Shkrimtari që doli nga sirtari
Në letërsinë shqipe të pas Luftës së Dytë Botërore, Mihal Hanxhari (1930-1999) paraqet një rast të veçantë: ai është i vetmi shkrimtar shqiptar që nuk botoi asgjë për të gjallë të tij, madje jo vetëm gjatë sundimit të regjimit komunist në Shqipëri, por edhe pas rënies së tij në vitin 1990, edhe pse jetoi edhe nëntë vjet pas, deri në qershor të vitit 1999. Dhe nuk botoi jo pse e kishte të ndaluar botimin, si shumë bashkëkohës të tij, e as pse i qenë refuzuar dorëshkrimet nga ata që vendosnin për botimin e tyre, por thjesht sepse nuk deshi. Ishte ai vetë që vuri “embargo” mbi shkrimet e tij, për të cilat nuk fliste as me miqtë e tij më të ngushtë.
Deri në vitin 2000, kur shtëpia botuese “Elena Gjika” e Tiranës, e drejtuar nga botuesja dhe përkthyesja e njohur Donika Omari (ish-redaktore në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”), botoi librin me poezi të Mihal Hanxharit me titull Se sytë e mi kështu e shohin botën, mund të thuhet lirisht se emri i tij, me përjashtim të një rrethi të ngushtë miqsh, as që njihej nga lexuesit shqiptarë.
Botimi i këtij libri dhe pastaj edhe i dy librave të tjerë që do të vijnë pas tij: Na ishte njëherë…(2000) dhe Ti vdekja ime mbushur me jetë (2001), që të tre në botim të shtëpisë botuese “Elena Gjika”, do të nxjerrin në dritë një krijues të veçantë, me një botë të pasur e specifike interesimesh tematike dhe me një origjinalitet të theksuar artistik.
Do thënë se “zbulimi” i Mihal Hanxharit si krijues është meritë e Donika Omarit, e cila, pos që botoi, brenda dy vitesh, tri vepra origjinale të Mihal Hanxharit, shkroi edhe disa tekste në formë parathëniesh, të cilat i gjejmë brenda kopertinave të librave në fjalë. Botimi i veprave të një krijuesi si Mihal Hanxhari në vitet 2000 ishte në harmoni me konceptin e ruajtjes së kontinuitetit kulturor me të kaluarën dhe në funksion të lidhjes së fijeve të këputura të një tradite kulturore (qytetare) shqiptare gati të zhdukur, për të cilën zonja Omari flet në librin e saj me titull Kulturë e ndërprerë (2009), ku përfshihen edhe shkrimet për Hanxharin.
Në letërsinë shqipe të periudhës së komunizmit, ndryshe nga ç’ndodhte në vendet e tjera të Lindjes (në Bashkimin Sovjetik, në Poloni, në Çekosllovaki, në Hungari etj.), nuk ka ekzistuar praktika e “samizdatit”, term i ardhur nga rusishtja (самиздат), që nënkupton botimet klandestine, private, jozyrtare, që shtypeshin e shpërndaheshin në mënyrë ilegale a gjysmilegale nga vetë shkrimtarët dhe adhuruesit e tyre. Në Shqipërinë e vogël, të sunduar nga një regjim totalitar i tipit oruellian, ku gjithçka kontrollohej nga aparati partiak dhe shtetëror i partisë-shtet, botimet e tilla ishin të pamundura. E vetmja gjë që mund të ndodhte në Tiranë ishte qarkullimi i ndonjë dorëshkrimi në një rreth fare të ngushtë miqsh dhe asgjë më shumë.
Siç do të shihet pas vitit 1990, kur, bashkë me sistemin e vjetër, ra edhe doktrina e realizmit socialist që kishte instaluar ai, në Shqipëri ka pasur shkrimtarë që kanë krijuar në heshtje, për vete, që s’kanë dashur t’i botojnë veprat e veta në kushtet e diktaturës dhe që i kanë lënë ato në dorëshkrim si dëshmi për brezat e ardhshëm. I tillë është, fjala vjen, poeti Zef Zorba (1920-1993), i cili la në dorëshkrim, pos përkthimeve të shumta, edhe një përmbledhje vjershash origjinale me titull Buzëqeshje e ngrirë në gaz, e cila u botua pas vdekjes së autorit në vitin 1993. Është shumë i njohur edhe rasti i Kasëm Trebeshinës (1926), një shkrimtar shumë i frytshëm, i cili shkroi pa pushim gjatë tërë periudhës së pasluftës (madje edhe në burg, ku i kaloi, me ndërprerje, plot 17 vjet), por nuk botoi pothuajse asgjë para viteve ’90, me përjashtim të një libri të vetëm, poemës për fëmijë Artani dhe Min’ja, që doli si botim i Ndërmarrjes Shtetërore të Botimeve “Naim Frashëri” në vitin 1961, në një kohë kur në Shqipëri, si rezultat i rrethanave të krijuara pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik, zotëronte një klimë paksa liberale në jetën letrare dhe kulturore.
Mirëpo, rasti i Mihal Hanxharit ndryshon nga ai i dy të parëve – i Zorbës dhe i Trebeshinës – dhe i shumë shkrimtarëve të tjerë të persekutuar (Pjetër Arbnori, Jorgo Bllaci, Visar Zhiti, Daut Gumeni etj.), për dy arsye: një pse ai nuk kishte qenë në burg e as i persekutuar hapur si kolegët e tij dhe, e dyta, ngaqë ai nuk deshi të botonte as pas vitit 1990, kur u bë e mundur të botonin edhe shkrimtarët që deri atëherë e kishin pasur të ndaluar botimin.
Mihal Hanxhari e mori me vete, në varr, sekretin e mosbotimit të shkrimeve të veta, të cilat, siç dëshmojnë miqtë dhe të afërmit e tij, i kishte daktilografuar e sistemuar me kujdes me dorën e vet dhe i kishte lënë të gatshme në sirtar.[1]
Pa dashur të zgjatemi më tej në këtë çështje, e cila, në thelb, as nuk e rrit e as nuk e zvogëlon vlerën e veprës së një shkrimtari dhe nuk çon peshë në vlerësimin e saj, le të na lejohet të shtrojmë edhe një pyetje: përse intelektuali Mihal Hanxhari, i cili tërë jetën e kaloi në Tiranë, i rrethuar nga miq të shumtë, kurse një kohë të gjatë qëndroi në krye të një institucioni të rëndësishëm, siç ishte Biblioteka e Universitetit të Tiranës, deri vonë të vetmit universitet në Shqipëri, nuk deshi t’i botonte shkrimet e veta, të shkruara në kohë të ndryshme, edhe pse realisht për këtë kishte mundësi?[2]
Edhe pse Hanxhari, me sa dimë, ndryshe nga shumë krijues që kanë qenë skeptikë ndaj punës së tyre, ashtu siç ka gjasa të ketë qenë edhe ai (Franc Kafka, siç dihet, pat lënë amanet që dorëshkrimet e tij të digjeshin, por miku i tij Maks Brod nuk e çoi në vend këtë porosi), nuk ka lënë ndonjë testament lidhur me këtë çështje, mosbotimi i shkrimeve nga ana e këtij autori në kohën e diktaturës, ishte shprehje e revoltës dhe e mospajtimit me të. Revolta dhe skepticizmi i këtij shkrimtari, pra, kishte para së gjithash karakter politik, kurse heqja dorë nga publikimi mund të cilësohet si një akt moral.
Poet, pushoje këngën
Në një poezi të tij me titull Poet, e cila mund të quhet credo e poetit, duke iu drejtuar poetit të kohës së vet, pra poetit bashkëkohor shqiptar, poeti e fton atë që ta pushojë këngën, sepse “s’është koha për gëzim”, por “për vajtim”. Për shkak se e konsideroj të rëndësishme për shpjegimin e “fenomenit Hanxhari” dhe të heshtjes së tij, por edhe për shkak se është një nga poezitë më të bukura e më kuptimplote të dala nga pena e këtij poeti, po e citojmë në tërësi këtë poezi:
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Dëgjo dëgjo zinxhirat
Si hekuri tingëllin
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Dëgjo dëgjo furtunën
Si shfryn e ulërin
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Shiko si shuhen vatrat
Syrgjyn e internim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Na ndan’ na shan’ na vran’
O Zot do ket’ shpëtim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Sa varre hapën natën
Dhe plumbi korr e grin
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Vëllanë ta kryqëzuan
E vran’ dhe poezin’
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Po si e puth atë dor’
Që kundërmon veç krim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Naimi Gjergji Noli
Nën dhe po drithërijn’
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Poet pushoje këngën
S’ësht’ koha për gëzim
Po s’do ta qash mor nënën
Qyqaren me jetimë
Poet pushoje këngën
Ësht’ koha për vajtim[3]
Do thënë se kjo poezi nuk është kundër “këngës” në përgjithësi, por kundër atij lloji të këngës (poezisë, artit), që u vu në shërbim të politikës së ditës, duke u tjetërsuar nga natyra e vet, siç ndodhi me një pjesë të madhe të letërsisë së realizmit socialist. Poetët që thurnin ditirambe edhe atëherë kur Atdheu ishte në zi, e tradhtuan misionin e artit dhe traditën e bukur të poezisë shqipe.
Secila strofë e kësaj vjershe hapet dhe mbyllet me vargjet: “Poet pushoje këngën/ S’ësht’ koha për gëzim”, të cilat janë në funksion të forcimit të idesë së saj: thirrjes për të mos u bërë pjesë e korit të poetëve zyrtarë, që s’e pushojnë këngën edhe kur burgosen e internohen njerëzit; kur tingëllojnë zinxhirat, kur ulërin furtuna e shuhen vatrat, siç bënin letrarët servilë të kohës së diktaturës, bashkëkohës të Hanxharit. Kush këndon në zi është bashkëfajtor; kush e legjitimon të keqen, dhunën, krimin, bën mëkat e krim. Poetët e mëdhenj të kombit: Naimi, Fishta, Noli dridhen atje tek janë, nën dhé, kurse “nëna e shkretë” është shndërruar në “qyqare me jetimë”.
Vargu: “Poet pushoje këngën”, i intonuar si thirrje, jo vetëm e thellon kuptimin e vjershës, por luan edhe rolin e një lloj refreni në strukturën e saj.
Është e vështirë, në mos edhe e pamundur, të përcaktohet koha kur është shkruar kjo poezi, sepse nuk ka datë në fund, por duke u nisur nga përmbajtja dhe fjalori i saj, ku ka shumë folje në mënyrën urdhërore (pusho, dëgjo, shiko etj.), mund të supozojmë se ajo do të jetë shkruar në vitet ’70, pas Plenumit IV famëkeq të KQ të PPSH të mbajtur në qershor të vitit 1973, kur filloi fushata e egër kundër të ashtuquajturave “ndikime të huaja, borgjeze e liberale, në art dhe në letërsi”, fushatë kjo në të cilën pësuan shumë krijues dhe intelektualë të shquar shqiptarë.
