Etëhem Haxhiademi, poeti dramaturg, me një formim të thellë perëndimor, formim i cili gjeti shprehje më të plotë në tragjeditë klasike sipas modeleve greke e latine^[1], jetoi përgjatë viteve 1902-1965. I magjepsur pas artit klasik, ai vuri me sukses në skenat shqiptare të asaj kohe shtatë tragjedi. Edhe kur ishte gjallë, pati kritikë që nuk e mirëpritën veprën e tij. Termi haxhiademë dhe antihaxhiademë^[2], i përdorur nga V. Koça, e tregon më së miri këtë.

“Kujt i drejtohet tragjedija klasike e Haxhiademit?”; “Përse Haxhiademi të mos i vinte nji gur ma të shëndosh themelit të nisun nga Rilindja për theatrin t’onë kombëtar?^[3]”- pyet në atë kohë nga Grenoblë e Francës, Dhimitër Shuteriqi, duke e menduar si të vështirë, si një vepër elitare e që kërkon njerëz me “ndjenja të holla” krijimtarinë e Haxhiademit. Po a ka gur më të fortë se sa kjo punë e vështirë që ka bërë Haxhiademi në teatrin shqiptar të asaj kohe, ku dramaturgjia në adresat e letërsisë shqipe, akoma nuk ishte shënuar.^[4]

Cilat janë invariantet klasike që përdoren prej tij dhe si funksionalizohen ato në brendi të strukturës dramatike?

Në letërsinë shqipe, teatri nuk arriti asnjëherë ato zhvillime që mori proza dhe poezia. Gjinia dramatike është zhvilluar me hapa të ngadaltë, aty në gjysmën e dytë të shek XX. Në këtë periudhë kemi një sërë shkrimtarësh që përpiqen të krijojnë në këtë zhanër, por për krijimtarinë më të mirë në këtë fushë, duhet t’u kthehemi dramave klasike të Etëhem Haxhiademit, tani për tani të harruara.^[5]

Etëhem Haxhiademi mund të konsiderohet si dramaturgu i parë në letërsinë shqipe, nga vlerat krijuese dhe për nga niveli i gjinisë dramatike për atë kohë. Kritika e pasviteve 90 mundohet të evidentojë vlerat e dramaturgut në radhët e krijuesve të letërsisë shqipe; kjo pas heshtjes që mbuloi veprën dhe jetën e Etëhem Haxhiademit në periudhën e diktaturës. Te “Demokratia” dhe “Përpjekje shqiptare”, bartëse të mendimit më të përparuar intelektual shqiptar, të shfaqur nëpërmjet lëvizjes Neoshqiptare, do të botohen herë pas here shkrime të Haxhiademit apo dhe kritika e njoftime për krijimtarinë e tij. “Haxhiademi”, thekson Aurel Plasari, “jetoi në një periudhë dilemash të mëdha, për më tepër duke qenë dhe specialist i politologjisë dhe jurisprudencës, kuptonte më mirë lëvizjet e kohës.”^[6] 

Studiuesi Tomorr Plangarica, shprehet se për hir të mungesës, gjatë këtyre viteve vepra e tij është e “njohur nga një brez i vjetër lexuesish” dhe ka përcjellë tek ata “një kënaqësi estetike”, por duke qenë “e kyçur…e ndrydhur… disi e mjergulluar në vetëdije, është e panjohur ose e njohur pjesshëm, te një brez i mesëm lexuesish”.

Si i gjejmë fillesat e krijimtarisë së tij?

Interesi për teatrin i lindi që në moshë të “ngjomë”, siç do të theksojë vetë autori vite më vonë. E para vepër dramatike që i bie në dorë ka qenë drama “Besa” e Sami Frashërit, nga e cila i “ngeli në mendje interesimi mbi veprat theatrore”. Qysh nga ajo kohë, “dëshira për t’u ba ma vonë autor dramash, nuk u shkul kurrë”.^[7]

