës kur janë shkruar, atëherë kemi të bëjme me një poet të madh. Pak ose aspak rëndësi ka në është poet romantik, simbolist, imazhist, postmodern etj. Lirika filozofike e Lasgush Poradecit e ruan të paprekur freskinë e saj pas 100 vjetësh dhe qenia-poet që i kundron thellësitë e saj vënë përballë qiejve është po e njëjta që vjen e tillë në kohëra të ndryshme, në popuj të ndryshëm, në kultura të ndryshme.
Studiuesi Ardian Klosi ka shkruar se krejt poezia e Lasgushit, duke e gjykuar për nga tipologjia, struktura artistike dhe vlera estetike e simboleve, pa dyshim bëhet mishërim i estetizmit të së bukurës, e tillë që shpesh ajo ngrihet në nivelin e së madhërishmes.[2] Që në manifestin poetik “Zog’ i qiejve”, vërejmë se poeti i këndon këngët nga “fundi i vetvetes”, togfjalësh që do të rrimerret në një pjesë të mirë të poezisë filozofike, por jo vetëm.
“Që nga fund’ i vetëvetes do këndoj një mall të ri”
Fundi i një vetje rrok themelin e qenies, pikën prej nga nis përndritja. Fundi i vetvetes bëhet zanafilla e re e njeriut, prej nga malli i ri për qiellin eklipson dritën e vjetër, mallin e vjetër, gjithë çka lëmë pas për t’u pagëzuar me një përsosmëri qiellore, të pambërritshme për nga shenjtëria me asgjë tjetër. I gjithë ky qiellëzim i vetvetes, kjo rilindje shpirtërore me hare të paskaj, ndërsa “gjir i dherit ku rreh jeta të fal brengë e përgjëratë”. E bukura ngrihet në nivelin e së madhërishmes në dy skaje të përkundërta: së pari, kur nga fundi i vetes dhe i dherave bilbili (uni lirik, qenia) nis fluturimin drejt qiejve dhe zëri i tij nuk është më ai i pari; nga zë i bukur tokësor është shndërruar në zë hyjnor (Asohere-e ndjej si dridhet me një zë pa shëmbëllim) dhe së dyti, kur zëri i spërkatur me qiell i bilblit vjen të mrekullojë botën nga është nisur, truallin mëmë.
“Ay sheh që nëpër fletë me vështrimin e çuditur
Ndaj çkëlqen nër mijë gjyra Vënd’i ti ku pati sbritur.”
Zëri i bukur tokësor është shndërruar në zë qiellor, zë të madhërishëm që edhe vetë çuditet me metamorfozën që ka pësuar. Ndaj në zbritje është në gjendje të ndrijë dhe vendin ku zbret, pasi ka qiell në shpirt. Ka shenjtëri prej fundit të vetvetes. Lind zog i dherave e pagëzohet zog i qiejve. Lind e rilind dhe bashkë me të rilindet dhe trualli ku ka lindur. Qenia ka mall për qiejt ndaj nis fluturimin drejt tyre dhe është pikërisht ky mall për të madhërishmen që i zgjon dashurinë prej fundit të vetvetes, prej thellësive më të thella, aty ku depërton vetëm rrezja qiellore për të ndezur një diell të ri, përndritje prej një bote me kthjelltësi më të epërme.
“Se prej mallit që të thyen përmes pamjeve të tija,
Mun në fund të zembërës s’ate ritet fshehur dashurija.
…….
E si ritet prej së fellash, më një ças fillon të nisë”.
Pamjet e mallit për qiejt feksin në shpirtin e shpendit ende pa nisur fluturimin e dashuria rritet falë këtyre pamjeve. Atëherë lind pyetja: A është ky zog i dherit që shndërrohet në zog qiejsh, apo qe prej fillimi një zog qiejsh, shpirti miturak i të cilit erdhi ndër dhera që të trupëzohej aty?