Sido që të jetë, vjersha Poet, e pavërejtur sa duhet nga ata që kanë shkruar për krijimtarinë e autorit të saj, i jep përgjigje pyetjes se përse heshti Mihal Hanxhari.
E ngjashme me këtë, por me një strukturë tjetër metrike dhe me një shkallë më të lartë abstragimi poetik, është edhe vjersha Fjalët. Derisa tek e para poeti fton poetët që të mos bëhen instrument në duart e pushtetit dhe të pushtetarëve, aq më shumë kur ato kundërmojnë dhunë e krim, tek e dyta “evidencon” pasojat e kësaj dhune: vrasjen e fjalës si simbol i lirisë së njeriut si individ dhe të shoqërisë si bashkësi. Kjo gjendje – mungesa e lirisë së shprehjes – jepet në mënyrë dramatike që në vargjet e para të vjershës, në formë pyetëse dhe në vetën e parë shumës.“Ku i vramë fjalët/ Ku i lamë fjalët/ Muzikën këngët që më s’këndojmë/ Vallë u mësuam vërtet memecë/ Dhe me alarme u shurdhuam…”.
Në kushtet e trysnisë politike, kur fjala e lirë mbytet nga zhurma e propagandës, njerëzit bëhen memecë si statujat dhe të urtë e të dëgjueshëm si thneglat: “Dhe ne të gjithë jemi memecë/ Ngjajmë me thnegla që ven’ e vinë/ Me nga një mal sipër në shpinë/ Vetëm me sy do flasim vallë/ Vetëm me dhembjen me ngadalë/ Statuja jonë vetëm mendon/ Qëndron e pret veç n’ëndrra flet” (f. 101).
Poezia Hije resh flet po ashtu për fatin e poezisë në një vend të rrethuar me “tela me gjemba”, figurë që e hasim edhe te Bilal Xhaferi. Poezia e Hanxharit i ngjan muzikës së dhomës, që s’ka asgjë të përbashkët me fjalimet në tribuna e sheshe. Ajo është: “hije resh” dhe“mërmërimë”, që vjen në orët e vona të natës dhe largohet sapo afrohet agimi.
Vjersha fantazma
Që vinit në majë të gishtërinjve
Që duhet të ktheheshit në agim
Tek varreza juaj
Aty ku sundon frika dhe errësira, vargjet e poetit, edhe kur joshen nga iluzioni i qiellit të hapur, janë si ato dallëndyshet që s’fluturojnë dot. Ato pleksen me gjethet, degët dhe flokët e fëmijëve; bredhin lagjeve të qytetit portë më portë, duke kërkuar më kot “kopshtin e Edenit”, për t’u bërë “varri i vetvetes”, si vargjet heretike të Migjenit.
Dhe ikën sot tok si poezi të një vëllimi
Që s’do të botohej kurrë
Që kurrë
S’do preknin një zemër të huaj
Vërtet djepi e varri i vetvetes
Si pikëllimi që pati Ai
Nëpërmjet figurës së “kryqit të drunjtë” konkretizohet imazhi i “varrezës së vargjeve”, ndërsa thirrja “Aleluja” sugjeron çastin e gëzueshëm të ringjalljes së fjalës, që patjetër do të vijë një ditë.
Fjalët: gjethe, stinë, re, muzg, heshtje, fjalë etj. – janë fjalë-kyçe edhe në poezinë Besomëni, ku subjekti lirik kërkon t’i besohet për atë që thotë. Është vjeshtë, koha kur bien gjethet dhe poeti kujton idhujt e tij: Naimin e sëmurë nga tuberkulozi dhe fytyrën e tij të zbehtë si gjethi në vjeshtë; Jeronimin plak e të varfër me xhaketën e grisur dhe me një cironkë në xhep; Luigjin e shtrirë në trotuar në dhé të huaj dhe vargjet e Nolit kushtuar “viganit liberator“, “pesë strofa të derdhura në bronx”; Çajupin që ngrys jetën larg atdheut, në shkretëtirë, me imazhin e fshatit të tij në sy; Migjenin me buzëqeshjen e hidhur në natën pa gjumë, lagjen e varfër, gjelin kryengritës dhe murgeshën që “çon dashni me shejtënt”; Gjergjin atje tej n’Malci, ku fryn era e ftohtë e dhjetorit (muaji kur vdiq Fishta) dhe resh dëborë, ndërsa ai “Luhat Lahutën”, si shprehet poeti; Theofanin, Birin e madh të mërguar, që e përafron me Krishtin e kryqëzuar dhe këngëtarin finosh, Lasgushin, që këndoi me afsh të rrallë për Liqerin dhe Nositin që në gjirin e tij hap varr… Këto janë detajet nëpërmjet të cilave poeti evokon figurat e korifenjve të fjalës shqipe: Naimit, De Radës, Gurakuqit, Çajupit, Migjenit, Fishtës, Nolit dhe Lasgushit, të cilët i kujton në çastet e fundit të jetës, kur merr fund jeta e tyre tokësore dhe fillon përjetësia. Ndërsa vlerësimin e tyre të përgjithshëm e bën në mënyrë sintetike në vargjet përmbyllëse të vjershës: “zëra lumenjsh në dënesje/ Kryq e tërthor nëpër dheun tonë”; “që ikën duke kthyer kokën për të na parë për të fundit herë”.
Bie në sy fakti që ky poet, që komunikon aq shpesh me etërit e traditës poetike shqipe, sikundër edhe me mjeshtrit e poezisë botërore, nuk ka në vargjet e tij asnjë referencë për poezinë bashkëkohore shqipe; nuk përmend në vargje, as edhe një herë të vetme, emrin e ndonjërit nga poetët tanë bashkëkohorë, përfshirë edhe ata më të shquarit. Asnjë fjalë për ta, madje as edhe ndonjë aluzion, me përjashtim të vjershës Poet, të cituar më lart. Të shtojmë se as në vargjet e kësaj poezie, ku shprehet mospajtimi me poetët që këndojnë në zi, nuk ka asnjë aluzion konkret te aksh poet a shkrimtar. Kujtojmë se kjo gjë nuk është e rastit. Jokonformist si njeri dhe poet, Hanxhari refuzon t’i denjësojë “bardët” e kohës, por serioz si krijues, ai nuk e shndërron poezinë e tij (as prozën) në qërim hesapesh me bashkëkohësit e vet, sepse nuk dëshiron ta politizojë e bastardojë poezinë e tij, duke i dhënë asaj karakter estrad e pamfletist.
Zot, shpëtoje Tiranën
I lindur në Kentaki (SHBA), por i kthyer në moshën një vjeç bashkë me prindërit në atdhe, Mihal Hanxhari pjesën dërrmuese të jetës (hiq vitet e studimeve në Budapest dhe të qëndrimit në Paris) e kaloi në Tiranë, në shtëpinë e vjetër prindërore, imazhin e së cilës e kujton me dashuri në vargjet e vjershës Shtëpia e vjetër.
Mihal Hanxhari si rrallë ndonjë poet tjetër bashkëkohor shqiptar, hiq ndoshta Mustafa Greblleshin, mund të quhet me plot gojën këngëtar i Tiranës. Mund të thuhet, madje, se pas botimit të krijimtarisë së tij, Tirana do të marrë në letërsinë shqipe statusin që e kanë pasur qytete si Shkodra (Koliqi, Migjeni), Vlora (Ali Asllani), Gjirokastra (Musine Kokalari, por edhe Kadareja, tek i cili del shpesh, pos Gjirokastrës, edhe Tirana, sikundër edhe Parisi e Moska) ose krahina si Myzeqeja (Xoxa), Dukagjini (Camaj) etj.
Poetin Mihal Hanxhari e frymëzoi pothuajse gjithçka në Tiranë: rrugët, lagjet, urat etj. Por i theri si hanxhar në zemër rrënimi i shtëpive të vjetra tiranase, uzurpimi i kopshtit të fëmijërisë dhe shembja e objekteve me vlerë arkitektonike, simbole të një kulture të lashtë e autoktone.
Në poezinë Shtëpia e vjetër, poeti trajton temën e rrënimit të shtëpive tradicionale qytetare dhe ndërtimit të të ashtuquajturave “pallate” në vend të tyre. Me vargje të lira monokolone jepet akti i rrënimit të shtëpive të tilla, që janë simbol i një bote në zhdukje. Shtëpia është një simbol i madh i njerëzimit; simbol i jetës familjare, i qenies kolektive, i kujtesës dhe identitetit. Brenda mureve të shtëpisë ndodh gjithçka: lindje, vdekje, dashuri, ninulla, vajtime, ëndrra, gëzime… Fjala më e përdorur në vargjet e kësaj vjershe është fjala mur (mure), që në këtë kontekst, ndryshe nga ç’ndodh zakonisht, ka kuptim pozitiv: shpreh ngrohtësinë dhe intimitetin e jetës në gjirin e familjes. Madje, sipas poetit, ëndrrat gjithmonë i shohim në shtëpinë e vjetër: “Pse ëndrrat i shohim gjithmonë/ Tek shtëpia e vjetër/ Që s’është më”.[4]
Zhdukja e shtëpive të vjetra është zhdukje e kujtesës, andaj subjekti lirik habitet e revoltohet me njerëzit që kalojnë indiferentë pranë këtij akti të shëmtuar.
Përpara këtyre shtëpive
Si bark i çarë
Si njeri i varur që e tund era
Kalojnë idiferentë njerëzit
Sikur s’kanë patur kurrë një shtëpi
Sikur s’kanë patur kurrë fëmijëri
Sikur s’kanë patur kurrë një gjyshe
Sikur s’kanë parë kurrë pranverën në oborr
Poezia Shtëpia e vjetër mund të lexohet edhe si alegori e rrënimit të Shqipërisë së vjetër, jetike, në periudhën e socializmit, që bëhej në emër të së resë dhe progresit. Poeti nuk i kundërvihet këtij “rrënimi” nga pozita konservatore, por e bën në emër të ruajtjes së traditës dhe të pacenueshmërisë së botës intime të njeriut.
Pas rrënimit të shtëpisë vjen shkretimi i kopshtit të uzurpuar nga “pushteti popullor” (vjersha Kopshti). Në secilën strofë të kësaj vjershe të gjatë, me nota satirike, që poeti e quan “përrallë”, përmendet një pemë: bajamja, shega, qershia, ftoi, pjergulla. Të gjitha “i prenë”, thotë poeti. Mbetet vetëm një mollë që s’jep fryt, sterile, që e selisin “një tabor me kopshtarë”, aluzion te poetët mediokër dhe shterpësia e “prodhimit” të tyre letrar. Në atë kopsht të shkretë nuk do të këmbehen më stinët e vitit: pranvera, vera, vjeshta, dimri, por do të zotërojë vetëm “një stinë pa emër”. Nga shprehja metaforike poeti kalon në të folur të drejtpërdrejtë: “… kish vetëm një stinë/ të cilën një ditë/ E quajtën epokë”.[5] Molla e spërkatur “me helme” prodhon një shije të keqe: dëshpërimi, mjerimi, hidhësie dhe vetmie, shije që vetëm ai që e ka provuar mund ta dijë.