Në Tirol të Austrisë, gjatë vazhdimit të studimeve, u njoh me autorët grekë e latinë. Magjepsja pas artit antik, e shtyn shpejt të shkruajë të parën tragjedi, “Ulisi” (Berlin 1924). Në të mundohet të përcjellë një vepër që i përmbahet temës mitologjike, por të patrajtuar më parë nga autorë të tjerë, siç thotë dhe vetë autori “tue besue se asht adapte për të dalë nji tragjedi në frymën e Eskilit”, pasi në këtë kohë tragjeditë e kollosëve të antikitetit, “i kishin marrë zemrën e ba për vete”. 
Është pikërisht tema e trajtuar në këtë tragjedi që më vonë i dha Etëhem Haxhiademit emrin e “Sofokliut shqiptar”. Substanca mitike, klasike, parabiblike apo historike, nëpërmjet universalitetit të saj, gjen vend për pasqyrimin artistik të botës shqiptare të kohës.

Kështu lexohet realiteti shqiptar edhe kur përdoren heronjtë e mitologjisë, “Uliksi” dhe “Akili”, valenca simbolike e të cilëve është e lidhur ngushtësisht me ngjarjet e kënduara prej Homerit, po kështu edhe kur përdoren mite të historisë shqiptare të konotuara në simbolikën e tyre në Ballkan, (“Pirrua”, “Aleksandri” dhe “Skënderbeu”), ashtu dhe kur përdoren personazhe si Abeli dhe Kaini, ngushtësisht të lidhur me situatën mitike të vëllavrasjes.

 
Miti klasik i “Akilit” dhe “Ulisit” 

Te tragjedia “Akili”, apo dhe “Ulisi”, shihet dora e pastërvitur e një dramaturgu, ku, siç thotë dhe vetë autori, “ndihen ende gjurma djalërie…”. Ndjehet në këto tragjedi mahnitja ndaj mitologjisë dhe dëshira për t’i sjellë në vëmendje mite që ende nuk janë të vënë në skenë, si rasti i historisë së vdekjes së Odisesë (Uliksit). Tamam si dikush që adhuron atë që lexon dhe do të tregojë çdo gjë, autori e rëndon veprën “Akili” me tregimet e plota të miteve, siç është ai i dasmës së Thetidës dhe “Mollës së sherrit”, apo i thembrës së Akilit.

“Shpirti i tragjedis ‘Akili’, asht ahmarrja: ç’do njeri qi vret sa do i fortë me qenë, në funt do ta pësojë”, thekson dhe vetë autori. 

Tragjedia ndërtohet brenda kampit trojan, ku jepet hakmarrja e Priamit ndaj Akilit, duke e mësuar Paridin si ta vrasë duke e goditur në pikën e dobët të tij.  Në vepër, më tepër se personazhe (gra e burra të antikitetit), autori përcjell ambientin e kohës së tij. Historia e dashurisë së Akilit me Poliksenën (vajza e Priamit) sjell vajzën, femrën e ndrojtur, që mezi pranon ndjenjat e saj para të atit, që i druhet syve të njerëzve në takimet me Akilin: “asht turp po t’rrijm’ kështu për na të dy, këndej ndonji njeri na paft me sy”. 

Niveli artistik, temat e marra nga antikiteti, mitologjia, zgjedhja e dy personazhëve kryesorë të Homerit me landë të patrajtuar më parë, (historia e Ulisit është përmendur nga Aristoteli si vepër e Sofokliut, po vepra është zhdukur^[8]), problemi i fatit të njeriut, i grindjeve dhe hakmarrjes, mbështetja në tragjeditë antike të Eskilt dhe Sofokliut, i bëjnë të përafërta këto dy tragjedi; “Akili-n” dhe “Ulisi-n”. Fakti i përdorimit të mitit për shpjegimin e ngjarjeve reale historike, sipas Alfred Uçit ka çuar në një “falsifikim” të kuptimit dhe përmbajtjes fillestare të miteve.^[9] Vetë dramaturgu do të shprehet: “…landa e tragjedis sime ‘Ulisi’ asht lufta e njeriut me fatin. Çka asht thanë nga orakulli do të përmbushet dhe njeriu nuk ka si shpëton”. Në fakt, elementi hyjnor del në tekst vetëm nëpërmjet orakujve, kur Ulisi merr vesh dhe i parathuhet se do të vritet nga Telagoni, djali i tij me Circen. Bardhyl Matraxhiu për tragjedinë “Ulisi” thotë: “Ndërsa në veprën e Sofokliut, atëvrasja vjen si rezultat i fatalitetit hyjnor, në tragjedinë e Haxhiademit nuk ndihet prania e hyjnive. Atëvrasja aty është rezultat i rrethanave të rastit dhe sidomos i nervozizmit, xhelozisë dhe grindjeve që kanë hyrë në familjen e Odisesë.”^[10] 