“Ti fillon ta rrahish mendjen, e buçet me shpirt të mitur”
Kemi zogun që pas kthimit na qielli fillon e habitet me një tjerër vete, kemi dhe buçitjen e zërit prej një shpirti miturak. Pastaj, në fund, kemi zotërimin e këtij shpirti prej dritës (Ha! Ç’të zotëroi Drita!). Shpirti miturak është patjetër një shpirt qiellor që ka fluturuar drejt dherave për të rilindur aty në formë tokësore, derisa në fund shpendi (qenia) i lindur prej tij shenjohet nga vetë poeti si “Zog’i Qíejvet” dhe fluturon për të qenë pranë Zotit. Kënga nis nga fundi i vetvetes apo rrafshi ekzistencial, e mandej në trajektoren tokë-qiell e qiell-tokë, fluturon prej rrafshit ontologjik në rrafshe të tjera mistike. Vetë Lasgushi shprehet kështu për procesin krijues: “Çdo mbarim poezije është një Dritë, një Lirim prej dhembjes, është mposhtja e mjerimit. Është Këthimi i Shpirtit, Këthimi i math Perihelik, pas përzjerjes vojtëse me lëndën e rëndë në Vetëvete, me Mburimin gazmor të vetëvetes.”[3]
Periheloni, si pika më e afërt ndaj diellit, e një objekti qiellor që ndodhet në trajektoren diellore, përdoret në mënyrë metaforike për të përshkruar momentet e afërsisë, intensitetit dhe rëndësisë kryesore, të ngjashme me mënyrën se si trupat qiellorë i përjetojnë këto efekte gjatë qëndrimit të tyre më të afërt me Diellin. Metafora e fuqishme përcjell konceptin e arritjes së një kulmi, një pike kthese ose një momenti vendimtar në kontekste të ndryshme. Në lirikën filozofike të Lasgushit, e jo vetëm, kthimi i Shpirtit ndodh kur arrihet liria absolute, pushtohet kaltërsia e epërme, pasi vuajtja e nisur nga fundi i vetvetes, diellohet me të prekur pafundësinë. Vuajtja shndërrohet kështu në “Mburimin gazmor tê vetëvetes” dhe kjo është pika ku themeli i qenies (fundi i vetvetes) shkrihet në një me blunë e qiellit ose fundin e ujërave. Fundi i liqerit ose detit, bëhet kështu simbol i vetes më të thellë të qiejve, sipërfaqja ku e kaltra pasqyron vetveten me shëmbëllimin më të mrekullueshëm të saj. Poezia “Lundra dhe Flamuri” mbyllet me strofat:
“Flamur’ i pastër qe m’u nxi
Në sulm te lumtur për liri,
Qëndron gazmor në lartësi!…
Tashi katarti-u çduk në det
Tashi flamuri-u ngrit përpjet,
Valon lirisht si shpirt i let.”
Liria e vërtetë është në lartësinë e qenies, në qiej. Në luftën sfilitëse me dallgët qe një shpirt i vojtur e luftarak, ndërsa në kaltërsi “valon si shpirt i let”. Poezia pra mbaron me një lëndë gëzimi, me një kthim të shpirtit perihelik. Kthim tek përmasa që përbën thelbin e ekzistencës, kuptimin më të thellë të saj. Poezia “Gjeniu i anijes” e paraqet lundërtarin në luftën mes jetës e vdekjes. Gjeniu pasi prek fundin e vuajtjes, luftës dhe sakrificës, atëherë mbërrin madhështinë. Dy herë shenjohet fundi. Herën e parë në vargjet: “Përpara kur shoh gjeratore/ Dh´ato më gremisin në fund”, ku fundi është errësira. Të dytën herë në vargjet “E morti fatkeq në më çiku/ N´u desh tmerrësisht të fundas/ Aspak nuk më thyen reziku/ Po nis e përmbysem me gas:”, ku fundi është fundi i vetvetes, pika nga duhet të nisë, të rilindet drita e gjeniut.