Edhe poezia Kopshti është alegori e fatit të Shqipërisë nën diktaturë. Është një rrëfim i gjatë, ngapak prozaik, për fatin e këtij “kopshti” të izoluar, që lufton shumësinë, pluralizmin dhe stimulon uniformizmin në jetë dhe në art.
Poezitë: Tiranë Tiranë, Tirana, Ngjyrat e Dajtit, Dajtit, si dhe poezitë pa titull, që fillojnë me vargjet: Priste goca në penxhere dhe Në rrugët e mbrëmjes ndizen dritat etj., kanë po ashtu objekt frymëzimi Tiranën dhe rrethinën e saj.
Poeti shkruan baladë për Tiranën e fëmijërisë së tij, që e ruan në kujtesë me peizazhin dhe aromat e saj të papërsëritshme. I lutet Zotit që ta shpëtojë atë nga buldozeri i revolucionit, që tremb shpirtrat e stërgjyshërve: “Zot shpëtoje Tiranën/ Lërja këto ura nate bërë me hënë/ Lërja këto mure rrugëzash që kanë mbetur/ Lëre që degët të vizatojnë mbi to/ Shpirtrat e pemëve/ Lërja kopshteve gjumin e vjetër/ Ah dhe zërin e nallaneve nëpër oborr/ Lëri o Zot/ Se dheu është mësuar me ato hapa/ Dhe fle i qetë se i njeh/ Lërja aromat e lashta që derdhin pjergullat/ Lëri mos i tremb shpirtrat e bardhë/ Të stërgjyshërve tanë / Që janë aty aty”.[6]
Urat, muret, pemët, kopshtet, pjergullat e, madje, edhe nallanet orientale janë detajet që evokon poeti. Ato janë pjesë e kujtesës. E kujtesa është gjëja më e shtrenjtë që ka njeriu. “Bëni sa të doni operacione plastike; operoni hundë, buzë, veshë, lëkurë e flokë; transplantoni veshka e zemra të huaja, por kujtesën mos e prekni” – thotë Elias Kaneti.
Socializmi si sistem shoqëror, në emër të ndërtimit të së resë, jo rrallë zhduku traditën shekullore, duke cenuar jo vetëm pronën, por edhe jetën private të njerëzve.
Ta çojmë grushtin! Minat botës vjetër!
Se ne do të farkojmë përmbi dhe
Një botë më të mirë: botën tjetër!
shkruante poeti Andrea Varfi në një poezi të shkruar në vitin 1935. Koha tregoi se minat që shkatërruan botën e vjetër jo vetëm që nuk farkuan një botë më të mirë, por i sollën dëme të pariparueshme shpirtit njerëzor.
Siç ka vërejtur me të drejtë A. Papleka, ura është motiv i shpeshtë i poezisë së M. Hanxharit. Sikurse shtëpia, ura është simbol i kulturës materiale të njerëzimit. Një simbol universal, që shenjon lidhjen, komunikimin, dashurinë. Libri Se sytë e mi kështu e shohin botën, që është libri i parë i botuar i Hanxharit, ka në ballinë një tablo të autorit në të cilën shihet një urë me harqe, me një gjysmëhënë në sfondin e qiellit blu të errët dhe një kalë që pi ujë në lumë. Njohësit e krijimtarisë së poetit pohojnë se kjo është Ura e vjetër e Tabakëve (një objekt i bukur arkitektonik, që ka frymëzuar shumë poetë tiranas e të tjerë, nga Mihal Hanxhari e gjer te Ervin Hatibi), ndërsa ai vetë, në një shënim të tij, thoshte se Nolin gjatë kohës së qëndrimit të tij si kryeministër në Tiranë nuk mund ta përfytyronte ndryshe pos duke kaluar nëpër Urën e Tabakëve. Mirëpo, siç konstaton me të drejtë Papleka në parathënien e tij, pos për urat reale, çfarë është Ura e Tabakëve (një urë me këtë emër ka edhe në Gjakovë), Hanxhari këndon edhe për urat metafizike, dimension që e shquan poezinë e këtij poeti nga masivi i poezisë shqipe të kohës.
Libri Se sytë e mi kështu e shohin botën hapet me poezinë Një urë antike e këputur, në të cilën flitet për një urë të tillë, metafizike, që sajohet nga ajo që është më e bukur e më sublime te njeriu: dashuria.
Arketipi i dashurisë
Pjesa dërrmuese e poezive të Mihal Hanxharit trajton, në mënyra të ndryshme, temën e dashurisë. Erosi është, siç do të thoshte Rolan Barti, mitemë e krijimtarisë së këtij poeti. Këtë temë poeti e trajton në vjershat: Gjersa erdhi (që në një version tjetër haset me titullin Të kam menduar), Pa ty, Ashtu ndofta ka filluar jeta, Dëgjoj një zog, Zemrën marr në duar, Natën vonë, Pranverë e dashurisë, U dashuruam, Trëndafili, Kur ti fle, Fjeta mbi rërë, Ku janë ato net, U ndezën diejt e shuar, Të mos zgjohesha kurrë, Konstelacion, Zambak deti, Re të zeza, Të jesh vetëm, Mesi i natës, Ti shkon ngadalë, U ktheva përsëri, Ti ankora ime, Pa thënë një fjalë, Veç një pranverë, Si ikën betime, Digjet në heshtje, I mjeri më i lumtur e shumë të tjera. Për dashurinë poeti këndon me zemër në dorë, si thuhet në njërën nga poezitë e tij më të bukura të dashurisë: Zemrën marr në duar. Shprehja “me zemër në dorë” në gjuhën shqipe do të thotë: me ngrohtësi, çiltërsi e dhembshuri, por edhe me frikë se mos ndodhë diçka jo e mirë, me ankth.
Dashuria është muza e poetit; është ajo që ia zgjedh ngjyrat për pikturat dhe fjalët për poezitë; është ajo që e shpie buzë lumit “për të gjetur gurët si zemër” dhe buzë detit (dekor i përhershëm i frymëzimit erotik të poetit) “për të shkruar në rërë një emër”; është ajo që e bën të mjerë e të lumtur; është ankora që e lidh me fundin e detit. Kjo “muzë-grua” a “grua-muzë” vjen natën, sepse nata është e poetit, i cili përfytyrohet rëndom si “sonambul”, siç shprehet poeti ynë në vjershën homonime, në të cilën kuvendon me hënën që noton mbi ujëra te ura e vjetër.
Në poezinë e Mihal Hanxharit nuk përmendet asnjë emër konkret gruaje, me përjashtim të Evës, personazhit të skicës Ndizemi e shuhemi, ku flitet për një dashuri të hershme të Mihalit (në këtë rrëfim autobiografik, krahas emrit të vajzës, Eva, shfaqet edhe emri përkëdhelës i autorit, Misha) me një vajzë hungareze gjatë kohës së studimeve në Budapest. Nuk e dimë në është kjo “dashuria e tij e madhe”, “prelud i një lumturie të këputur në mes”[7], por meqenëse përmenden “studimet universitare”, kjo duhet të jetë.
Për Mihal Hanxharin e edukuar në frymën e traditës më të mirë të poezisë shqipe dhe asaj botërore, sidomos franceze, dashuria nuk është thjesht pasioni për një grua, por shumë më tepër. Edhe pse në vargjet e tij nuk mungojnë, herë-herë, elementet sensuale, dashuria për të është, sikurse jeta, një mister; e tillë çfarë është edhe Gruaja, një qenie që njëjtësohet me Botën.
Ndoshta ti dhe Bota ishit një për mua
Dhe qiell e diell e stinë e mot
Unë pija jetën në buzët e tua
Kërkoja në gjirin tënd atë që s’gjendet dot
Ndoshta ti dhe Bota ishit një për mua
Gruaja për të cilën këndon Hanxhari qëndron mes gruas konkrete, tokësore, reale dhe qenies sublime, eterike, astrale. Një koncept pak a shumë i ngjashëm me atë të Lasgushit. Gruaja dhe Bota për të janë një: burim jete dhe mister.
Poetë të mëdhenj si Dante, Petrarka, Pushkini, Leopardi, Aragoni kanë kënduar për Beatriçet, Laurat, Anat, Silvat dhe Elsat e tyre reale, italiane, ruse ose franceze, të cilat me vargjet e tyre gjeniale i kanë bërë të pavdekshme, kurse poeti shqiptar Mihal Hanxhari, ky beqar i përjetshëm, ia blaton këngën e tij një femre të paemër, ekzistencën e së cilës, herë-herë, e vë në dyshim. “Ndoshta ti s’ke ekzistuar/ Ndoshta ka qenë vetëm fantazia ime/ Ndoshta je imazh i ëndërruar” – shprehet poeti në njërën nga poezitë e tij, që mban titullin Ndoshta ti s’ke ekzistuar.
Dashuria në vizionin e poetit Mihal Hanxhari, sikurse te pararendësit e tij (Naimi, De Rada, Serembe, Lasgushi), është e pandarë nga vuajtja dhe dhembja, e shkaktuar nga largësia dhe mungesa e së dashurës: “Si iku kjo verë pa njëri-tjetrin”; “Si po ikën kjo jetë pa njëri-tjetrin”, apo edhe për arsye të tjera, të njohura e të panjohura.
Librin Ti vdekja ime mbushur me jetë, pjesën dërrmuese të të cilit e zënë poezitë e dashurisë (gjithsej 57 sosh), Hanxhari e hap me një strofë të Arshi Pipës, në të cilën thuhet: “Timonieri ynë asht fati/ Velat tona dashunia/ Për me vuejtë jemi ba gati/ Jemi nisë kah bukuria!”.
Kjo strofë, e vënë si moto në krye të librit, luan rolin e paratekstit, që shenjon orientimin tematik të poetit dhe shpreh konceptin e tij për poezinë. Hanxhari është, në radhë të parë, siç e ka cilësuar miku i tij i afërt, Zef Rrakacolli, poet i Dashurisë, i Dhimbjes dhe i Bukurisë. Mund të thuhet, prandaj, se koncepti i tij për poezinë është i ngjashëm me atë të simbolistëve, sipas të cilëve poeti s’është tjetër veçse një njeri që zbulon “fshehtësitë e jetës” dhe i këndon Bukurisë, e cila është burim i dhimbjes dhe pikëllimit. Gjakimi i së bukurës dhe i dashurisë vë në lëvizje imagjinatën poetike, kurse kërkimi i tyre në art dhe në jetë kalon shumë herë nëpër purgatorin e vuajtjes dhe të pësimit.