Tragjeditë e historisë shqiptare: “Aleksandri”, “Pirrua”, “Skënderbeu” 

Tragjedia “Aleksandri” (Lushnjë 1928) është tragjedia e tretë për nga numri, por e para për nga vlera. Së bashku me “Pirron” (Gjirokastër 1934) dhe “Skënderbeun” (Gjirokastër 1935), ato të trija i bashkon tema e zgjedhur nga historia kombëtare, siç përmendet në parathëniet e veprave. 
E. Haxhiademi për nga vlerat thekson “me një besim të patundur” se tragjedia “Pirrua”, “do të mbesë kryevepra e Melpomenës shqipe.” Autori i qëndron besnik ngjarjeve të cilave i referohet. 

Tragjedia “Aleksandri”, tragjedi e rivalitetit të dy grave, e çoi një familje drejt fatkeqësisë.
Këto ngjarje të shkëputura nga historia e lashtë e Epirit, përcillen me vërtetësi dhe nuk janë aspak “manipulime” dhe “zëvendësime mitologjike”, por vërtet “të veshura me një pasion të egër: lakminë për pushtet”^[11]. Tragjedia “Aleksandri” fitoi “Çmimin e Mbretit” në garat teatrore, zhvilluar në Tiranë. Po në të njëjtën temë, të ambicjes për pushtet, ku ndjehet më tepër përballja me këtë pushtet është dhe tragjedia e “Pirros”, tragjedi të cilën vetë autori e ka për zemër.

Si tek “Aleksandri” dhe te “Pirrua”, shkaku i vrasjeve tragjike bëhet çështja e nderit. Filipi është gati t’i vrasë si gruan dhe djalin, kur dyshon në ndershmërinë e Olimpiadës dhe në atësinë e të birit. Po kështu dhe Neoptolemi, dhe pse ka pranuar të qëndrojë në pushtet bashkë me Pirron, kërkon ta vrasë, kur e motra Kadme, ankohet se Pirro e “fton, në dashuni t’paligjshme”. Thirrja e tij: “Nderin kush guxon me t’prekun?/ O fat i prap’, sa bukur asht me vdekun!”^[12]; i ngjan më tepër shkaqeve të një Helene Troje që shtyn përpara në veprim egon për pushtet të mbretërve, por justifikohet nga egoja e mashkullit të fyer. Kjo më tepër vjen afër psikologjisë shqiptare, ku çështet e nderit, bëhen shpesh nxitëse të krimeve dhe humbjes së arsyes. Kjo tragjedi ngjason me gjakderdhjet dhe dramat shekspiriane. Vrasjen e Neoptolemit gjatë darkës para festimeve, Pirroja e kthen në një kasaphanë; ky strateg fisnik dhe triumfator duhet ta mbajë pushtetin me gjak^[13].