Lirika filozofike, ku gërshetohet misticizimi dhe ontologjia e qenies si askund tjetër te krijuesi Lasgush është monologu poetik “Vdekja e Nositit”. Atmosfera që titulli e fton lexuesin të perceptojë është vdekja. Arsye se përse nositi po vdes nuk ka. As arsye jetësore, as filozofike, as poetike. Vdekja e tij në tekst është njerëzore. Njeriu lind dhe vdes. Nositi si simbol i qenies në agoni tokësore, bash për këtë “arsye” po vdes. Frymëzimi i ka ngjizur poetit një krijesë me shtatë tercina dhe një varg të vetmuar, i cili jo më kot (kjo “jo më kot” i përket si justifikim interpretimit në fjalë, jo cilitdo interpretim) përkon të jetë dhe vargu hapës i monologut. Poezia ka një monolog dhe dy troje ekzistenciale ku ligjërohet monologu (ose dialogu me ne). Trualli i parë ekzistencial është mes tokës dhe ujërave. Në të vërtetë janë ujërat në kuptim denotativ; ujërat e tokës. Nositi është zog i ujërave në realitet. Ndaj ai e thur monologun e tij duke ecur ndanë ujërave.
“Un’ik liqerit zemërak
Fatlum dh’i pastër si zëmbak
Po zemra ime kullon gjak”
Është afruar vdekja, por ai është fatlum, sepse është i pastër si zëmbak. Kullon gjak, sepse si qenie tokësore ka llahtarinë e braktisjes së botës, mbi të gjitha braktisjen e fëmijëve. Ka gjithashtu frikën e tmerrin që ka gjithkush para vdekjes dhe shpresën se jeta e dëlirë do t’i japë një shans të dytë në pasvdekje. Gjithashtu vdes me gas, pasi zogjtë i ka mëkuar me dëlirësi e dashuri, duke u lënë si trashëgimi një shpirt madhështor, çka presupozon se as ata vetë s’do e humbin përjetësinë në një të ardhme. Po pse e godet gjirin? Mos do të shkundë prej andej të fundit grimca dashurie për bijtë? Apo e godit nga dhimbja që po lë botën? Mundet dhe për “arsyen” e dytë. Në fund të fundit, dhimbja tokësore është aq e madhe sa i ka hapur varr në gjoks. Për këtë arsye dhe dashuria me të cilën i ushqen është e llahtaruar. Llahtaria e vdekjes është e njëjtë për këdo vdekatar në çdo kohë. Çasti para lamtumirës së fundit është padyshim për zogjtë (Se vijnë-urtuar zogjtë-e mi), ndërsa monologu tokësor merr fund në strofën e tretë. Vdekja me gas ka një arsye më tepër. Duke qenë madhështor me dëlirësinë tokësore, ashtu i pastër si zëmbak, padyshim se do të ringjallet në përjetësi. Strofa e katërt ka shumë lexime, shumë kuptime, pak shenjues…
“Ahere – helmohet e buçet
Pas mallit tim liqeri – i shkret,
E rrit tallazin posi det.”
Në strofën e tretë liqeni është zemërak, sepse po humbet një fëmijë të ujërave. Pikëllimi i ujërave tokësore është aq i madh sa liqeri e rrit tallazin porsi det. Bymehet dhimbja, bymehet malli. Tashmë është “liqer – i shkret”. Togëfjalëshi “pas mallit tim” mund të lexohet në tri kahje. Liqeni humbet një bir (a bijë-nosit) dhe kur sheh trishtimin e përmallimin e nositit për bijtë në pragun e vdekjes së vet, helmohet e buçet. Së dyti, helmohet e buçet prej mallit që sheh në sytë e nositit për jetën nga e cila po largohet i trishtuar si çdo qenie. Së treti, helmohet e buçet pas mallit, domethënë pasi malli i nositit ka mbaruar, pas kohës së mallit, pas së cilës qenia-nosit është larguar nga kjo botë, ka vdekur fizikisht. Pas kohës së mallit, ndjen mall vetë liqeni e buçet i helmuar nga dhimbja e llahtaruar tokësore.
