Parimi mbi të cilin mbështetet gjithmonë leximi im kritik i poezive është se poezia lind në takimin me lexuesin. Simbas këtij parimi, leximi i tekstit është akti parësor. Por një parimi të tillë i merren këmbët kur ndesh në poezi të përkthyer. Për arsyen e thjeshtë se përkthimi është më së pari lexim: leximi i përkthyesit. Sigurisht kjo vlen për të gjitha përkthimet, por në rastin e poezisë gjithçka koklavitet. Siç dihet, ajo që e bën poezinë poezi është shprehja indirekte e emocioneve, ideve, sendeve, dhe si rrjedhim çdo lexim shkon drejt zbulimit të direktes për tek këto emocione, ide, sende. Përkthimi i metaforave është trajtuar gjerësisht si çështje më vete në literaturën shkencore, por zgjidhet zakonisht me gjetjen e një gjegjëse të përshtatshme në gjuhën përkatëse. Më i ndërlikuar më shfaqet përkthimi i fjalëve dhe strukturave të gjuhës së përditshme, të cilat në gjuhën e origjinalit funksionojnë si poezi, sepse të shkruara në mënyrë të tillë që të lexohet indirektja edhe në të drejtpërdrejtën. Por nuk është e thënë që kjo “magji” të funksionojë në gjuhën e përkthimit, gjë që lehtësisht mund ta shtyjë përkthyesin t’i drejtohet interpretimit. Puna është se në poezi çdo fjalë, edhe më e zakonshmja, mban një ngarkesë e cila rrezikon të shembet përdhé nga ndryshimi më i vogël. Më kujtohet, para disa vitesh, kur lexoja si “kanë” ishte përkthyer me “kupë” në një poezi të njohur, duke ia rrafshuar krejtësisht vizionin që i jepte poetja gjirit, sepse siç dihet kana mbush, kurse kupa mbushet.
Prandaj jam e vetëdijshme se kur lexoj poeten Tua Forsström në shqip, në të vërtetë po lexoj leximin e përkthyeses. Ne vijmë nga një traditë e fortë përkthimi simbas së cilës poezitë duhet të tingëllojnë në mos më bukur në shqip se në origjinal, të paktën duhet të tingëllojnë sikur të ishin të shkruara në shqip, pavarësisht çmimit që paguan origjinali. Një traditë e tillë e ka mësuar lexuesin me produkte të përshtatura, “të përtypura”, gjysmë të gatshme, të cilat lexohen vetëm në sipërfaqe. Dhe dihet se tradita është një shtrat i ngrohtë që nuk braktiset pa nevojë. Ndaj kur më erdhi në dorë ky vëllim, së pari në dorëshkrim, gjëja që më bëri përshtypje menjëherë ishte guximi i përkthyeses për të mos iu dhënë përshtatjes, por për të përkthyer deri në fund. Këto poezi nuk tingëllojnë më bukur në shqip se sa në suedisht. Përkthyesja nuk ka përshtatur, por ka përkthyer, duke i lënë lexuesit një fushë të gjerë interpretimi, që është ndër kënaqësitë e leximit të kësaj lloj poezie, në të cilën fjalët nuk shtrihen por shtresëzohen. Vitin e kaluar, me rastin e botimit në shqip, kam shkruar dy fjalë paraqitëse të poetes Tua Forsström, por tashti po përfitoj nga rasti të shkruaj diçka më shumë për poezinë e saj.
Vëllimi kur gjithë uji i botës shndërrohet në lot përmban dy përmbledhje poetike: Shënime botuar më 2018 dhe Këngë botuar më 2006. Nëse do ta përkufizoja poezinë e përmbledhjes Shënime, që mban nëntitullin Poezi për një vajzë të vogël,do ta quaja poezia e pikëllimit:
Kur zemra është e pikëlluar, gjithë uji i botës shndërrohet
në lot.
Pjesa e parë e përmbledhjes përmban 21 poezi të numëruara. Jeta ka marrë arratinë në pikëllim, humbja është një vajzë e vogël me fustan. Dhimbja përpëlitet e zënë në kurth nga kujtimet, si të ishte një nga insektet (flutur, xixëllonjë, brumbull) që fluturojnë në botën e pikëllimit, ku ka përfunduar poezia. Në këtë botë ka mbetur vetëm dashuria:
dashuria/ është ana tjetër e pikëllimit
Numri 10 është citat nga romani Austeirlitz i shkrimtarit gjerman W G Sebald. Romani bën fjalë për profesorin e arkitekturës Jacques Austerlitz, i cili në moshë të shtyrë kalon një krizë që e shtyn të rishohë me sy tjetër jetën që ka jetuar. Nuk kam përshtypjen, tha Austerlitz, që i kuptojmë ato ligje që sundojnë rikthimin e të kaluarës… Ky citat, si dhe citatet dhe referencat e tjera që rikthehen shpesh në përmbledhje, krijojnë një lloj palimpsesti për të lexuar atë që nuk thuhet haptas.
Në pjesën e dytë të Shënimeve, mësohet emri i humbjes, Vanessa. Askund nuk thuhet me fjalë, por ndihet qartë se ky pikëllim i pafund është shkaktuar nga humbja e saj:
Retë vaji mjegulla Vanessa
Rrjedh ujë përgjatë faqeve, qafës
qan derisa vaji pushon së qari.
