Ati im më rrëfeu. Ndodhej në Dalmaci. E kishte njohur D’Anuncion në moshën 15-vjeçare me xhaxhain kolonel. Më pas kishte shkuar në Istria. D’Anuncio ishte mik i kolonelit Agostino Gaudineri. Ati im një armik? Ishte thjesht një fashist, ndërsa koloneli ishte një përkrahës i Savojës. Pas tradhtisë së Këshillit të madh, ati im, nga njëra anë, republikan me Beniton, xhaxhai me mbretin. Të gjitha ditët mund të ngjasojnë. Ka ditë të ndryshme që marrin formën e vdekjes, të tjera të kujtesës! Ndonjëherë frymëmarrja e natës bëhet e rëndë. Nuk duhet ta dëgjosh. Zërat bëhen melankolikë. Ka histori që rrëfehen dhe tregime që nuk duhet ta kenë një vend në histori dhe që nuk duhet të shndërrohen në histori. Fati ecën mes thyerjeve të kohës dhe gjithçka bëhet e vërtetë ose fiksion. Fjalët gërshetohen në ditët e trishta të historive tragjike që kanë gropa gjaku. Unë po hedh në të pastër gjithçka që mbajta shënim në një fletore, ndërsa ati im më fliste ngadalë. Kënga e trishtë kthehet, nuk i ankohet kujtesës. Qëllojnë prapa maleve/ të shtëna mitralozi/ përplasen me tentakulat e vdekjes. Komunistët/ masakrojnë/ telat me gjemba, i lidhin kyçet dhe këmbët, mes duarve./ Komunistët titistë/ komunistët titanë, në rrjetën e komunistëve italianëve. Qëllojnë/ i qepin duart me tel hekuri dhe zemra është metal llamarine në histori.
Ka histori, histori të tjera që ravijëzojnë tragjeditë dhe tragjeditë nuk rreshtin së rrjedhuri si gjaku përtej vetë kujtimit…
Dëgjoj!
Iliana: “Unë të pres dhe nëse agu do të mbërrinte para teje, do të nis të eci. Do të vij të të kërkoj…” Gabrieli: “Mos e bëj. Unë do të kthehem. Mos e merr udhën. Rruga është në histori. Ne jemi të mundurit dhe hapësira e udhëtimit nuk ka gjeografi…”
Në një letër drejtuar atit tim, mes faqeve të një fletoreje me kapak të zi, gjeta një shënim. Lexova: Ato ditë na çrrënjosën. Kush mbeti, lëshoi një klithje gjaku mes shkëmbinjve karstikë, ku kujtesa pengohet në gozhdën e zemrës. Pasoi heshtja dhe maskat që s’pushuan së shkurtuari fjalët. Ishte historia realiteti fajtor i një të vërtete të heshtur. Ato ditë na çrrënjosën nga zëri dhe fati. Të tjerë, shumë të tjerë, emrat e të cilëve ndodhen në përshkrimin e tragjedisë që precipituan të gjallë në gurët e vdekjes… Dhe frynte erë. Po atë ditë. Ishte kohë pranvere. Dielli digjte mbi shtëpitë e fshatit dalmat. Lufta kishte marrë fund, por për Titon dhe Jugosllavinë komuniste asgjë s’kishte marrë fund. Kolaboracionistët toliatianë ishin në dijeni të krimeve. Iliana gjithë ditën kishte qëndruar të korrte barin i cili ishte rritur përtej derës së kopshtit dhe që e rrethonte shtëpinë. Gabrieli studionte për ta përcaktuar temën e tij të diplomës. Ishin italianë. Nuk kishin qenë kurrë fashistë. Edhe në luftën partizane nuk kishin marrë pjesë. Të dashuruar me dashurinë dhe idenë e atdheut që ishte për ta flamuri i një ideali në emër të bashkëndarjes së thellë të vlerave kristiane. Gabrieli mbante në qafë Kryqin e Shën Françeskut të Asizit. Iliana shkonte çdo mëngjes në një kishë të vogël të fshatit që të lutej dhe që t’i besonte dhuratës së besimit. Çdo mëngjes. Lufta dukej larg, imagjinohej ose mendohej e mbaruar. Italia ishte shpallur republikë. Një natë mbërritën te gardhi i shtëpisë dy makina. Zbriti “Ushtria e kuqe” në emër të lirisë komuniste. Masakruan lepuj, pula dhe një qen që lehte më shumë seç duhej, u qëllua më një plumb në kokë. Gabrieli dhe Iliana papritur u zgjuan nga zhurma e plumbave. Ishte një fatkeqësi. Tragjike. Ia behën para shtratit tre burra të armatosur me pushkë dhe automatikë, me guxim prej komunisti. Ishin tre titistë dhe një italian. E mori fjalën italiani: Gjykata komuniste iu bëri procesin dhe iu dënoi. U gjykuat fajtorë. I shtynë jashtë dhomës. Iliana ishte me këmishë të tejdukshme, një këmishë rozë, ndërsa Gabrieli ishte vetëm me të mbathurat. I shtynë nga njëra dhomë në tjetrën. Me shkelma, grushte, pështyma. Iliana u pengua shumë herë nga shkelmat e tre trimave të kuq që, me pushkët e drejtuara, i shtynin të dy të dashuruarit. Cili ishte faji i tyre? Thjesht ishin italianë. Në tryezën e kuzhinës ishin të shpërndarë disa libra që i duheshin Gabrielit, me qëllim që ta përfundonte tezën që mbante titullin “Dantja në humanizmin e kulturës”. I grisën librat. Dosjet. Fletët. Gazetat.