Poema Aldebaran, me të cilën hapet libri në fjalë, është cilësuar me të drejtë si një himn kushtuar dashurisë. Dashuria është ndjenja më e fuqishme e shpirtit njerëzor, universale në kohë dhe në hapësirë, ashtu siç është Aldebarani ylli më i ndritshëm i yllësisë së Demit (shenja e dytë e Zodijakut), që përbëhet nga gjithsej 126 yje. Për ta bërë më të qartë simbolikën e kësaj figure, të shtojmë se Aldebarani, ndonëse shumë larg nga planeti ynë, Toka (65 vjet drite larg), shihet me sy natën dhe duket sikur ndjek Yllësinë e Plejadës, që personifikon principin femëror, kurse në disa qytetërime është edhe simbol i flijimit.
Nuk ka dyshim se Aldebarani është në këtë rast simbol i Dashurisë, që vë në lëvizje universin – tok me njeriun si shëmbëlltyrë e tij – dhe krijon baraspeshë mes tokës dhe qiellit. Dashuria është e pavdekshme si koha dhe pavdekësinë e saj, sipas poetit, më parë se arti, e shpreh natyra, universi. Në natën e qetë, kur dëgjohet muzika e erës dhe e detit, shpirti i njeriut arratiset lart në qiell, tek ylli Aldebaran.
Fjala është për një krijim me përmbajtje dhe strukturë polivalente, që përbëhet nga tetë këngë të shkruara në vargje 12-rrokëshe dhe strofa pesëvargëshe të rimuara sipas skemës ABBAA, ku vargu i parë i secilës strofë përsëritet në fund të saj,[8] skemë kjo që poeti i përmbahet nga fillimi deri në fund.
O natë erdh muzika zbathur nëpër erë
Deti nisi zërat me gjemit’ e tia
Këngë o këngë ku mbytet dashuria
Shpirti rri i zgjuar dhembjen ve të flerë
O natë erdh muzika zbathur nëpër erë
Nata dhe muzika, siç shihet që nga kënga e parë e poemës, që shërben si një prolog, janë dy koncepte pa të cilat nuk mund të merret me mend dashuria. Shtegtimi në qiell fillon nga toka dhe përfundon po aty: “Pas çdo shtegtimi vijmë sërish në skelë”.
Hipur mbi krahët e fantazisë, në këngën e dytë, poeti shëtit në brigjet e Nilit, pranë piramidave të lashta madhështore, aty ku dashurinë e ka përjetësuar në gur faraoni Tutankhamon.
Natën ma sjell deti aty tek ballkoni
Një dashuri të hidhur të largët antike
Një dashuri shkretëtire të fshehtë e besnike
Dashurinë e vetme që kish Tutankhamoni
Natën ma sjell deti aty tek ballkoni
Për dashurinë dhe fshehtësitë e saj, sipas poetit, më mirë se papiruset, flasin gurët. (Ata gurë të Nilit e dinë historinë). Nga brigjet e Nilit, që ndryjnë në vete shumë histori dashurish dramatike, poeti zbret në brigjet e Egjeut, aty ku ka jetuar poeti i parë i botës, Orfeu, që s’pushon së kërkuari Euridikën e tij.
Në këngën e tretë, ku secila strofë fillon me fjalën Dashuri (me “D” të madhe), bëhen përpjekje të përkufizohet dashuria; të tregohet se ç’është ajo. Dashuria është “si lumi që derdhet në det”, “si nata që s’di ç’është gjumi”; dashuri është “hëna që thyhet në gjethe” dhe “Aldebarani që digjet në ethe”; dashuri janë sytë, duart, buzët dhe “një e trokitur natën në derë”.
Edhe kënga e katërt hapet me imazhin e detit dhe të natës, që zgjon ndjenjën e mallit, fjalë që arbëreshët e përdorin edhe sot në vend të fjalës dashuri. Ndërfutet, paksa i modifikuar, vargu i parë i Milosaos: “Lis jeta e Poetit në ujë të kaltëruar”.[9] Sistemi i të shprehurit poetik ruhet edhe këtu, në atë mënyrë që secila strofë hapet dhe mbyllet me togfjalëshin: “Ja deti…”. Dëgjohet kënga magjepsëse e sirenave, ndërsa Odiseu i lidhur për direkët e anijes përpiqet t’i bëjë ballë tundimit…
Këngët vijuese, e pesta, e gjashta, e shtata dhe e teta, shpërfaqin, sikurse edhe të mëparshmet, aspekte të ndryshme të objektit të këngëtimit, yllit Aldebaran, që është sundues absolut i shpirtit të poetit. (O Aldebaran ti ylli im i vetëm). Ai është kudo: në tokë e në qiell, në det e në lumë, në rërë e në shkretëtirë… Me të poeti identifikohet plotësisht: “O Aldebaran jam binjaku yt” (f. 31).
Poema Aldebaran është krijimi më i gjatë poetik i Mihal Hanxharit. Ajo përbëhet nga gjithsej 355 vargje, të kompozuara në një tërësi kuptimore prej tetë njësish. Nuk besoj të jetë e rastit kjo ndarje e poemës në tetë pjesë (formalisht ato ndahen me nga një yllëz në mes), ngaqë Hanxhari si krijues me njohuri nga astronomia do ta ketë ditur se numri tetë është numër që shpreh “harmoninë kozmike”.[10] Emri i yllit Aldebaran vjen nga arabishtja dhe ka kuptimin “ndjekës”. Besohet se ai ndjek yllësinë e Plejadës, prandaj, sado spekulativ që mund të duket ky pohim, numri tetë në këtë rast – në poemthin erotik tetëpjesësh të Hanxharit – sugjeron shtatë yjet e Plejadës plus Aldebaranin si ndjekës i tyre.
Më shumë se me numrin e vargjeve dhe vëllimin e saj, poema në fjalë imponohet me gjerësinë e përmbajtjes, me thellësinë e mendimit, me shumësinë e metaforave dhe simboleve, me rrezatimet e shumta asociative dhe me strukturën e saj kompozicionale, solide në çdo pikëpamje. Si formë letrare Aldebaran-i mund të quhet poemë lirike meditative, pse jo edhe filozofike, që me frymën e saj ezoterike ta kujton Bukurinë e Naimit dhe sidomos Vallen e Yjve të Lasgushit, veçse është pak më e rëndë për lexim se të parat dhe kërkon angazhim më të madh nga lexuesit.
Aldebaran-i është nga ato krijime poetike që nuk shijohen që në leximin e parë.
I njëjti konstatim vlen, madje akoma më shumë, edhe për poemthin Menhir, që është mbase krijimi më kompleks i poetit.[11] Në shënimin e vënë në fusnotë (nga botuesi) lidhur me titullin e tij jepet ky shpjegim: “Gur i lartë, zakonisht i pagdhendur, i drejtë, që përdorej në monumentet neolitike, i vetmuar ose pjesë e një rreshti ose rrethi”. Poet me kulturë, Hanxhari solli në poezinë shqipe tema dhe simbole, që nuk hasen te poetët e tjerë. Menhirët janë gurë të mprehtë, që vihen pranë ose sipër varrit dhe që, sipas besimit, luajnë rolin e rojtarit të varrezës. Te keltët ata janë ngritur për nder të njerëzve të mëdhenj: priftërinj, poetë, profetë. Simbolika falike është po ashtu, sipas antropologëve, një nga kuptimet e mundshme të gurit prehistorik me emrin “menhir”.
Nuk është aspak i lehtë deshifrimi i kësaj figure te Hanxhari. Menhir-i është një krijim poetik jolinear, ku mbresat, impresionet, ndjesitë dhe imazhet derdhen si në një ujëvarë. Subjekti lirik rrëfen udhëtimin e tij imagjinar vetë i dytë (Kur u ngjitëm të dy për herë të parë mbi kodër) në një kohë dhe hapësirë të papërcaktuar. Deti, rëra dhe retë janë tri figurat-bazë të tekstit poetik, që personifikojnë tri dimensione të kozmosit: tokën, ujin dhe qiellin. “Rërë det e ré/ Menhirin e dashurisë sonë ah e keni ju”.
Poemthi Menhir është, siç është thënë, apoteozë e dashurisë. Në vargjet e tij himnizohet dashuria si ndjenjë në plan universal dhe evokohet një dashuri e pastër, sa reale, tokësore, aq edhe nebuloze, qiellore, që ndodh buzë detit: “Kur u ngjitëm të dy për herë të parë mbi kodër/ Kur e ndjemë që deti ish atje përtej…”.
Imazhi i kodrës ku ngjiten dy të rinjtë dhe i detit përtej – ta kujton doemos dashurinë e Milosaos me Rinën te vepra rinore e De Radës, Këngët e Milosaos. Dhe jo vetëm kaq. Më shumë se thjesht imazhi, është pasioni me të cilin i këndohet dashurisë: “O dashuri/ Je ti që na bën të zgjohemi të ngazëllyer që u zgjuam/ Ashtu si klithi pulëbardha e poezisë Jeronim Poeti”.
Dashuria dhe natyra shkrihen natyrshëm me gjendjen shpirtërore të subjektit lirik, e cila i ngjan një dehjeje të shkaktuar nga nektari i dashurisë. Dashurinë poeti e sheh të shkrirë në natyrë, tek deti në tallaz dhe bunacë. Toni i ligjërimit është i lartë, emotiv, për të mos thënë edhe emfatik (vargjet fillojnë pothuajse secilën herë me apelativin: “o dashuri”), kurse vargu i gjatë, i çliruar nga konvenca e metrit dhe e rimës, por me një ritëm të brendshëm dinamik. Si në një kaleidoskop, poeti derdh fjalët, tingujt, ngjyrat, figurat, krahasimet, metaforat dhe apostrofimet e zjarrta: “O dashuri lot i vesës në qepallë të mëngjesit/ Dashuri dashuri dritë e butë e muzgut plot gjemi”.
Po përse poeti e quajti Menhir këtë krijim poetik, aq më shumë, që, pos në titull, kjo fjalë përmendet fare pak në vargjet e tij (gjithsej tri herë)?
Përgjigjja është e thjeshtë. Menhiri është arketip i dashurisë, por edhe i artit, poezisë, pavdekësisë. Ashtu si menhirët e lashtë monumentalë, edhe dashuria është e pavdekshme dhe në thelb edhe e pandryshueshme, që nga koha e neolitit e gjer më sot.
Mbi tok’ e det e qiell në dritë e errësirë
O dashuri që mbive u bëre zog i lirë
Je gjithkund njëlloj si dit’n e parë
Dashuria është stina më e bukur e jetës; ajo është dehëse si muzika e Vivaldit.
Mihal Hanxhari këndon për dashurinë në mënyrën e tij, me pasionin e një romantiku latent, i cili e ngre lart atë si ndjenjë, duke i dhënë përmasa kozmike. Ai i ngre përmendore të lartë e të fortë si menhirët neolitikë ndjenjës së dashurisë, e cila sjell gëzim e lumturi, por edhe trishtim e vetmi.
