Romani i fundit i shkrimtarit Agron Tufa, “Arratia e fundit e Baltazar Ketës”, është një roman-baladë, një roman-mit, me heronj plot ëndrra të bukura e të sëmura, që rravgojnë drejt së pamundurës, midis një realiteti dhe sfondi shoqëror depresiv.
Romani ngërthen një rrëfim dinamik në rrafshin e së tashmes, që është i determinuar nga e shkuara dhe e ardhmja. Shtjella e pasioneve njerëzore me misterin e vazhdueshëm, deri në fjalën e fundit, përplas dy prirje të kundërta: njëri, sipas një vektori fizik, synon idealin e lumturisë tokësore dhe tjetri, një vektor i qartë metafizik, synon lartësitë, dehjen dhe ngazëllimin qiellor.
Diskurset e shumta filozofike, etike dhe shoqërore, që përvijohen natyrshëm përgjatë fabulës së magjishme të rrëfimit dhe stilit të zhdërvjellët, e bëjnë këtë roman një tekst sugjestionues, që lexohet me një frymë.
Një i vdekur shpallet në kërkim
Pasi e qanë ditën e parë në Miresh, Baltazar Ketën e përcollën me të gjitha shartet e mortit atje,ku “venë e s’kthehen”. Krejt tjetër punë, mandej, ajo, çudia e çudive, se si pas gjashtë ditësh Baltazari la bosh arkëmortin e vet në varrezë dhe u arratis “në drejtim të paditur”, siç shpalli njoftimi zyrtar i Drejtorisë Rajonale të Policisë së Afratit. Brenda të njëjtit njoftim, policia e shpallte të arratisurin “në kërkim”, por pa sqaruar për çfarë vepre penale kërkohej.
Buja e këtij lajmi u shua brenda dy-tri ditësh, mbase edhe për shkak të protestave politike, të cilat sapo kishin përfshirë kryeqytetin, fill pas masakrës së zgjedhjeve të përgjithshme. “Duhet të ketë qenë ndonjë ‘i skeduar’herët nga organet e drejtësisë për ‘rekorde kriminale’”, – thuhej nëpër kafenetë e kryeqytetit, që zienin si zgjoje me gazetarë ato ditë, sidomos në pikat e grumbullimit të tyre që e përbënin asokohe një grusht kioskash të parkut “Rinia”. Gazetarët e vjetër, kryeredaktorë e shefa redaksish, shtjellonin nëpër tavolina versionet e veta para vajzave e djemve, shumica rishtarë në gazetari. Mandej këto versione tavolinash mbushnin studiot televizive dhe faqet e kronikave të gazetave të përditshme.
Mbrëmjen e asaj dite që u shpall në kërkim Baltazari ndoqa emisionin special “Rebus” në “Antena Top”, të cilin dikur e kisha drejtuar vetë. Kishte disa opinionistë në studio dhe si gjithmonë, të gjithëdijshëm siç janë, ndonëse në fillim shpallnin me modesti “nuk jam ekspert i kësaj fushe…”, nuk ngurronin, mandej, ta shtjellonin ngjarjen me detaje aq të imëta, a thua kishin qenë të vetmit dëshmitarë të saj. Madje Fili, njëri nga ish-kolegët e mi, u ndal gjatë në përshkrimin e njëfarë pusulle të koduar, të cilën, sipas tij, kryebanditi i Afratit ia kishte lënë Policisë, bash në vendin ku qe pandehur se vdiq.
– Pusulla, – po thoshte ai, – ende nuk është deshifruar plotësisht, por nga burimet e mia të brendshme “konfidenciale”, di që ekspertët e kriminalistikës ia kanë dalë të hetojnë në tekst njëfarë “parimi palindromik”.
– Që do të thotë…? – e mbajti pyetjen pezull drejtuesja e emisionit.
– Palindromia është një mënyrë e kriptuar shkrimi, e cila lexohet njëlloj si nga e djathta në të majtë dhe anasjelltas, para dhe mbrapsht. Kuptimi nuk ndryshon.
– E pastaj? Ç’ka këtu për t’u “dekriptuar”, nëse kuptimi u lexuaka njëlloj si para dhe mbrapsht? – pyeti një nga të ftuarit.
– Ka, ka, sepse… – u mendua një hop ish-kolegu im, – sepse, parimit të palindromisë i shtohet dhe akrostich-i.