Ndërsa te tragjedia “Skënderbeu”, dhe pse nuk mungojnë kurthet, tradhëtitë, ambicjet për pushtet, nuk kemi vrasje, gjakderdhje. Figura e Skënderbeut, jepet e idealizuar, një mbret pa të meta, që “para trathtorit shkrumb nga goja qiste nga zemërimi”, por kur pendohet Moisiu, di ta falë. Pikëpamjet politike të një kohe të ngarkuar me ndryshime, diktojnë me frymën e tyre të re edhe te Haxhiademi. Skënderbeu, mbreti i përhershëm i shqiptarëve, që mbi veten vendos interesat e vendit, nuk trembet se pakënaqësitë e princërve, do i ktheheshin si bumerang, por mendon të krijojë shtetin. Kjo jepet nëpërmjet fjalëve të Donikës “Ma nalt nga t’gjitha duhet t’jetë atdheu:/ i aft’ ta rregullojë asht Skënderbeu.” Në një farë mënyre, Haxhiademi është përpjekur të japë modelin e një drejtuesi të ardhshëm shteti, me figurën e Skënderbeut në këtë tragjedi. Siç e thotë dhe vetë autori, “Skënderbeut i kam vuë vijat ma të bukra për një hero. Moisiu dhe Hamzai, jo vetëm historikisht qëndrojnë ma ulët, por e kërkon dhe e thurmja e tragjedis. Urrejtja e Zanfinës do të kapësh me krenarin e Donikës e me nakarin e Hamzait për të formue piramidën e tragjedis”^[14]. Personat pikturohen jo krejt pa bazë historike, por prapë si i sheh, si i gjykon dhe si i ndihë artisti apo shkrimtari.

Është pikërisht kjo përballje e dy grave, Donikës dhe Zanfinës, që ndihmon veprimin dramatik, i cili realizon aktin final të vetëvrasjes së Zanfinës, edhe pse në njëfarë mënyre, e dëmton figurën e Donikës. Në fakt secila figurë gruaje në veprat e Haxhiademit, jepet sado me karakter, si qenie më e dobët. “Duke marrë parasysh psikollogjin e femnavet, konflikti midis dy grave qi duën t’i krenohen njana t’jetrës a nuk asht e mërzitshme? A nuk asht ndodhje shqiptare? ”^[15] 

Tragjeditë e dashurisë dhe vëllavrasjes: “Diomedi” dhe “Abeli” 

Dy tragjeditë e fundit të Haxhiademit, trajtojnë temën e vëllavrasjes. Në këto tragjedi kemi ndërthurjen e mitit me historinë shqiptare, problemet e mosmarrëveshjeve midis tyre. Siç e thekson dhe Aurel Plasari, në këto dy tragjedi, ndërkallet një dimension i ri, ai i vëllavrasjes politike.^[16] 
Ndërsa te “Diomedi”, na udhëheq në mitologji, te “Abeli, na drejton drejt biblës, ku luajnë teatër njerëzit e parë të njerëzimit. Në shtypin e kohës së shfaqjeve të tragjedive, Vangjel Koça shkruan: “Historia e teatrit na mëson se arti dramatik nuk lulëzon në epoka transitive, siç është epoka e sotme shqiptare. Në Greqinë e vjetër lulëzimin dramatik e takojmë pas luftrave persiane… Epokat transitive nuk e durojnë kritikën. Jeta e sotme shqiptare ka plagëra shumë të mbëdha e të gjalla… Libra e shtypurë mund të kufizohet në pak duar. Po skena theatrore është një librë i gjallë që i flet tërë popullit… këto janë shkaqe që s’e lënë Haxhiademin të prekij thema të ditës dhe e bëjnë të qëndrojë në botën mytologjike”^[17]. Ndërsa te tragjedia “Abeli”, ajo që të bën përshtypje është trajtimi i ri, i përmbajtjes më të vjetër të historisë njerëzore. Katër njerëz, tepër të lidhur me njëri-tjetrin, nuk mundin dot ta kuptojnë botën njerëzore, që e zhveshur, jepet më qartë sa e komplikuar që është. Nëse në Bibël, Kaini bujk i dërgoi Zotit frutat e tij, ato nuk u panë me sy të mirë, se Zoti e kuptoi; ai nuk ia dha me gjithë zemër, nuk zgjodhi më të mirat, ndërsa Abeli bari, u pa me sy të mire; flija e tij u pranua.