Mihal Hanxhari e pasuron lirikën shqipe të dashurisë me tema, motive, përmbajtje e frymëzime pothuajse të patrajtuara nga poetët e tjerë, por edhe me mjete e forma të reja shprehëse. Por si krijues me kulturë të gjerë dhe me kërkesa të larta estetike, ai është i vetëdijshëm se mënyra e tij e të kënduarit për dashurinë nuk është as e vetmja e as më e mira, siç deklaron me modesti në vargjet e mëposhtme:
Le të këndojë kush di më bukur se sa unë
Më shumë ka këngë se dashuri në botë.
Dashuria është kudo si ajri, uji dhe zjarri. Yjet në qiell, gurët në tokë, lumi, deti, rëra, retë, zogjtë shpallin triumfin e saj në botë, ndërsa arti, muzika, poezia përjetësojnë zjarrin që ndez ajo në shpirtin njerëzor.
Atë zjarr në shpirt je ti që ma ndez
Je ti zë i detit që vjen e më kërkon
Që vjen si një ëndërr e si ëndërr shkon
Dhe kur vjen mëngjesi ëndrra prap më vdes
Atë zjarr në shpirt je ti që ma ndez
Si për Arshi Pipën e kohës së rinisë (strofa e cituar më sipër është marrë nga libri i tij i parë me poezi Lundërtarë, 1944), edhe për Hanxharin, që mbeti përherë i ri, në jetë dhe në poezi, Dashuria është shtysa që e shpie anijen e Fatit drejt limanit të Vuajtjes dhe Bukurisë. Udhërrëfyes në këtë rrugëtim të pasosur drejt Dashurisë është ylli i ndritshëm Aldebaran, kurse cak i tij guri prehistorik Menhir, që duke qenë gur varri e shndërron himnin në epitaf.
Kronotopia e Parisit
Në vitet 1994-1995 Mihal Hanxhari qëndroi në Paris si lektor i gjuhës shqipe dhe i qytetërimit shqiptar në INALCO, institucion në të cilin, krahas gjuhëve të tjera, mësohet edhe gjuha shqipe. Qëndrimi në këtë qytet, Mekë e poetëve dhe artistëve të botës, qe i frytshëm për të. Gjatë kësaj kohe ai shkroi, ndër të tjera, ciklin prej dhjetë poezish me titull Poezitë e Parisit, që përfshin vjershat: Saint Merri, Chartres, Në muret e metrosë, Muzg, Bulevardi Saint-Germain, Stadiumi antik, Place de la Concorde, Centre culturel George Pompidou, Në Parkun Montsouris dhe Mais où sont le neiges d’antan, ndonëse temës së Parisit poeti i referohet edhe në vjersha të tjera jashtë këtij cikli.
Janë këto ndër poezitë më të bukura të Mihal Hanxharit dhe ndër poezitë më të bukura kushtuar Parisit të shkruara nga ndonjë poet shqiptar. Siç është e natyrshme për poezitë e këtij lloji, ato evokojnë mjedise pitoreske të qytetit buzë Senës (kafene, parqe, sheshe, bulevarde, metronë e famshme parisiene, kejet me antikuarë etj.), si dhe objekte të njohura kulturo-historike (kisha, katedrale, muzeume, galeri e sallone, që frekuentohen nga piktorët dhe artistët), por më së shumti flasin për poezinë dhe poetët, aq sa mund të thuhet se në vargjet e këtij cikli zhvillohet një dialog në vargje me poezinë dhe poetët francezë të dy shekujve të fundit.
Cikli hapet me poezinë e bukur Saint Merri, e cila është një mrekulli e vërtetë tingujsh, rimash dhe figurash. Personazhe të saj janë dy klosharë parisienë, që strehohen në kishën “Saint-Merri”. Bën ftohtë e bie shi dhe çifti i klosharëve të pastrehë gjen strehë në kishë. Aty, pranë ikonës, nën dritën e zbehtë të qirinjve, bëjnë dashuri dhe, ashtu të përqafuar, i zë gjumi. Të bësh dashuri në kishë e në xhami është mëkat – përdhosje e shtëpisë së Zotit, por ja që poeti nuk mendon ashtu. Dashuria është dhuratë e perëndisë, andaj bijtë e tij, njerëzit, qofshin mbretër a klosharë, e shijojnë njëlloj atë. Vjersha mbyllet me vargjet në të cilat mbizotërojnë, sikurse në strofat e tjera, rimat me zanoren i dhe e, që sugjerojnë heshtjen dhe qetësinë:
Dhe ajo fle dhe ai fle
Dy klosharë gji në gji
Zot askush nuk i përze
Që nga kisha Saint Merri
Pason vjersha dystrofëshe Chartres, e përbërë nga dy katrena, në të cilën subjekti lirik përsiat për përkohësinë e njeriut në këtë botë, duke marrë shkas nga qelqet e ndezura të kishave të Shartrit, qytet në jugperëndim të Parisit, i njohur për katedralen e tij të bukur mesjetare, një kryevepër arkitektonike e llojit të vet.
Dhe ika që të mbetem mes fushave me ves’
Në qelqet me ngjyra të kishave të Chartres
Fantazinë e poetit e nxisin, doemos, krahas kishave e katedraleve, edhe metroja e famshme e Parisit, që është një botë më vete (Në muret e metrosë), pastaj muzgu parizien, që i shërben vizitorit si shkas për meditim (Muzg); bulevardi Sen-Zhermen me shenjat e tij dalluese (Bulevardi Saint-Germain); stadiumi antik i qytetit me shkallët e mbuluara nga bari (Stadiumi antik); Sheshi Konkord me Obeliskun e sjellë nga Egjipti i lashtë, që ëndërron mërmërimën e largët të Nilit (Place de la Concorde); Qendra Kulturore “Zhorzh Pompidu”, e njohur me emrin popullor “Beaubour” (Centre Culturel George Pompidou) dhe Parku Monsuri në afërsi të Qytetit Ndërkombëtar të Studentëve, ku ka banuar një kohë Hanxhari gjatë qëndrimit të tij në Paris (Në Parkun Montsouris).
Secila nga këto poezi ofron një pamje, një peizazh ose një përjetim nga qyteti të cilin Valter Benjamini e quajti “kryeqyteti i shekullit të nëntëmbëdhjetë” dhe i tillë mbeti edhe në shekullin e njëzetë. Mirëpo, më shumë se vjersha përshkruese, që ofrojnë pamje tërheqëse për syrin si ato që ofron me bollëk Parisi, vjershat e mësipërme janë, cila më shumë e cila më pak, poezi lirike meditative, që duke marrë shkas nga kontakti me bukuritë e rralla të këtij qyteti, shprehin vizionin e poetit për jetën, dashurinë, artin, vdekjen dhe pavdekësinë, të ngjizura në mënyrë mjeshtërore në vargje kryesisht të rregullta, strofike, pa thyerje të mëdha metrike e formale, por të çliruara nga ngurtësia ritmike, figurative dhe semantike e poezisë tradicionale.
Raporti që vë poeti me Parisin është dialogues, në kuptimin që këtij nocioni i japin përfaqësuesit e teorisë intertekstuale. Hanxhari citon, parafrazon, komenton vepra, fakte, të dhëna, emra etj. Por mjeshtëria e tij si poet qëndron në mënyrën si e bën këtë: lehtë, natyrshëm, pa sforcime. Sintezën fatlume të këtyre motiveve dhe të kësaj teknike të shkrimit e gjejmë në vjershën përmbyllëse të ciklit, që mban si titull vargun e famshëm të Vijonit: Mais où sont les neiges d’antan.
Mirëpo, para se të kalojmë në analizën e kësaj poezie, le të themi ndonjë fjalë për poezitë e tjera të këtij cikli, të cilin vetë poeti e quajti thjesht: Poezitë e Parisit.
Qendra Kulturore me emrin e ish-presidentit francez, Zhorzh Pompidu[12], bëhet objekt frymëzimi në poezinë Centre Culturel George Pompidou. Atmosfera që mbretëron në këtë tempull modern kulturor është krejt tjetër nga ajo e tempullit fetar (Saint-Merri): e gjallë e dinamike dhe jo e heshtur e statike. Kjo është botë e librit, e kompjuterit, e konferencave shkencore, e ekspozitave, e koncerteve dhe e shfaqjeve filmike e teatrore, ku hyjnë e dalin njerëz të profileve të ndryshme, studentë, intelektualë e të tjerë. Pasi përshkruan në hollësi arkitekturën e këtij objekti dhe gjallërinë e tij, poeti e mbyll vjershën me një kontrast: klosharët që flenë nën hijen e këtij “tempulli” mbuluar me gazetën Libération.
Poezia Bulevardi Saint-Germain sajohet nga tri pamje, që shfaqen me këtë rend: statuja e Dantonit te stacioni “Odeon”, ku vazhdimisht hyjnë e dalin njerëz në nëntokën e metrosë; kafeneja e frekuentuar nga Sartri po në këtë bulevard (nuk përmendet emri i lokalit, por fjala është për kafenenë “Flora” ose “Les deux magots”, ku Sartri dhe Simonë dë Bovuar ishin mysafirë të shpeshtë) dhe një çezmë që rrjedh aty pranë.
Dantoni personifikon politikanin, që ëndërron të presë koka njerëzish në gijotinë, nga e cila pësoi edhe vetë; Sartri – filozofin dhe intelektualin, që mbi çdo gjë vë idetë dhe prestigjin e tij intelektual, kurse çezma – jetën e gjallë. Kësaj logjike i nënshtrohet edhe kompozicioni i vjershës, që sajohet nga tri njësi strofike (4+3+3). Figurën e Dantonit, poeti e karakterizon me fjalët prozaike: “i nxirë”, “i enjtur”, “shpirt demon”, “me bulçiltë e mbushur plot”, për ta përmbyllur tiradën me një “denoncim” klasik të këtij politikani kontravers, që ishte avokat me profesion:
Krekoset aty Dantoni por ai as sot s’e di
Që historia nxori që avokati i ndritur
Tek anglezët për flori pat shitur
Francë Revolucion dhe shpirt’n e tij
Nga Dantoni poeti kalon tek Sartri, për të evokuar në tri strofat vijuese bëmat e tij si shkrimtar, filozof e intelektual. Përmendet titulli i veprës kryesore filozofike të Sartrit L’Etre et le Neant (Qenia dhe Hiçi) dhe refuzimi i Çmimit Nobel nga ana e tij si akt rebelimi intelektual. Sa për shkak të rimës, po aq edhe në shenjë revolte ndaj konformizmit, poeti përdor fjalët: “përmori” dhe “shurruar”, që nuk i shkojnë shumë poezisë së tij në përgjithësi skofiare, të kundërt me poezinë avangarde. (Dhe në pllakë mermeri një ditë kan’ për të shkruar/ Për kafetë që pinte për çmimin që s’e mori/ Për Nobelin që përmbi të përmori/ Por sa vetë lëpijnë atë që ai pat shurruar).