Ashtu si përmbledhja origjinale, edhe përkthimi në shqip përmban poezinë e shkrimtares finlandeze Vilja-Tuulia Huotarinen, shkruar si mbishtresë e poezisë së sapopërmendur:
Çfarë reje është? Çfarë mjegulle është? A rrjedh
shi përgjatë qafës? A rrjedhin lotë përgjatë qafës?
Do ta kishte ndihmuar leximin në shqip një shpjegim në fund të faqes, përndryshe emri i shkrimtares ngjan si titull i poezisë. Sidoqoftë, sa herë hyjnë tekste të të tjerëve në mes të poezive, leximi sikur përmbytet nga dëshpërimi i pamundësisë së gjetjes së fjalëve për poeten. Kështu më duket se shoh dy interpretime të tyre: nga njëra anë shenjojnë një pikëllim më të madh se frymëzimi, nga ana tjetër shërbejnë si çelësa leximi. Si, për shembull, kur citohet shkrimtari anglez W H Auden:
Por çka mund të bëjnë vjershat pra?
Na lejojnë të shoqërohemi me të vdekurit –
tha W H Auden, t’na kujtojnë të gëzohemi një grimë
për jetën ose së paku ta durojmë më mirë, t’na bëjë
shoqëri një çast.
Dy pjesët e fundit të Shënime-ve e thellojnë më tepër atmosferën elegjiake të një poezie që edhe shkul flokët nga dhimbja, por edhe paqtohet me qetësi liqenesh, të cilat të ftojnë të ndjekësh dritën e shpresës. Edhe, edhe. Nuk mund të mos i referohem karakterizimit që i bëri poezisë së saj Akademia Suedeze, në të cilën Forsström u pranua më 2019: është një poezi që nuk kërkon “ose, ose”, por “edhe, edhe”.
Ndryshe nga ç’pritet nga poezitë e humbjes, që sikur të presin copa mishi kur i lexon, që ta marrin frymën në lexim me një dhimbje gati brutale, kjo poezi sikur të rrit, të mbush me frymë:
Noton lehtë noton flutur noton krahë të hollë freski
ngjyra uji noton te fari e dashur noto për në shtëpi
noton nën ujë lehtë në krah noton puthje eskimeze
puthje uji e qarja e ujit noton drejt e në krahë borë në fytyrë
dhe në flokë dhe ato shtëpia të vogla blu dhe vullkane
frymëmarrje
Përmbledhja e dytë që përbën vëllimin titullohet Këngë, me nëntitullin E di se je diku afër dhe në errësirë shkëlqen. Kjo përmbledhje u botua nga poetja dymbëdhjetë vjet para përmbledhjes së sipërpërmendur. Nuk e kuptoj mirë, se pse janë bashkuar pikërisht këto përmbledhje në vëllimin shqip, por jam shumë e gëzuar që vjen në gjuhën tonë një përmbledhje që më pëlqen shumë në suedisht. Këngë përmban poezi që, siç e parathotë titulli, ngjajnë me këngë, me rimarrje dhe variacione muzikore. Tema të rënda si vetmia dhe vdekja e mbajnë ritmin me dorë të lehtë, në një tavolinë diku në një stacion treni:
Bie shi në stacionet e vogla
Është kënaqësi të vizitosh familjen dhe
pastaj të kthehesh
Ndërsa andej kalojnë arinj dhe ujq, një mace që nuk e gjen dot shtëpinë dhe lepuri që vrapon me leckë në dorë, të thajë lotët e botës:
Lepuri shkëlqen bardh si bora, dhe i than me një
leckë, lotët e gjithë botës dhe shiun që
rrjedh poshtë xhamit
Apo:
Vjen një ari dhe tregon
si shfaqen retë dhe si shfaqet era
E përditshmja dhe e zakonshmja, ventilatori i tavanit tingëllonte si kur mjellmat/ ngrihen nga sipërfaqja e ujit, përzihen me mistiken dhe mbinatyroren, Të vdekurit… nuk hanë, e tundin kokën në mënyrë/ fëminore…, në një atmosferë të normalizuar, që të shtyn si lexuese t’i rikthehesh disa herë se e kupton edhe vetë se kjo thyerje është sekreti i poezisë.
E gjithë përmbledhja Këngë ka një ton mistik, të mbartur nga simbole që i afrohen jetës për ta shpjeguar. Njëkohësisht që, në sipërfaqe, kemi të bëjmë me një poezi të thjeshtë, të mbartur nga ritmi i një jete që e gjen shpjegimin në vetvete.
Tashti që e lexoj përkthimin me sy të rinj, vërej gjëra që nuk i kam vërejtur në leximin e parë, qoshe që mund të ishin lëmuar, shprehje që nuk kanë zënë vend, përemra vetorë të panevojshëm në shqip që mbijnë aty-këtu. Edhe citimet do të kishin fituar sikur të ishin përkthyer direkt nga origjinali. Por nga ana tjetër, vërej se sa herë gjej një cen të vogël që ma rikujton se po lexoj një përkthim, nuk mund të mos e shoh metaforën që përbën ky fakt për poezinë që shkruan Forsström, gjithmonë të zënë si në kurth në një ekzistencë a në një botë tjetër paralele:
numëro një dy, një dy tre katër,
merr frymë, nxjerr frymë, numëro ambulanca dhe
dele dhe yje xixëlluese dhe çdo gjë në botë që
zhduket larg që të bëhet diçka tjetër.