– Ja ku na doli tani edhe një fjalë tjetër e panjohur, – u hodh drejtuesja, – po kjo, ç’gjë na qenka?
– Akrostich-i? Ah, po kaq duhet ta kishit mësuar që në gjimnaz, zonja Sindi, – buzëqeshi kinse i zhgënjyer ish-kolegu im, mandej shpjegoi me një zë të ëmbël e të ngadaltë, si t’u drejtohej fëmijëve të një kopshti: – Mjafton të lexoni vertikalisht shkronjat nistore të çdo rreshti dhe ja ku e keni dhe akrostich-in. Shpesh ky lloj leximi nxjerr në pah një emër njeriu, një vend apo një koncept.
Në studio kishte edhe një palë tjetër gazetarësh disi më realistë; ndonjëri kishte dëshmuar, herë pas here, njëfarë shkalle të pamohueshme pavarësie. Ata po ngulnin këmbë se “arratisja” e një të vdekuri s’ishte gjë tjetër, përpos se një nga ato truket dhe sajesat e trasha, marrëzisht të paskrupullta, që bën çdo pushtet qeveritar në krizë për të shpërqendruar vëmendjen e protestave publike. Por shtjellimin e këtij versioni Sindi e ndërpreu disi vrazhdë, me përligjjen e një hapësire publicitare.
Kur emisioni rifilloi, Sindi tashmë kishte shtruar për diskutim një çështje tjetër: “A ka qenë i vdekuri i arratisur një ‘i vdekur’ dhe nëse po, a është e drejtë të shpallet në kërkim?” Ajo ia kaloi fjalën Andreas, një tjetër kolegu të vjetër, me të cilin kisha punuar disa vite. Andrea ka pasur gjithmonë një nuhatje të habitshme për t’ua qëlluar gjërave në kokë, mjafton t’i jepje qoftë dhe një detaj.
– A e dini, zonjë, përse e bën këtë Policia jonë e nderuar?
Heshtje në studio. Në pritje që t’i përgjigjej vetë pyetjes, Andrea, tok me harkun e ngritur të vetullës kaleshe, ia kishte ngulur sytë e picërruar ekranit të dekoltesë së Sindit, të hapur aq fort, sa vetëm thimthat e gjinjve mbeteshin ende të mbuluar. Bashkë me harkun e vetullës kaleshe, ai mbante të ngritur me dy gishta në nivelin e mjekrës një stilolaps të hollë, elegant, gjithë vezullime të florinjta.
– Atëherë, ç’prisni, pse s’na e thoni? – i tha drejtuesja me një buzëqeshje cytëse.
Andrea e lëshoi papritmas traun vezullues të stilolapsit dhe dha përgjigjen që kishte mbllaçitur gjatë:
– Sepse Policia, zonja ime e dashur, ka dështuar disa herë në kapjen e shumëkërkuar të këtij kryebanditi, emrin e të cilit po e mësojmë vetëm tani, falë këtyre rrethanave, që për shumëkënd janë sa të çuditshme, aq dhe të pabesueshme. Dhe për t’iu përgjigjur pyetjes suaj “A është e drejtë të shpallet në kërkim një i vdekur?” po, them unë, është e drejtë! Meqë arrestimin e tij për së gjalli e ndërpreu vdekja, tani, me të braktisur statusin e të vdekurit, ai, ligjërisht, duhet të ndiqet, si çdo i gjallë tjetër, për t’iu dorëzuar drejtësisë.
Me këto arsyetime qenë mbushur edhe komentet kilometrike që shoqëronin lajmin e arratisjes së Baltazar Ketës në versionet online të gazetave të përditshme, linqet e të cilave sot, në pjesën dërrmuese, nuk hapen, për shkak të falimentimit të tyre.
Arsyetime të tjera të ngjashme mund të jenë shtuar edhe më vonë, por unë nuk u mora më me lajmet mbi Baltazarin.