Edhe në një mjedis si ai i bulevardit Sen-Zhermen, ku ka aq shumë gjëra për të parë, poetit i bën përshtypje një detaj në dukje i parëndësishëm, por kuptimplotë: currili i ujit që rrjedh pahetueshëm aty pranë. Prandaj, fton lexuesin të lërë Dantonin e Sartrin dhe të hedhë sytë tek çezma ku pinë ujë njerëzit dhe pëllumbat. Një mur i vjetër, një kishëz dhe dy cirka uji që rrjedhin pareshtur si nga një botë tjetër, mjaftojnë për të sugjeruar idenë se politika, karriera, fama e pasuria dhe, mbase, edhe arti e filozofia, janë hiçgjë përpara rrjedhës së ujit, që është simbol i jetës.
N’atë mur të vjetër pështetur në një kish’
Ku rrëmet’ i rrugës sikur s’ndihet më
Harroi shpirt të gjitha nuk ia vlen asgjë
O shpirt me pëllumbat shko aty të pish
Poezia Bulevardi Saint-Germain është përsiatje për politikën, historinë, filozofinë, artin, jetën. E ngjashme me të është poezia Në muret e metrosë, veçse këtupoeti niset nga një fakt konkret: afishimi i vargjeve të poetëve anonimë në muret e metrosë parisiene. Udhëtarët i lexojnë në heshtje ato vargje, që flasin për gjëra jo të zakonshme. Vjersha ka tone elegjiake dhe i ngjan një përshpirtjeje për poetin “e mallkuar”, që jeton me “vojtjen e bekuar”. Fjalët: kryq, ikonë dhe rekuiem janë në funksion të krijimit të kësaj atmosfere.
Në poezinë Place de la Concorde poeti nuk flet për historinë e bujshme të sheshit me këtë emër, që në shqip do të mund ta quanim “Sheshi i Pajtimit”, por apostrofon Obeliskun madhështor që ngrihet në qendër të tij. Animizimi i pirgut të ardhur nga brigjet e Nilit, që duket i fjetur gjatë ditës dhe zgjohet kur vjen nata dhe metaforat e tipit “kurm palme bërë gur”, i japin tonin kësaj poezie dhe shprehin qëndrimin e poetit ndaj historisë.
Vjersha përmbyllëse e ciklit, që ka si titull një varg të Vijonit, vargun e famshëm Mais où sont les neiges d’antan, është një shëtitje poetike nëpër Paris. E shkruar me vargje të rimuara, të strukturuara në strofa katërshe sipas skemës ABAB, kjo poezi, që është më e gjata e ciklit (gjithsej 37 strofa), hapet me imazhin e fluturimit të një aeroplani që ndan më dysh qiellin e Parisit:
Brazd’ e bardhë e një avioni
E ndan qiellin mes për mes
O sytë e mi çfarë po shikoni
Zemrën time në dy pjesë
Apostrofimi i syve dhe i zemrës që në strofën e parë, sugjeron aktin e të parit dhe të përjetuarit të Parisit jo vetëm si një qytet i madh e me bukuri të rralla, por edhe si djep i kulturës, artit dhe poezisë.
Balzaku, një nga kronistët më të mëdhenj të shoqërisë franceze të kohës, thotë se Parisi është qyteti më zbavitës dhe më filozofik në botë.[13] Poeti shqiptar Mihal Hanxhari, në poezitë e tij kushtuar këtij qyteti, mëton të kapë të dyja këto përmasa, por si poet me prirje refleksive, anon nga e dyta: ana filozofike e Parisit. “Fluturimin” e tij mbi qytetin buzë Senës, ai e fillon nga një pikë konkrete: nga streha e kafenesë me emrin e aktores së njohur franceze të viteve ’20-‘30, Sara Bernar, prej nga, në një ditë me shi, niset në “pushtimin” e tij.
Në kafe Sara Bernhardt
Rri nën strehë tek bie shi
Ah Sena shpie në Pont des Arts
Poet’ e vdekur nji nga nji
Poetët gjethe poet’ gjemi
Ikin mjegull nëpër lumë
Zot poetët nji nga nji
Vijnë tuliten në gji tek unë
Shtegtimi i poetit vazhdon në këtë frymë. Strofa katërshe dhe vargu i rimuar i përgjigjen synimit që i ka parashtruar ai vetes: të këndojë për urat, rrugët, sheshet, bulevardet, monumentet dhe kejet e Parisit, por akoma më shumë për ata që u japin frymë dhe kuptim atyre: artistët dhe poetët. “Takimi” me bardët e poezisë franceze, klasike dhe moderne: Apolinerin, Vijonin, Rembonë, Vërlenin, Desnosin, Lotreamonin, Aragonin, Elyarin, Sen-Xhon Persin; me piktorët gjenialë Pikaso e Modiliani dhe këngëtarët popullorë Zhak Brel, Zhilber Beko e Pjer Bulez, paraqesin shtresën kryesore të këtij kokteji poetik. Ata janë “ura” që lidh tokën dhe qiellin, kohën dhe hapësirën, realitetin dhe ëndrrën. Poeti dialogon me ta, evokon detaje nga jeta e tyre, përmend tituj veprash dhe citon vargje, shtron pyetje e bën vlerësime, krijon rima të bukura e interesante, tërheq paralele befasuese.
Mbi një urë ëndërroj
As Jacques Brel e as Becaud
Unë me Guillaumin kuvendoj
Si mbi urën Mirabo
Ashtu vetëm përmbi urë
Flokë thinja nëpër erë
Ah Guillaumi s’kthehet kurrë
Si dëborë që ran’ një herë
Subjekti lirik identifikohet plotësisht me “poetët e vdekur”, kurse teksti i vjershës i ngjan një rrjeti ndërtekstor të thurur me mjeshtri. Në tekstin shqip poeti fut fraza, shprehje dhe emërtime frëngjisht, kurse emrat e poetëve dhe titujt e veprave të tyre i shkruan në origjinal, duke përftuar kështu atmosferën autentike të mjedisit dhe ngjyrimin gjuhësor e stilistik të vargut.
Nuk mungojnë as aluzionet për degradimin e vlerave në shoqërinë e sotme të qytetërimit teknik. Kështu, lulet që rriten në xham janë pa erë; Trëndafilat e Saadiut s’gjenden dot; Lulet e hidhura të Bodlerit lypin lëmoshë në metro ose mbyten në smog; pikturat nxijnë; krijuesi gjenial i Një stinë në ferr, Artyr Rembo, mund të shesë çelësa në rrugën Rivoli, ndërsa “Në ferr veturash ulërijnë/ Mija demonë me një zë”.
Për titull të vjershës poeti ka zgjedhur vargun e njohur të Vijonit: Mais où sont les neiges d’antan, të cilin vetë Hanxhari e përkthen në shqip: “Por ku janë dëborët që ranë njëherë?”. Koha rrjedh si lumi që kalon përmes qytetit, Sena legjendare, ndërsa shpirtin e poetit e kaplon pikëllimi. Kalueshmëria e jetës dhe fundi i saj i pashmangshëm – vdekja, është lajtmotivi i kësaj poezie të Hanxharit, që hapet me kujtimin e “poetëve të vdekur” dhe mbyllet me vargun që na përkujton ikjen nga kjo botë: “Ditëlindje e tokës që do lëmë pas”.
Vargu inicial i vjershës mbi poetët e vdekur, që vijnë “nji nga nji”, haset edhe te poezia Në Parkun Montsouris, ku shiu që bie pa pushim – një element tjetër i përbashkët i të dyja vjershave, krahas ndjenjës së trishtimit dhe melankolisë, zgjon edhe asociacionin e përtëritjes së natyrës:
Dhe shiu i prillit bie
Me mërmërim’ të mekur
Ja po vijnë si hije
Gjithë poet’ e vdekur
“Festë lëvizëse” (A Moveable feast), e pat quajtur Hemingueji Parisin në librin e tij me të njëjtin titull, ku evokonte kujtimet e qëndrimit të tij në këtë qytet në vitet 1921-1923 dhe shtonte se “Parisi është qytet ideal për shkrimtarët”.
Për Parisin është shkruar më shumë se për cilindo qytet tjetër në botë dhe është shkruar në mënyra nga më të ndryshmet. Mihal Hanxhari paraqet Parisin e vet, ashtu siç e sheh ai me sytë e tij: me simbolet, dritat dhe hijet e tij. Parisi i Hanxharit nuk është Parisi i Balzakut, i Hygoit, i Prustit, i Heminguejit, i Remarkut, i Preverit apo edhe i Kadaresë, për të përmendur vetëm disa nga korifenjtë e tij. Parisi i Hanxharit është para së gjithash qytet i artit dhe i kulturës, i poezisë, i muzikës, i pikturës, por edhe i idealeve të mëdha shoqërore dhe në radhë të parë i idealit të lirisë. Parisi i Hanxharit është para së gjithash Parisi i poetëve Bodler, Rembo, Vërlen, Apoliner, Aragon, Elyar e të tjerë (disa prej të cilëve ai edhe i përktheu në gjuhën shqipe) dhe akoma më shumë i “poetit të parë modern”, siç është quajtur Fransoa Vijoni, tejet problematik si njeri, por gjenial si poet, i njohur sidomos për baladat e tij. Vijonit (apo Vilonit) poeti i referohet në së paku dy poezi: Mais où sont le neiges d’antan dhe Variacion nga një temë e Villonit, që mund të thuhet se edhe janë variacione të njëra-tjetrës. Shprehja: “ku janë” (frëngjisht: où sont), nëpërmjet së cilës përftohet ideja e ikjes në pakthim të kohës, ia jep tonin edhe njërës edhe tjetrës.
“Poezitë e Parisit” Hanxhari i shkroi gjatë qëndrimit të tij në këtë qytet, në vitet 1994-95, pra vetëm 4-5 vjet para se të largohej edhe vetë përgjithmonë nga kjo botë.
Kënga për Kosovën
Krijimi i fundit poetik i Mihal Haxharit është poezia Elegji për Kosovën. Kjo poezi lindi në kohën e eksodit të shqiptarëve të Kosovës në Shqipëri e gjetkë (mars-qershor 1999), disa prej të cilëve poeti i strehoi në shtëpinë e tij në Tiranë. Vjersha mban në fund shënimin: “Tiranë, prill 1999”, që do të thotë se ajo është shkruar rreth dy muaj para se poeti të ikte nga kjo botë. (Hanxhari vdiq më 3 qershor 1999). Fryma dhe përmbajtja e kësaj vjershe, me të cilën mbyllet vëllimi Se sytë e mi kështu e shohin botën, paralajmërohet qysh në titull: Elegji për Kosovën. E, elegjia, s’është tjetër, pos vajtim; këngë ku mbizotëron ndjenja e dhembjes dhe e pikëllimit. Mirëpo, edhe pse në krye të vjershës në fjalë qëndron fjala “elegji”, ajo i ngjan më shumë një lutjeje të poetit drejtuar Zotit për shpëtimin e Kosovës nga tragjedia e madhe që i shkaktuan asaj pushtuesit serbë, që poeti refuzon t’u bëjë vend në vargje, veçse tërthorazi dhe vetëm në strofën e dytë, ku përmenden “zërat e çmendur”, “tamtamet”, “klithmat e marra”, që zgjojnë asociacionin e dhunës dhe të propagandës.
