Ismail Kadare ka nisur ta shkruajë romanin “Muzgu i perëndive të stepës” në fillim të viteve gjashtëdhjetë, fill pas kthimit nga Moska. Një pjesë e vogël e tij është botuar si novelë në revistën “Nëntori”, më 1972, me titullin “Një verë në Dubulti”. Romani i plotë botohet më 1978, si pjesë e një përmbledhje novelash, nën titullin “Ura me tri harqe”. Si roman më vetë u botua më 2006 nga shtëpia botuese “Onufri”. “Muzgu…” është roman autobiografik, ku madje personazhet paraqiten me emrat e tyre realë. Në teoritë moderne të letërsisë, një autobiografi e përkryer nuk është as libër me kujtime, as reminishencë, as ditar, as rrëfim, nëse të gjitha këto nuk synojnë vetë-zbulimin….[1]Në të vërtëtë, shkrimtari ynë ka në thelb të këtij romani vetë-zbulimin e dy botëve paralele, sa të kundërta në pamje të parë, aq të ngjashme në themelin e tyre të përbashkët: regjimet totalitare. Shpaloset vazhdimisht Moska në tërë dimensionet e saj, atmosfera politike e së cilës është aq mbytëse, sa protagonisti që rrëfen në vetën e parë historinë dhe tërë personazhet e tjerë, i kanë të vendosura fatet e jetës së tyre rreth politikës, duan apo nuk duan, munden apo nuk munden. Madje, sa më shumë që tentojnë t’i ikin politikës, aq më shumë kjo e fundit i grabit në kthetrat e saj. Tiranët janë aty si mallkim i stërlashtë, sa herë protagonisti ndodhet në krah të një dashurie të vjetër apo të re. Rrëfimi hapet dhe mbyllet me një kureshtje të madhe për tiranin e popullit tjetër dhe secili protagonist i ikën tiranit të vet.
“Ç’janë këto vajza që më pleksen me tiranë të vdekur, mendova pas pak.” (f.176)
“M’u kujtua kërkimi i vilës se mbretit Zog në Dubulti. Atëherë ishte e njohura ime që kishte padurim ta shihte. Kurse tani po ndodhte e kundërta.
Me sa dukej, secili kishte kureshtje për sunduesin e tjetrit, kurse të vetit i shmangej.” (f.175)
Po t’i referohemi silogjizmit hipotetik të Kadaresë në veprën “Legjenda e legjendave”, se aty ku ka mjegull ka dhe shumë legjenda, do ta kuptojmë edhe më mirë pse shkrimtari ndërkall në hyrje të romanit dy balada njërën pas tjetrës. Narratori i rrëfen vajzës së saponjohur vetëm njërën baladë, kurse neve si lexues na përmend dy balada. Mbetja ndërdyshas, në duhet apo jo t’ja rrëfeje vajzës së paemër baladën e murimit, fill pasi e ka habitur me baladën e Kostandinit dhe Doruntinës, është në të vërtëtë një trill narrativ. Sepse tjetrit i rrëfehet një vdekje e vetme dhe një ringjallje, ndërsa lexuesit të tekstit dhe vetvetes (kupto narratorin) i rrëfehen dy vdekje dhe dy ringjallje. Ringjallja që i rrëfehet asaj është e plotë, ringjallja tjetër e Rozafës është e ëndërruar më tepër se sa e ndodhur. Pikon qumështi i saj për të rritur të birin, po vetë ajo qëndron e murosur nën themele. Balada e rrëfyer vjen e plotë, e dyta vetëm nis të rrëfehet, duke e lënë të mjegullt vazhdimin për një lexues të huaj, por jo për një shqiptar. Mjegulla e rrëfimit, si për një lexuesin të huaj, që i përmendet vetëm akti i flijimit, si për një lexues shqiptar që e di vazhdimin e legjendës, është njësoj e frikshme. Kurse