Gjahu im, i gjallë apo i vdekur
Jam munduar të kuptoj diçka, përtej përligjjes së protestave politike që eklipsuan krejt lajmin e pazakontë mbi ngjalljen dhe arratisjen e Baltazar Ketës. Por, nëse e reduktoj vlerën time në skajin e vet të modestisë, atëherë nuk ngurroj të them se nuk isha aq i papërvojë, as dhe aq i panjohur si gazetar, sa të kënaqesha me shpjegime të përcipta, shpesh edhe të porositura, me atë lloj pluhuri, pra, që të verbon reflekset dhe të pudros intuitën. Me fjalë të tjera, jo aq sa të mbetesha i kënaqur me çka na servirin studiot televizive apo Policia jonë.
Pyetja që i pata shtruar vetes asokohe kishte të bënte me dyshimin tim tronditës: mos vallë shoqëria jonë, e bombarduar vazhdimisht me lajme të bujshme nga mëngjesi në darkë, rrallëherë të vërteta e, madje, shpesh të sajuara me porosi nga lart, ka pushuar tashmë së na besuari? Mos vallë membrana e ndjeshme dhe drithëruese e besimit të kësaj shoqërie është mpirë, është drunuar dhe se kjo mpirje do të priste, tash e tutje, me të njëjtën shpërfillje, si arratinë e një të vdekuri, po aq dhe përmbytjen e përbotshme? Në qoftë kështu, atëherë zbehja e shpejtë dhe shpërfillja e lajmit mbi arratisjen e Baltazar Ketës nga varri i vet shënon fillimin e një epoke tjetër, ku të vërtetat që ne gazetarët ofrojmë janë të dënuara me shpërfillje. Besimi im te misioni fisnik i ndërmjetësimit të shoqërisë përmes informimit me faktet dhe të vërtetat do të lëkundej, derisa të rrënohej krejt.
Po kush ma ka fajin, përderisa edhe vetë isha një nga protagonistët e përbindshëm të fshehjes, manipulimit dhe zhdukjes së fakteve?
Mes trazirave të protestave dhe acarimit publik, lajmi mbi të vdekurin e arratisur u pagëzua që të nesërmen një “pordhë syfyri”. Analisti, një burrë në moshë, strabik e kokëshogë, duke u shprehur me këtë epitet, shënoi (falë reputacionit të madh në publik) zbehjen dhe firasjen përfundimtare të lajmeve mbi Baltazarin. Me sytë gapërr e çatrafilas kah teleshikuesi, analisti u shpreh prerë e qartë se “kjo ‘komedi e zezë’ që po na vihet në skenë, pikërisht tani ka vetëm e vetëm një qëllimin: që unë dhe kolegët e mi t’i shmangemi përballjes me të keqen e madhe të manipulimit të votës së lirë dhe të degradojmë në atë nivel vulgar e qesharak, sa të molloisim si plakat gërnjare për histori me fantazma. E kuptoni tani se çfarë u pjell truri këtyre?”
Vdekja përfundimtare e lajmeve mbi arratinë e Baltazarit qe dita e tretë, kur në të gjitha ekranet u shfaq para gazetarëve shefi i Drejtorisë së Policisë Rajonale të Afratit. Ai nuk e mohoi lajmin, por pastroi amullinë që pati shoqëruar atë gjatë atyre ditëve. Riosh, buçko faqekuq, disi i druajtur në fillim, ai e përballoi këtë pikë të publicitetit në ekrane duke pozuar vetëm në profilin majtas (siç u mor vesh më vonë, për shkak të faqes së tij të djathtë të djegur me vaj të nxehtë gjatë një sherri në kuzhinë me vëllezërit e tij që nga vitet e fëmijërisë).
Kameramanët ia respektuan këtë kërkesë, andaj e filmonin vetëm majtas, në profil. Thelbi i deklaratave të tij ka gjasë t’i kujtohet lexuesit. Ndonjë kureshtar i veçantë mund ta gjejë zgjedhimin e kësaj vakie në koleksionin vjetor të gazetave të përditshme (tashmë të falimentuara të gjitha), në secilën bibliotekë lokale të qyteteve tona, me përjashtim të Bibliotekës Kombëtare e cila, siç e dimë, pësoi njëherë zjarrin, mandej përmbytjen, duke lënë të padëmtuar vetëm fondin e botimeve të diktaturës. “Ç’zjarr i zgjuar! Pale ç’përmbytje e mençur na paska qenë!” – ironizonin asokohe në redaksinë tonë.