Koha kur u shkruan këto vargje ishte kohë e lutjes së madhe për shpëtimin e Kosovës dhe njerëzve të saj të derdhur nëpër botë. Dashuria dhe dhimbja e poetit për këta njerëz është e madhe, ndërsa optimizmi i tij për fatin e tyre i përmbajtur, gjë që shprehet me përdorimin e shpeshtë, në secilën strofë, të lidhëzës “nëse”, që përdoret rëndom në fjalitë kushtore.
Elegjia e Hanxharit për Kosovën, më shumë se elegji është psalm a litani, që fillon e mbaron me fjalën Zot, e cila, në tekstin prej gjithsej njëzet vargjesh të kësaj poezie, përdoret plot nëntë herë.
Zot nëse njerëzit s’dinë të shohin sot
Dhe nesër askush s’do të ketë më sy
Shpëto o Zot vetëm sytë e fëmijëve të Kosovës
Zot shpëto ata sy të kaltër të peshqve blu
Që flenë në shi dhe ëndërrojnë engjëjt e tu
Të vihet re gjithashtu edhe përdorimi i dendur i fjalës “sy” në këto vargje, që është jo vetëm fjalë e preferuar e poetit, por ka edhe funksion semantik: shpreh idenë e (mos)mbylljes së syve para fatkeqësisë së njerëzve dhe posaçërisht të fëmijëve të pafajshëm, që poeti i përqas me engjëjt dhe “peshqit blu”, që janë peshq migrues, njësoj si fëmijët shqiptarë të shndërruar në refugjatë.
Ndryshe nga poetët tanë të tjerë, që e kanë trajtuar temën e fatit tragjik të Kosovës, përfshirë edhe Kadarenë (Terrori në Kosovë), më shumë se te shkaktarët e saj, vëmendja e poetit Hanxhari fokusohet te njerëzit e Kosovës të degdisur nëpër botë, në shi e në baltë, kurse në epiqendër janë vënë: fëmijët, pleqtë, gratë dhe përsëri fëmijët (foshnjat) dhe nënat e tyre (nuset), që krahasohen me yjet e “Yllnajës së Mjellmës”, figurë kozmike me kuptim simbolik, nga ato që Hanxhari përdor shpesh në poezinë e tij (le të kujtojmë poemën Aldebaran etj.). E vetmja fjalë, që mbase stonon në këtë vjershë të shkruar me frymëzim dhe të kompozuar me mjeshtri, është fjala e huaj “delyzhë” (nga frëngjishtja: déluge – shi i rrëmbyer, rrebesh i madh, përmbytje, kijamet). Kjo fjalë, me origjinë biblike, është futur në këtë rast për të treguar përmasat apokaliptike të tragjedisë së Kosovës, që ishte tragjedi e një populli të tërë, që i kanosej rreziku i shfarosjes.
Dhe nëse s’do ketë shenjë nga delyzhi ku pirgu do bëhet
Gropë dhe gropa kodër mbill nëpër rrugët e Kosovës
Dyqind qiparisa dy mijë qiparisa dyqind mijë qiparisa
Dhe dy milionë rrape o Zot
Dhe ai do të jetë pylli i parë i Lirisë në botë.
Bie në sy, si thamë, përdorimi i shpeshtë i fjalës Zot në vargjet e kësaj poezie. Kurse Zotit njeriu i drejtohet kur është në kulm të hidhërimit dhe kur e humb besimin te njerëzit, por jo edhe shpresën, që vdes e fundit.
Nëse qiparisat t’i kujtojnë varret, rrapet simbolizojnë qëndresën.
Pylli i Lirisë, që del në vargun përmbyllës të vjershës Elegji për Kosovën, u bë realitet, ndonëse poeti që e krijoi këtë metaforë të madhe e vizionare, nuk arriti ta shihte dot me sytë e vet.
Imazhi poetik, muzika e fjalës
Poezia e Mihal Hanxharit është fryt i dhuntisë krijuese dhe i kulturës së gjerë letrare, që e karakterizon këtë krijues të talentuar e erudit, i cili, edhe pse nuk e studioi letërsinë në shkollë, tërë jetën ia kushtoi asaj. Poezia e tij, për shumëçka origjinale, është vazhduese e traditës poetike shqiptare, e pjesës më të mirë të saj, gjë që na kujton pikëpamjen e Eliotit se “pjesët më të mira dhe më individuale të veprës së një poeti janë ato me të cilat poetët e vdekur, paraardhësit e tij, e kanë dëshmuar pavdekësinë e vet”. Hanxhari e njihte mirë verbin poetik shqiptar, që nga poeti anonim e gjer tek poetët e spikatur kombëtarë, si: De Rada, Naimi, Fishta, Çajupi, Noli, Asdreni, Lasgushi, Migjeni etj., emrat e të cilëve përmenden shpesh në poezinë e tij. Më i afërt nga të gjithë për të është Lasgushi, me të cilin e ka të përbashkët, përpos dashurisë për atdheun, gjuhën shqipe dhe natyrën shqiptare, edhe trajtimin e motiveve të përhershme poetike si dashuria, përjetësia, vizionet kozmike, simbolika që derivon nga kjo sferë dhe mbi të gjitha muzikën e vargut.
Poezia e Mihal Hanxharit është fryt i komunikimit me traditën poetike shqiptare, të cilën ai e njihte mirë dhe e çmonte lart, por edhe me traditën e poezisë evropiane e botërore dhe sidomos të poezisë moderne franceze nga Bodleri e deri në ditët e sotme. Sikurse edhe Kadareja, Agolli, Arapi, Bllaci, Spahiu e të tjerë, Mihal Hanxhari ishte jo vetëm poet, por edhe përkthyes i poezisë. Ai përktheu, po ashtu në heshtje dhe pa e bërë publike as punën e tij si përkthyes, poezi të poetëve francezë: Bodler, Hygo, Vërlen, Rembo, Malarme, Elyar, Renjer, Vijon, Sypervjel të tjerë, sonetet e Shekspirit, Gitanjalin e Tagorës, veprën me të cilën bardi indian mori çmimin Nobel; një libër me poezi të Mikelanxhelos, të cilin e shoqëroi me një ese të gjatë, model i esesë së vërtetë, çfarë mund të hasen rrallë në letërsinë shqipe etj. Në vargjet e tij, sikurse edhe në tregimet e librit Na ishte një herë… defilojnë emrat e shumë poetëve, filozofëve, shkrimtarëve dhe intelektualëve të kulturës perëndimore, por edhe asaj lindore; ka citate nga Bibla dhe Kurani, vargje nga cikli i kreshnikëve (Lum për ty o i lumi Zot, shum po shndrit njaj diell e pak po nxe dhe Ç’pe merr frima rrapin e Jutbinës), të cilat shoqërohen me komente; ndërkallet Kënga e këngëve e mbretit Salomon dhe tregimi i Psikes dhe Erosit i mitologjisë së lashtë greke, kurse për vargun e De Radës: “U zgjua e ngazëllyer që u zgjua” thuhet se është “mbase vargu më i bukur i poezisë sonë”[14].
Ndërkohë, që nuk ka asnjë referencë për poezinë e sotme, ndaj së cilës duket kishte rezerva të mëdha.
Mihal Hanxhari i takon kategorisë së poetëve të ditur (poeta doctus). Ishte njeri me kulturë të gjerë letrare, estetike, filozofike. Duket se ka pasur njohuri të gjera edhe nga astronomia, botanika, zoologjia. Përveç që shkruante vargje dhe prozë (në heshtje të plotë), merrej edhe me përkthime dhe pikturonte. E njihte mirë muzikën, si atë popullore, ashtu edhe atë klasike. Ishte në shërbim të dijes dhe kulturës. Ata që e kanë njohur dëshmojnë se me punën e tij si drejtor i Bibliotekës Shkencore të Universitetit të Tiranës, në krye të së cilës qëndroi plot 15 vjet, derisa e transferuan si të papërshtatshëm në një vend krejt të parëndësishëm (sportelist në bibliotekën e njërit prej fakulteteve), ai i bëri shërbime të çmueshme kulturës kombëtare.[15] I pasuroi fondet e saj me libra e revista; vuri kontakt me shumë biblioteka të botës dhe personalitete të shquara të kulturës; e shndërroi zyrën e tij në një klub të elitës intelektuale të Tiranës. Një dëshmi të shkruar për këtë mision të Mihalit, ka lënë edhe shkrimtari Mitrush Kuteli.
“Mihal Hanxhari i ka të gjitha ç’duhen për të qenë një shkrimtar i vërtetë: ndjeshmërinë, prirjen për filozofim, fantazinë, kulturën” – nënvizon Donika Omari në parathënien e librit të tij me tregime Na ishte njëherë…[16]. Poezia e tij, edhe pse nuk është në asnjë rast didaktike, ofron një informacion të gjerë artistik e, madje, herë-herë, edhe shkencor (ajo është poezi e një eruditi prej së cilës njeriu mund të mësojë mjaft gjëra që s’i ka ditur për artin, natyrën etj.), ndërsa në prozën e tij mund të lexohet një nga vlerësimet më të bukura e më origjinale, që janë shqiptuar ndonjëherë për letërsinë popullore. Te tregimi me titull Liqeni B., që është proza më e gjatë e tij, personazhi narrator, pasi citon vargun e një kënge popullore shqiptare të dashurisë: “Pash nj’at sy, qi ma çil e ma mbyll, posi hana nëpër pyll…”, bën këtë koment për poetin anonim shqiptar dhe perlat që ka krijuar ai: “sa e sa herë kam menduar për atë poet që i ka kënduar këto vargje, për gjithë ata poetë anonimë që kanë kënduar gjërat më të bukura të gjuhës sime, dhe janë pa dyshim nga më të bukurat që kanë kënduar poetët e gjithë kohërave të të gjithë botës, dhe s’kanë një emër, dhe as kanë kënduar për t’i shitur inxhitë e tyre, as i kanë paraqitur nëpër komisione për t’i gykuar, kjo s’bën, as kanë marrë porosi të këndojnë që të marrin një nishan, një titull, një çmim, as kanë menduar të bëhen të pasur me këngët e shpirtit të tyre, as kanë menduar t’i përkthejnë në të tjera gjuhë që të bëhen të dëgjuar dhe ashtu të marrin të tjera nishane, dhe të bëjnë jetë zotërinjsh, asgjë nga këto, vetëm kanë kënduar si u ka thënë shpirti, ashtu si janë dehur nga bukuria, ajo dorë e Perëndisë, nga bukuria e asaj që kanë dashur, dhe nga dashuria për bukurinë e vendit që kanë parë që në fëmijëri…”.