ajo tjetra ngarkohet me një vdekje të vetme dhe pas një përqafimi të vetëm humb përgjithmonë nëpër natë. Edhe pse shfaqja e saj si personazh është më e papeshë se e dy vajzave të tjera, Lida Snjeginës dhe Alla Graçovës, prape se prapë ajo mori me vete baladën e saj dhe tiranin e saj shqiptar. Një vdekje dhe një tiran nuk janë pak për një personazh hije në kujtesën e protagonistit dhe lexuesit. Në mbyllje të romanit, pasi është ngarkuar me të tjera vdekje e me të tjerë tiranë, protagonistit i rivjen parreshtur në kujtesë kënga e përvajshme “Mora rrugën për Janinë”, ndërsa ndihet vetëm, tmerrësiht vetëm pas aq e kaq ngjarjeve të rrëfyera. Në të gjitha rrëfimet Kadare mbetet asnjëanës. Ai të jep pështypjen e një kronikani shumë objektiv, që vetëm vështron dhe dëshmon, pa asnjë emocion specifik. Madje edhe mëkatin e tij në një çast dehjeje kolektive, që e çon drejt humbjes së dashurisë më të madhe, duket se e rrëfen jo me shume emocion, ndërkohë që hapja dhe mbyllja e romanit ka kaq shumë dramacitet. Skenat me të dashurat kanë të gërshetuar dëshminë e personazhit dhe tragjedinë e baladave e këngëve të vajit. Është akull apo zjarr ky rrëfimtar? Ç’farë vet-zbulimesh i interesojnë atij?
Jerome Bruner na e zgjidh më së miri enigmën kur shkruan se autobiografia përfshin rindërtimin e lëvizjes së një jete, ose të një pjese të saj, në rrethanat aktuale në të cilat është jetuar. Qendra e interesit është vetvetja, jo bota e jashtme, edhe pse kjo e fundit, duhet patjetër të shfaqet në marrëdhënie të ngushta me vetveten, në mënyrë që personaliteti të gjejë formën e tij të veçantë.[2] Kadare nuk bën gjë tjetër veçse ndërton veten e tij përmes trilleve rrëfimtare të baladave të rrëfyera e të parrëfyera apo këngëve të vajit, ndërsa ngjarjet ku mbetet një kronikan i akullt janë një tjetër trill i shkrimtarit që jetonte në vendin më të izoluar të Europës. Parathënia e Eric Faye hedh dritë në trillin e rrëfimit kadarean për një lexues të huaj, pasi për një lexues shqiptar, apo një lexues të një vendi totalitar karremi narratologjik i ndërkalljes së baladës në tekstin letrar padyshim se do të ishte shumë më i përkapshëm në rrafshin social. Faye shtjellon: “Kadare, duke pasur kartë të bardhë për të kritikuar BRSS-në, me të cilin Tirana ka prerë çdo lidhje, mund të denoncojë cenet e sistemit, pa ngjallur zemërimin e hapur të kritikës shqiptare.[3]. Kritiku francez hedh gjithashtu dritë mbi tiparin thelbësor të autobiografisë kadareane, ndërsa vë theksin te vetë-zbulimi si thelbi i aktit soditës të narratorit të gjithëdijshëm: “Me penelata të kursyera përshkruhet çarja në gjirin e kampit socialist. Kjo shkëputje është përjetuar këtu si një ndarje e dhimbshme midis qenieve njerëzore dhe jo nga këndvështrimi politik”.[4] Në rastin e parë Faye shtjellon fenomenin totalitarizëm për të depërtuar në sekretet e rrëfimit dhe polisemantikës së romanit, ndërsa në rastin e dytë analiza merr vlerë ontologjike. Kadare e përdor trillin e kronikanit të ftohtë dhe të paanshëm me të njëjtin funksion që thur përmasën baladeske të tekstit.