Që në fillim të tragjedisë, autori mundohet të shpjegojë kuptimin që ka ai për jetën, duke e parë me syrin e njeriut të revoltuar i nxitur edhe nga ato momente të vështira që po kalonte vendi në vitin ’38. Fjalët e Adamit, “prej fajit t’onë e lakmis s’on’ të kotë/ njeriu do t’vuej sa t’shohi drit në botë”, japin një mendim të Haxhiademit për kohën, pasi rrojtja, “nuk asht shpëtim, madje para vdekjes ma i madhi dënim”. Eva mundohet që t’i kundërvihet dëshpërimit të Adamit, dhe dilemat e tyre bëhen dilema që Haxhiademi i merr në diskutim. Autori pranon përmes fjalëve të Adamit se dhe mençuria e çon njeriun të bëjë të këqija. Kafshët dhe pse nuk gjykojnë, nuk shqyejnë njeri-tjetrin brenda llojit: “Njeriu që nuk e sundon dot mëninë,/ ma par nga t’gjitha do të haj njerinë”. Si një njeri i fushës së politikës, autori ka mundur të kuptojë se çfarë kohërash e prisnin vendin.

 Kaini, “fryt i dashnisë së parë”, në shkrolën e shenjtë, shihet si njeriu vëllavrasës. Janë prindërit ata që e çojnë padashur me qëndrimin e tyre drejt kësaj rruge. Vangjo Nirvana (pseudonimi i V. Koça), mendon se ky problem pedagogjik i marrëdhënies së dashurisë që vendosin prindërit me edukimin e tyre midis vëllezërve, e bën Kainin simbol “á la Roussean”, pasi për ne shqiptarët, “Kaini me veprën e tij të vëllavrasësit, mund të mishërojë edhe dramën politike e kombëtare shqiptare të 15 vjetëvet të fundit. Dhe si protagonist i kësaj drame, Kaini në një tjetër tragjedi, po të shkruhet, mund të marrij edhe shtetësi shqiptare. Kainër dhe Abelër kemi një çikë që të gjithë, kush më pak kush më shumë, dhe si të tillë symbole të përjetshme i jetojmë edhe ne: dhe si njerëz dhe si shqiptarë.”^[18]

Prandaj dhe poeti mundohet ta shohë si problem apo “nji plagë shoqnore”, pasi “dashnija vllaznore nuk rrjedh nga “ajërimi i gjakut”, por nga edukata e prindërvet”.^[19]

Në thirrjen e Kainit drejtuar prindërve: “se aq i keq sa ç’duket s’asht Kaini…t’harroni se më keni dhe muë bir”, tregon dhimbjen që mbush me trishtim e më pas me urrejtje për vëllain, shpirtin e tij, ndërkohë që Abeli e do atë më shumë se ç’i do dhe prindërit.

S. Hamiti, mendon se tek Abeli, si individ, Haxhiademi shikonte veten dhe të ardhmen e tij, fatin e vet të ardhshëm, kurse për “marrëdhëniet njerëzore e shoqërore, parapëlqen një dashuri të pjesëtuar, që do të thotë tolerancë, marrëveshje”, por e parë si një utopi nga Hamiti, e cila “i gjakon rrafshimet”. Teoria e pashtjelluar e rrafshit që do të ngrihet në nivel emocional: dashuri e barabartë dhe në nivelin shoqëror: drejtësi e barabartë, duke mos i pranuar dallimet, rrëshqet kah kriza dhe tragjikja^[20], ndërsa Plasari thotë së “si thelb të ideologjisë së tij, Kaini ngre çështjen e njeriut që ha në kurriz të njeriut që punon, të parazitit që jeton në limonti” ^[21]. Ndërkohë që punëtori heq e vuan, Kaini e sheh veten si të shfrytëzuar, si të përbuzur nga prindërit, lodhjen e tij e sheh si të pabarabartë me të vëllait, sheh me zili e xhelozi dashurinë që prindërit ushqejnë për të. Tipi i punëtorit siç thotë Plasari, që kërkon barazi në gjithçka. Por s’është e justifikuar ankesa e Kainit bujk, kur dihet që edhe puna e bariut është e vështirë në natyrën e saj.

Haxhiademi duket se pavarësisht që mundohet t’i japë të drejtë Kainit, dhe pavarësisht se kërkon një zgjidhje midis këtyre “vëllezërve shqiptarë”, ai mban anën e Abelit. Kjo më tepër përforcohet nga thirrjet e Adamit në fund të tragjedisë, drejtuar djalit të tij vëllavrasës:

Qofsh i mallkuë, i poshtun, ti për jetë;

Prej nesh edhe prej zotit të vërtetë….