Ujërat e liqenit janë ujërat tokësore të një liqeni real dhe ujërat simbolike të ujërave si rit kalimi, ku shpirti kalon prej vdekjes në përjetësi. Në strofën e pestë ose në një nga tri strofat e fundit, nositi po “na flet” prej përjetësisë. Po na rrëfen ndodhinë pas vdekjes. Në strofën e pestë, ai kalon prej fundit të jetës tokësore në përjetësi. Kështu vdekja e shenjuar në titull merr statusin e vdekjes alegorike. Strofa 5, 6 dhe 7 janë monologu nga lartësitë. Tani kemi nositin shpirt dhe zog të qiejve. Pikërisht aty “gjer mun në gjit, gjer mun në fund” si kufi ndarës mes ujërave tokësore e atyre hyjnorë, liqeri e përcjell drejt përjetësisë shpirtin e shpendit, veprim ky “i faktuar” nga teksti poetik me vargun “E shpirtin dyke ma përcjellë”. Gjiri i liqenit është i thellë (Shih sesa ‘sht’i fellë) pasi është djep toke e përjetësie njëherazi.
Vargu i fundit “…Me zjarr ju flas, me zjarr.” hapet me një retiçencë, si pak heshtje, si kohë nderimi i përjetësisë me solemnitet-heshtje. Prapë shpendi na flet me zjarr. Ky është zjarr hyjnor. Zjarri i vargut të parë qe zjarr tokësor. Në të digjej shpendi, digjej dashurie për bijtë e liqerin (vatrën) që po linte. Në zjarrin e dytë, hyjnorin zjarr, digjet nga dëshira për të na kumtuar se udhëtimi i shpirtit të tij është kryer, se me pastërti zambaku në jetën tokësore, përjetësia nuk është iluzion. Është varg i veçuar, pasi dhe kënga e përjetësisë është unike, ndërsa si varg hapës, si zjarr dëshirash tokësore, bashkëshoqërohet me vargje të tjera, ku ka llahtarime të natyrës vdekatare të njeriut.
Ja pse Lasgushi mbetet i pakohshëm në lirikën e tij filozofike, por jo vetëm. Ja pse kënga e tij është madhështore. Sepse, i ngre hymne shpirtrave të kulluar, njeriut të pastër si zëmbak dhe tregon udhën për te përjetësia. Atë udhë që qenia e ka dëshëruar me zjarr që në kohërat e lashta, kur mbreti Gilgamesh kërkonte me ngulm barin magjik të rinisë së përjetshme. Rinia e përjetshme që për Poetin shqiptar është përjetësia e shpirtit. Përjetësi që kjo poezi, e përcjell edhe nê anën ndërtimore të saj, përmes tercinës apo simbolikës biblike të numrit 3, ekuivalente e trinisë At-Bir-Shpirt i Shenjtë.
VDEKJA E NOSITIT
Me zjarr ju flas… me zjarr.
Në gjirin tim kam hapur varr…
Që t’i jap shpresë – edhe t’ja marr…
Un’ik liqerit zemërak
Fatlum dh’i pastër si zëmbak
Po zemra ime kullon gjak:
Se vijnë-urtuar zogjtë-e mi
Dh’u jap ushqim me dashuri –
Një dashuri për llaftari:
Pa nis ah! gjirin ta godas…
Dh’e hap ah! gjirin më një ças…
Dh’i nginj ah! zogjtë- e vdes me gas!…
Ahere – helmohet e buçet
Pas mallit tim liqeri – i shkret,
E rrit tallazin posi det.
Ay e tund, ay e shkund,
Ay e hap sa me të mund,
Gjer mun në gjit, gjer mun në fund.
E shpirtin dyke ma përcjellë,
Më thotë ah! Shih sesa ‘sht’i fellë
Ky gjir’i em që të pat pjellë…
…Me zjarr ju flas, me zjarr.
[1] Poezi të poetes Enheduanna në gjuhën angleze mund të lexohen këtu: https://www.poetryfoundation.org/poems/157578/from-the-hymn-to-inanna
[2] Analiza e Ardian Klosit mund të lexohet këtu: https://www.klosi.com/klosi_news_culture/index.1.html
[3] Letër e shkruar për Dhimitër Paskon (Mitrush Kutelin), e cilapërfshihet në epistolarin e Lasgush Poradecit, botuar më 2010 nga Botimet “Alb-Paper” me titullin “Lasgush-Mitrush. korrespondencë”.