“Mendova se karantina do të hiqej papritur, ashtu siç u vu, por ne të dy do të mbeteshim ashtu si më parë, hije të humbura e të ftohta midis tymnajës. (f.188, nënvizimi im)
Legjendat mjegullojnë për të na kthjelluar. Kronikani na kthjellon “për të na mjegulluar”. Teknikat kadareane të rrëfimit janë sërish me funskion të dyfishtë. Alegoria e diktaturave të largëta “shpëton” tekstin nga akuzat e vendit amë, por është gjithashtu një teknikë e përkryer narrative për tekstin thjesht si gjuhë letrare, krejt të pavarur nga koha kur është shkruar dhe realiteti të cilit i referohet. Në këtë kontekst, rrafshi social, që ndoshta ka ndihmuar tërthorazi në lindjen e teknikave narrative si një lloj anti-gijotine, zbehet tanimë deri në shuarje të plotë, dhe i jep jetë përmasës universale të romanit, ku me anë të një rrëfimi që kërkon një lexues model, fillon e vet-zbulon pamjet e panjohura të vetes, të tjetrit, e të kohës së saj, që rreh të ngjizë tiranë e tirani nga më vdekjeprurëset. Nuk mund t’i ikim kohës kur jemi vet kohë. Nuk mund ta përjetojmë si duhet dashurinë kur ajo ecën, bisedon dhe përpiqet të na buzeqeshë në një atmosferë tiranie. Nëse pretendojmë se i ikim politikës në totalitarizëm, është ajri i saj që na helmon pandërprerë qelizat e trupit dhe të trurit.
“Hyjnitë e rrëgjuar të stepës më rrinin të palëvizshëm në tru si në një presidium.” (f. 195)
Protagonisti shpërfillës ndaj gjithçkaje përreth ndjen se do të arrijë të triumfojë vetëm pasi të ketë muzguar perënditë e stepës në shpirtin e tij. Ështe kaq e padijshme qenia njerëzore sa kujton se vetminë e saj e përcakton vetëm ajo? Në thelb, çdo qenie e lirë ashtu do ta mendonte në fillim, se jemi ne që i vendosim kufijtë e vetës, jemi ne që duam ta shpërthejmë dashurinë dhe dritën. Por ky besim i rremë përmbyset sakaq, në një vend ku mitizohet si hyjni figura e tiranit. Në këtë atmosferë, dashur padashur shndërrohemi në hije të humbura e të ftohta midis tymnajës. Kadare këtë lloj tymnaje kërkon të na zbulojë, ashtu hap pas hapi. Na e vërtit vdekjen dhe tiraninë si vdekje dhe tirani të tjetrit përtej, pastaj na i afron tjetrin ngjitur me veten dhe kur jeta jonë shenjohet prej marrëdhënies me qenien e panjohur e aq të largët der dje, kuptojmë se vdekja e hapësirës tjetër është dhe vdekja jonë. Pse e kemi më të lehtë të flasim për tiranin e tjetrit? Sepse nuk kemi një soditje të kulluar për të hyrë në thelbin e vërtetë të diktaturës.
Kadare merr njëkohësisht rolin e shkrimtarit dhe filozofit, ndërsa na e servir aktin e tjetërsimit të mendjes si një nga aktet më makabre të jolirisë që tenton të na shfaqet si liri. Një mendje që rend drejt kureshtisë për tiranin e tjetrit, është një mendje e tjetërsuar, që nuk e kupton se në cilat themele ndodhet ngrehina e saj. Narratori i romanit ua rrëfen aktin e ringjalljes nga vdekja edhe të njohurve të dashur, edhe të panjohurve. Që në hapjen e romanit duket se nuk guxon të na flasë për vetflijimin e një nënë, dhe duke mos dashur ta thotë atë që në fakt po e thotë, na dëshmon njëherazi dy kumte: frikën për të mos folur dhe mposhtjen e kësaj frike duke na e lënë pezull kureshtjen për të parrëfyerën e rrëfyer. Ai e fton lexuesin të rrëmihë atje ku ai tregon gjurmët dhe të ndërtojë historinë aty ku ai me kas i hedh ngjarjet si shenja të rastësishme.