Gjithsesi, thelbi i deklaratës së shefit të policisë para gazetarëve më ka mbetur ende i freskët në kujtesë. Kam përshtypjen se e quanin se Metush Topuzi, se Metish Tonuzi, por jam i sigurt për ato pak fjalë që tha, siç më janë gdhendur pikë për pikë në kujtesë:
“Ne përgatitëm një operacion urgjent të koduar ‘Hija’. Pistat e dyshimit janë tre: e para, grabitje kufome (për shkak të njëfarë vlere që kishin veshjet e të ndjerit); e dyta, hakmarrje (e hamendësuar) përmes grabitjes së kufomës, për ta dhunuar, me gjasë, dikund tjetër, ose për ta varrosur në ndonjë vend sekret; në fund fare, e treta, që, për mendimin tim, përbën një pistë më të përmbajtur, sipas së cilës i ndjeri mund të ketë kaluar të ashtuquajturën “vdekje fiktive”. Ka fort gjasa që ai të ketë kaluar një komë të përkohshme (siç po hamendësojnë tash për tash ekspertët e komisionit mjekoligjor), për njëfarë kome të tipit të veçantë, prej së cilës i pandehuri është përmendur. Sipas ekspertëve mjekoligjorë, statistikat nuk e përjashtojnë këtë gjasë. E nëse qëndron ky version, atëherë na duhet të nxitojmë, madje shfrytëzoj rastin t’i kërkojmë ndihmë popullatës së Mireshit dhe zonës përreth, sepse gjendja psiko-fiziologjike e të ndjerit në kërkim nuk mund ta ketë shtyrë atë fort larg varrezës, çdo minutë që kalon përbën rrezik për shëndetin e tij të dobët. Siç e dini, kërkimi ynë paraprak në terren me operacionin ‘Hija’ nuk na dha rezultat. Çështjen tani e ka marrë në dorë vetë Prokuroria e Qarkut dhe së shpejti një grup hetimor, në bashkëpunim të ngushtë me Policinë Rajonale, do të nisë operacionin ‘Krehri’, tashmë me ndihmën e qenve specialë që i presim të na vijnë nga Shkolla e Qenve të kryeqytetit. Kaq kisha dhe ju lutem njerëzisht zonjave dhe zotërinjve gazetarë: lërini policinë dhe prokurorinë të bëjnë hetimet e tyre.”
Qarkullonin fjalë midis kolegësh se vetë ministri i Rendit e kishte marrë në telefon këtë Metushin apo Metishin dhe i kishte bërtitur: “Nëse nuk jeni në gjendje të kapni një të arratisur të vdekur, më mirë dorëzoni kapelat dhe merruni me një zanat tjetër. Si do të përligjeni para qytetarëve, kur s’jeni në gjendje të kapni një të vdekur? Atëherë, si do t’i kapim të gjallët?”
Por ditët e para kaluan. Metush Topuzi apo Metish Tonuzi nuk e kapi të arratisurin e varrezës së Mireshit. Në raportimet zyrtare që kam parë më vonë, ai njoftonte rregullisht për “rënien në gjurmë”të të arratisurit dhe madje, për “lokalizimin” e vendit të tij të strehimit. Kjo mund të shpjegojë arsyen se pse ministri i Rendit nuk e detyroi shefin e Policisë së Afratit të dorëzonte kapelën.
Kështu, pak nga pak (madje më shpejt nga ç’pritej), lajmi u përpëlit këndeve të ndonjë gazete lokale, derisa dha shpirt. U shua, u harrua, siç shuhen e harrohen kësoane edhe çuditë me të mëdha në botën e vdekatarëve. Kur edhe jehona e shkurtër e lajmit mbi arratisjen e Baltazarit nga varri qe zhdavaritur për fare, atëherë pata unë tërë kohën dhe qetësinë e duhur për t’i shkuar ngjarjes, siç i shkova, deri ku munda.
Sepse Baltazar Keta, i gjallë apo i vdekur, ishte gjahu im.
Liria s’ka pasur e s’ka pikë vlere për ju!
Brenda Kafes së Madhe, buzë shëtitores kryesore të Shehrit, kryeqendrës së Afratit, ushtonte zëri monoton i Palokë Pishës, ish-mësuesit tonë të letërsisë në gjimnaz. Ishte një monolog me zë të lartë, që sa vinte e ngrihej, mbase për shkak se askush nuk i përgjigjej. Nuk e di në kishte pirë mësues Paloka, por fjalët e qarta, ecja e tij e sigurt midis tavolinave të kafenesë, të mbushura atë ditë plot me sheherlinj të dëshpëruar opozitarë, nuk të jepte kurrfarë shkaku ta quaje të dehur.