Një profil i tillë poeti, që shkruan ashtu si i dikton shpirti dhe pa kurrfarë kompleksi e prapavije, pos dëshirës për të qenë në shërbim të bukurisë dhe i dehur prej saj, është vetë Hanxhari. Ai nuk këndoi për nishane, për t’u bërë i famshëm, e as për të përfituar në planin material. Krijuesi për të cilin flitet në paragrafin e mësipërm është gjedhe e krijuesit të lirë e autonom në çdo pikëpamje.
Hanxhari është i vetmi poet bashkëkohor shqiptar nga ata që kanë krijuar në Shqipëri që i hoqi shenjat e pikësimit nga vargjet (ndryshe nga ç’ndodhte në Kosovë, fjala vjen, ku kjo dukuri ishte shumë e përhapur), duke mos i përdorur ato fare, kurse në prozë i reduktoi në maksimum. Natyrisht se heqja e shenjave të pikësimit nuk është a priori shenjë e modernitetit të poezisë. Përkundrazi, kur bëhet për modë, siç ka ndodhur shumë herë në Kosovë, mund të jetë edhe e kundërta e asaj që synohet – shprehjes moderne. Me vetë faktin që nuk botonte, Hanxhari nuk ishte nga ata krijues që duan të imponohen e bien në sy, prandaj shmangia e interpunksionit tek ai shkon në favor të forcimit të shprehësisë së vargut dhe është njëkohësisht edhe shprehje e dëshirës së autorit për të qenë kundër rrymës.
Mihal Hanxhari është poet që, siç pohon vetë në vjershën Sytë e mi, e sheh botën me sytë e fëmijës: “Se sytë e mi kështu e shohin botën/ Se Zoti m’i la përgjithmonë sytë e fëmijërisë”.[17]
Nga ky aspekt ai ta kujton mendimin e kritikut dhe filozofit francez Zhorzh Bataj, i cili duke folur për Kafkën, njërin nga tre shkrimtarët e adhuruar botërorë të Hanxharit (dy të tjerët janë Prusti dhe Xhojsi), thotë se njerëzimi nëpërmjet naivitetit fëmijëror, në zanafillën e tij, shpreh thelbin e vet (f. 79).
Në hyrje të librit Se sytë e mi kështu e shohin botën, hasim edhe këtë paragraf: “Jetova me mrekullinë e jetës, me bukurinë e saj e çudinë e saj të pafund, në gjithësinë plot gëzim e mister”.
Poezia e Mihal Hanxharit është poezi për bukurinë dhe fshehtësitë e jetës; përsiatje për pozitën e njeriut në hapësirë dhe në shoqëri. Poet me prirje të theksuar meditative dhe me një diapazon të gjerë kulturor, që ishte shoqëruar në vazhdimësi me korifenjtë e poezisë shqipe (Naimi, De Rada, Fishta, Noli, Lasgushi) dhe botërore (nga Mikelanxhelo, Bodleri, Vërleni, Nervali, Remboja, Malarmeja e gjer tek Elyari e Meterlinku) dhe kryeveprat e tyre, Hanxhari do të hulumtojë në vargje fshehtësitë e natyrës dhe të shpirtit njerëzor, duke e parë këtë të fundit në dy plane kryesore: në raport me botën që e rrethon dhe me shoqërinë që i takon. Ai është nga ai soj poetësh që gjejnë jetë edhe te një kokërr rëre dhe është i gatshëm të dialogojë me të, duke parë atë si pjesë të universit:
O rërë
Me një diell brenda çdo kokërrize
Me një stinë brenda çdo thërrmie
Ti rërë muzikë e fshehur që kumbon brenda çdo grimce
Rërë me pikëllimin e çdo ylli në gjirin tënd
Me pasqyrën e thërrmuar të hënës në më të vjetrin mot
Rërë rërë jetë e tërë [18]
Kur e lexojmë dhe rilexojmë poezinë e Mihal Hanxharit dhe veçanërisht vjershat dhe poemat e tij më të realizuara, që shquhen me thellësinë e ndjenjës dhe mendimit, por edhe me bukurinë e shprehjes dhe konkretësinë e imazhit poetik, na kujtohen fjalët e Marc Chagall-it, i cili thoshte: “Kur mbaroj një pikturë, e mbaj pranë disa objekteve natyrale – një guri, një luleje, një dege peme apo dorës sime – si një lloj prove përfundimtare. Nëse piktura rri mirë pranë një objekti që nuk është bërë nga njeriu, atëherë piktura është autentike. Nëse nuk shkon diçka, arti s’është i arrirë”.
Poezi si: Dëgjoj një zog (një alkimi tingujsh dhe ngjyrash; i afrohet principit bodlerian të sinestezisë, i quajtur ndryshe edhe “audition colorisé”), Buzë detit nëpër rërë, Ika i vetëm, Dhe ti, Fije fije, Askush s’troket, Saint Merry, Mais où sont le neiges d’antan, Zemrën marr në duar, poemat lirike Aldebaran e Menhir dhe shumë krijime të tjera të këtij poeti, i qëndrojnë denjësisht “provës” së Shagallit për të qenë të gjalla e autentike si një degë peme, si një gur apo një lule e gjallë, jo artificiale.
Është e vështirë, në mos edhe e pamundur, që poezia e Mihal Hanxharit të përcaktohet nga pikëpamja e përkatësisë së saj ndonjë rryme letrare a metode krijuese. Citatet, referencat dhe elementet e tjera ndërtekstore e afrojnë atë me gjedhen post-moderne. Shmangia e shenjave të pikësimit, që ai i përmbahet në mënyrë strikte në poezi dhe, pjesërisht, edhe në prozë, ku përdor vetëm presjen, t’i kujton poetët avangardë evropianë të viteve ’20-’30 të shekullit XX, por ndryshe nga krijimtaria e futuristëve dhe surrealistëve, poezia e Hanxharit nuk është radikale as në formë as në përmbajtje. Poezia e tij nuk ka shumë risi formale e as eksperimente gjuhësore (përpos depunktuimit), siç ndodh në poezinë bashkëkohore në botë dhe, pjesërisht edhe tek ne, posaçërisht pas viteve nëntëdhjetë (në Kosovë edhe më parë). Në planin përmbajtësor dhe konceptual, madje, ajo afrohet më shumë me traditën romantike dhe sidomos atë pasromantike (simboliste në radhë të parë), me vetë faktin që temat më të preferuara të saj janë: tema e dashurisë, e natyrës, e vetmisë, e vdekjes dhe e vetë artit, poezisë.
E shkruar në vetmi, larg vorbullës së modës dhe shijeve letrare të kohës, por edhe larg vlerësimit të kritikës dhe lexuesve, poezia e Hanxharit i ik skemës së përkufizimeve teorike dhe historiko-letrare, të cilat, siç dihet, kur më shumë e kur më pak, e dhunojnë natyrën specifike të veprës letrare dhe të procesit letrar në përgjithësi.
Mihal Hanxhari është poet që “e pa botën me sytë e tij”; me sytë e një njeriu që synon të depërtojë në thellësi të gjërave e jo të mbetet në sipërfaqe të tyre (e ç’është tjetër arti, pos mënyrë të pari?) dhe që, falë këtij “shikimi” të thellë, sa transparent, aq edhe mistik, që ka ruajtur diçka nga shikimi i pafajshëm dhe naiv fëmijëror, arriti të krijojë një vepër jashtë skemave të kohës, një vepër origjinale e me vlerë, që tërhoqi, si rrallë ndonjë tjetër në letrat shqipe, menjëherë pas shfaqjes në publik, vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës sonë letrare.
[1] Shih: Zef Rrakacolli, Fjala në mbledhjen përkujtimore të mbajtur në Tiranë më 24 maj 2001, me rastin e trevjetorit të vdekjes së Mihal Hanxharit.
[2] R. Përnaska, njeri që e ka njohur nga afër M. Hanxharin gjatë qëndrimit të tij në Paris, thotë se Mihali, me nxitjen e tij, ishte bindur t’i botonte shkrimet e veta, por “për vonesa të rëndomta me një shtëpi botuese, ato nuk e panë dritën e botimit…”. Mihal Hanxhari. Njeriu dhe vepra, f. 59.
[3] Mihal Hanxhari, Se sytë e mi kështu e shohin botën. Poezi. Shtëpia botuese “Elena Gjika”, Tiranë 2000, f. 97-99.
[4] Po aty, f. 91.
[5] Po aty, f. 108.
[6] Po aty, f. 88.
[7] Prof. Muzafer Xhaxhiu, Shkrimtari i madh francez Andre Gide në shqipërimin e Mihal Hanxharit. Parathënie e romanit Ushqimet tokësore , “Erik”, Tiranë 2002, f. 4.
[8] Këtë tip strofe, që Hanxhari e përdor edhe në krijime të tjera, e hasim edhe te Agolli (Poçari, Lamtumirë etj.).
[9] Stilemën “Lis-Jeta” poeti e ka përdorur edhe në poezitë që ka përkthyer nga frëngjishtja: te Abeli dhe Kaini e Bodlerit, Moti përtëritej e Renjerit, Perëndim IV e Hygoit dhe Përtëritje e Malarmesë si zëvendësim për fjalë e shprehje që në frëngjisht shprehin rritjen, shtimin, gjallërinë dhe përtëritjen.
[10] Shih: J. Chevalier & A. Gheerbrant, Rječnik simbola, f. 465.
[11] Kam parasysh variantin e plotë, të botuar te libri Gdhend një statujë (2005).
[12] Georges Pompidou (1911-1974), president i Francës në vitet 1969-1974, njihet, ndër të tjera, edhe si autor i një antologjie të poezisë frënge: Anthologie de la Poésie française, Hachette, Paris 1961.
[13] Ky mendim i Balzakut haset te novela e tij e njohur Sarrazini, e përkthyer edhe në gjuhën shqipe.
[14] Shih tregimin Varrimi, te libri Na ishte njëherë…, f. 77.
[15] Shih për këtë artikullin e Zef Rrakacollit “Oaza e Mihalit”, botuar në gazetën “Drita”, 4 shkurt 2001 dhe në librin Mihal Hanxhari. Njeriu dhe vepra, “Florimont”, Tiranë 2004, f. 47-51.
[16] Donika Omari, Parathënie, f. 8.
[17] Se sytë e mi kështu e shohin botën, f. 141-142.
[18] Ti vdekja ime mbushur me jetë, f. 37.