Sipas Jerome Bruner, narratori duhet ta sjellë protagonistin nga e kaluara në të tashmen, në të tillë mënyrë që protagonisti dhe narratori përfundimisht të bëhen një person i vetëm me një ndërgjegje të përbashkët. Tani, për të sjellë protagonistin nga e kaluara deri në pikën ku protagonisti origjinal bëhet rrëfimtari aktual, duhet një teori e rritjes ose të paktën e transformimit.[5] Personazhet e Kadaresë i kryejnë të dyja proceset. Ata së pari arrijnë të transformohen dhe mandej të rritën. Vetëm kështu arrijnë t’i shpëtojnë vetës së dikurshme. Si e kaluar vjen balada dhe si i tashëm vjen njeriu. Mandej përmes vet-zbulimit, njeriu e rrit veten lavdishëm në heshtje dhe përqafon nga balada mjegullën, ndërsa flak tutje vdekjen. E flak jo për ta shpërfillur, por për të mos e mbjellë në veten e tij. Mjegullën e do etshëm, pasi përmes deshifrimit të alfabetit të saj, mëson si të shpërndajë tymnajën e kohës së tij të palavdishme. Teria e rritjes, në rastet kur nuk arrin të ndodhë shërben sërish si një teori transformimi për lexuesin e romanit.
“Po ky ç’pati, thashë me vete. Ishte një buzëqeshje e ftohtë, këmbëngulëse. Anteosi, që siç duket, e vuri re edhe buzëqeshjen e kinezit edhe nervozizmin tim, m’u përkul te supi.
– Flitet se, pasi ta prishni miqësinë me gjithë vendet e kampit socialist, ju do ta ruani atë vetëm me kinezët.” (f. 182)
Kadare i mëshon filozofisë se askush nuk mundet ta ndërtojë dot botën po nuk ndërtoi më së pari veten, ose se secili mund ta ndërtojë botën në të njëjtën mënyrë si ndërton veten. Rasti i parë i shërben lirisë, i dyti tiranisë. Rrëfimtari aktual tronditet për veten dhe përmes një grotesku therës rrëfen për këdo tjetër të ndryshëm prej tij, që qendër ka botën e jashtme dhe jo botën e brendshme.
Gjuha e rrëfimit në roman ngjizet si e mjegulluar kur akti i vet-zbulimit të protagonistit është në proces. Mandej duket se çoroditet fare në aktin e dehjes kolektive dhe merr tonet e një monologu dramatik në pikën kur protagonisti dhenarratori bëhen përfundimisht një person i vetëm me një ndërgjegje të përbashkët. Në aktin e dehjes ka një lloj tymnaje që rreh të duket mjegull dhe është ky stacioni rrëfimor që i paraprin atij procesi që Bruner e përshkruan si recetën që do t’i lejojë djaloshit të dikurshëm, vjedhës të dardhave, të shndërrohet në Shën Agustinin e zhytur në mendime, tashmë i kapur në një luftë midis besimit dhe arsyes. [6]
[1] D.G.Naik, Art of Autobiography, Pune: Vidarbha Marathwada Book Company, 1962. f. 39.
[2] Pascal Roy, Design and Truth in Autobiography, London: Routledge and Kegan Paul, 1960. f. 9.
[3] Eric Faye, po aty, f. 9.
[4] Eric Faye, Parafjalë në romanin Muzgu i perëndive të stepës, Ismail Kadare, Tiranë: Onufri, 2006. f. 8.
[5] Jerome Bruner, Self-making and world-making, Narrative and Identity, Studies in Autobiography, Self and Culture, Edited by Jens Brockmeier & Donal Carbaugh, Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 2001. f. 34-35.
[6] Jerome Bruner, po aty, f. 35.