E mbaja mend shtatlartë, të thantë, me pak flokë si kashtë gruri mbi një kafkë paksa të tërhequr nga mbrapa, mu si ca ekrane kompjuterash të vjetër. Ishte pothuaj ashtu, veçse tash qe ligur, qe kërrusur, kurrizi i qe kukëzuar disi, flokët i kishte po ata, por të zbardhur borë, ndërsa fytyra e eshtërt me mollëza të kërcyera i nxirrte më në pah gollet e errëta të syve. Sa kisha zënë vend në një tavolinë nga fundi dhe e pata vështirë jo vetëm ta kuptoja prej sa kohësh po fliste, por, kryesorja, kujt i drejtohej në veçanti. Me sa duket, askujt. Të gjithë e dëgjonin, por i shmangeshin kryqëzimit të vështrimeve me të. Unë, përkundrazi, u mundova t’i ndesh sytë e tij të hirtë brenda zgavrave, por ai as që ma vari; spicat i kishte, me ç’dukej, me të vetët, me ndonjë të partisë së opozitës aty në kafene:
“…Na bëjnë namin, pale. Na kanë vjedhur, thonë. Ju kanë vjedhur? Ja ku po jua them, pra, mirë jua kanë bërë! Unë detyrën time si qytetar i lirë e kam bërë, zotëri, nuk arriti të më korruptojë kush. Kam dalë, kam votuar, përkundër kërcënimeve, dhe çfarë pastaj? Unë dola, votova, bëra detyrën time, por ti, ti pse s’ma garanton aktin tim të vullnetit të lirë? Ç’kuptim ka të dal prapë, kur nuk je në gjendje ta mbrosh votën time? Ti, atëherë, as që e meriton atë. Se është njësoj, more zotërinj, është njësoj sikur unë të të jap vajzën për grua. Vajzën, po them, që e kam si sytë e ballit. Por ja që ti s’je i zoti t’i mbrosh nderin! Vjen halabaku, harbuti, skuthi i skuthave dhe ta përdhunon. Kështu, zotërinj, është vota! Pse s’më shihni në sy? Epo, ngrije, pra, kokën, ti, që na frymëzoje të votojmë kundër kësaj diktature oligarkike! Ja, votuam. E çfarë? Ç’presh opozite na qenke ti? Pse nuk jep dorëheqje? Pse nuk hap krahun? Le të vijë një më i zoti, një mishngrënës zotëri, jo barngrënës si puna jote. Na qaheni te qeveria! Hëm, qeveria atë do, të ta fusë. Blerje na thoni! Me para droge shtëpi më shtëpi. Po, more, po, kush nuk e di këtë. Me furgonë kanë qarkulluar anembanë Afratit shpërndarësit e parave të drogës. Kush ka dashur të shitet, ka shkuar vetë, vullnetarisht. Është ngutur, madje, të mos ia kalojë shoku e komshiu, se, kushedi, mos mbarohen paret e nuk mbetet më gjë për të. Atëherë? Keni ndonjë ide ju, kryeshinikët e opozitës? Pse të votojmë prapë për ju? Hë, more, fol, ngrije kokën, më shih një herë në sy, se ma ke borxh, të kam dhënë votën! Ç’bëre ti me të? Pse kaloi ajo te kundërshtari?”
Askush nuk e ngriti kokën, përpos nënqeshjeve e ndonjë zgërdheshjeje.
Në fund, mësuesi stërhell hodhi një vështrim të trishtë e të neveritur mbi gjindjen e Kafes së Madhe, mblodhi buzët shuk dhe tha: “Hani e pini, lepuj e buçe! Liria s’ka pasur e s’ka pikë vlere për ju!”
Kur figura e tij hollake doli e shihej përmes qelqnajës, si po largohej shëtitores, tek ecte fillikat, kafeneja, deri atëherë e heshtur, zhurmoi papritur me një luzmë zërash, tingujsh e cijatjesh, a thua se dikush kishte ngritur papritur deri në fund zërin e një radioje të prishur.