I shoqëruan Gabrielin dhe Ilianën në një kamion ushtarak, me një banderolë me drapër e çakan dhe me yllin e kuq. Komunistët titistë dhe komunisti italian u rikthyen në shtëpi, grumbulluan gjithçka në mes të oborrit. Karriget e pakta, tryezat e vogla, rrobat, librat dhe ua vunë zjarrin. Ia vunë flakën gjithçkaje. Kur pa grykën e parë të flakës, Iliana thirri: “Kjo është e gjithë pasuria që kam.”
Me një gjuhë të pakuptueshme një titist, me pushkën në dorë, qëlloi disa herë duke thënë: “Në varr nuk do të të hyjnë më në punë.” Kamioni u nis. Ilianën dhe Gabrielin i lidhën me litarë në parmakët e brendshëm anësorë të kamionit. Mbërritën në një zonë shkëmbore. I zbritën. Ua lidhën sytë. Dolën dy plumba pistolete të drejtuara në këmbët e Ilianës dhe Gabrielit. Me një litar tjetër i lidhën për beli dhe i hodhën në një gropë mes shkëmbinjve. Aty kishte trupa të tjerë dhe ankimet gërshetoheshin me jehonat e ankimeve të tjera. Për Ilianën dhe Gabrielin s’u morr vesh më asgjë. Edhe tani nuk dimë gjë. Në shtëpinë e djegur kishte vetëm hi. Hi dhe erë. Disa kohë më pas, në verë, gjetën një fletë të zverdhur. Kishte ngecur mes degëve të një ulliri. Kishte një shënim: “Dantja dhe kultura e humanizmit.” Thjesht ishin italianë. Për vite askush nuk u kujtua për të vdekurit e kallur në foibe*. Përkundrazi, të gjallët e kallur nga dora komuniste. Historia nuk përsëritet, por historia duhet rrëfyer. Iliana dhe Gabrieli mbetën të zënë në kurth nëpër foibe. Nga dashuria për Italinë, edhe ndërgjegjet tona nuk duhen harruar. Ishte pranverë dhe më pas vera e vitit 1947. Një histori e vërtetë, një e vërtetë në histori, një tregim mes copave të gazetave? Ati im, mes rrëfimeve të shumta, ma besoi këtë detaj historik dhe ekzistence. Edhe këtë rrëfim ma besoi ati im… Koha është një shifër që ngulitet në zemrën tonë.
Iliana: “Ja ku u takuam përsëri. Por jemi erë dhe hi që rrëfejnë…”
Gabrieli: “Historia ndonjëherë flet, por shumë herë harron…”
Iliana: “Mos harro kurrë. E vërteta është një pakt gjaku!”
Ende dëgjoj një këngë të trishtë që thotë: Jeto/ në foibe/ i masakruan italianët/ Pola, Istria, Trieste/ sa bien erë zjarri, gjaku/ trëndafilat e Dancikës. Qëlluan komunistët në zverk/ sa klithje në shpellat karstike? Gënjeshtra gjendet në histori dhe historia thotë gënjeshtra.
Tashmë koha ka kaluar. Koha kalon gjithmonë dhe kujtesa bëhet e akullt, por ato masakra dhe ai gjenocid e prenë jo vetëm historinë: “Historia e rrëfyer është gënjeshtër.”
Gënjeshtra ka maska të hekurta, por nuk ka kuptim të flasësh për harresën. Era shpalos fytyra. Ati im më fliste ngadalë. Çfarë ishin foibet? Masakër ndaj atyre që kërkonin të drejtën të njiheshin si italianë. Secili prej nesh e ka detyrën të rrëfejë. Por secili prej nesh të dëshmojë. Kush jetoi dhe di, e ka detyrën të mos heshtë! Ati im nuk jeton më. Fjalët e tij këmbëngulin si një daulle në kohën time. Jehona. Historia po dobësohet. E vërteta është një pakt gjaku! Nuk ekziston një histori e pranuar nga të gjithë. Aq më pak një imagjinatë kolektive. Nga njëra anë, kush fiton, gjithmonë e ka tradhtuar të vërtetën dhe sajojnë rrethimin e imagjinatës. Përkundrazi, e pushton imagjinatën. Të mundurit rindërtojnë një histori tjetër. Besnikëria është një elegancë që nuk njihet më! “Besnikëria është një akt kuraje që u përket atyre që e njohin koherencën”. Kështu më foli ati im, pasi më tregoi aventurën tragjike të Ilianës dhe Gabielit.
Përgatiti për botim
Arjan Th. Kallço