Jo vetëm ti por edhe fëmijt t’uëj,

Mënin e madhe paçin të gjithkuëj. 

Për Haxhiademin, zgjidhja tragjike tregon se nuk mund të ketë barazi midis njerëzve, siç ne e pamë më së miri me atë që na mësoi eksperienca e hidhur 50-vjeçare. Ankesat e Kainit si bujk përballë punës në dukje më të lehtë të Abelit si bari, nuk kanë bazë reale. Secila në vetvete është e vështirë e plot sacrifica. Haxhiademi e kishte kuptuar më herët, pasi nuk mundi njeriu rebel dhe kryelartë, t’i shpëtonte kainëve të kohës komuniste që e ndrydhën brenda burgjeve deri sa vdiq.  

Të gjitha tragjeditë e tij i përmbahen rregullave klasike të ndërtimit të tragjedive. Jo se ai nuk njihte artin më të përparuar të kohës, siç e citon dhe vetë; “Dhe unë e di qi s’kam lanë autorë pa kenduem nga ata qi flasin mbi teknikën e dramës, të vjetër e të rinj, në gjuhët e vdekuna e në gjuhët e ra të kombevet të mëdhenj qi rrojnë…^[22]”, por preferoi për arsye të nivelit të dramës shqiptare, ta sjellë atë në formën klasike. Mbase në atë kohë Shuteriqi i ka marrë përgjigjet për pyetjet e tij. Aurel Plasari thekson se do të ishim mosmirënjohës, në bëfshim sikur harrojmë që Haxhiademi krijoi tragjedinë shqiptare, që e ngriti dramën shqiptare në nivel evropian^[23].  Poradeci e quan “at i tragjedis shqiptare” si krijonjës dhe dramaturg me kulturë të thellë.^[24]

Autori i shtatë tragjedive dhe i një vëllimi poetik, Etëhem Haxhiademi është një shkrimtar që vuri një gur tepër të rëndësishëm në letërsinë shqiptare. Adhurimi i tij për artin grek dhe mitologjinë e bënë një nga neoklasikët dhe dramaturgët e parë me vlerë në letrat shqipe.

Bibliografi

Alfred Uçi, “Fryma reaksionare dhe anakronike e letërsisë mitologjizuese”, Mitologjia, folklori, letërsia, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, 1982.

Aristoteli, Poetika, Buzuku 2003.

Aurel Plasari, Abeli, Ideologjia e dashurisë përballë ideologjisë së urrejtjes, (pasthënie), Elbasan, Onufri, 1993.

Aurel Plasari, Portreti i vonuar i tragjikut Etëhem Haxhiademi, Drita, 9 qershor 1991.

Bardhyl Matraxhiu, Kritikë e tragjedisë dhe tragjedi e kritikës, “Nëntori” 7/1991.

Dhimitër Shuteriqi, Përpjekja shqiptare, Zëri i të rinjve, “Për një drejtim letrar”, v. 1 vol. II, Tiranë 1937.

Etëhem Haxhiademi, “Shënime mbi jetën time” (dërguar L. Poradecit), Fondi personal, 9 prill 1938.

Etëhem Haxhiademi, Abeli, Onufri, Elbasan 1993.

Etëhem Haxhiademi, Akili, Tiranë, Luarasi 1931.

Etëhem Haxhiademi, Aleksandri, Tiranë, Luarasi 1931.

Etëhem Haxhiademi, Diomedi, Tiranë, Luarasi 1936.

Etëhem Haxhiademi, Një polemikë letrare, Përpjekja shqiptare 1936.

Etëhem Haxhiademi, Pirrua, Tiranë, Luarasi 1943.

Etëhem Haxhiademi, Skenderbeu, Tiranë, Luarasi 1935.

Robert Elsie, HISTORI E LETËRSISË SHQIPTARE, Zhvillimi i dramaturgjisë shqiptare deri më 1944. http://www.elsie.de/pdf/B1997HistLetShqip.pdf

Robert Elsie, Shqiptarë vazhdojnë të bashkëjetojnë me fantazinë -Intervistë, Drita, 3 gusht, 1991.

Sabri Hamiti, Letërsia moderne shqiptare, Tiranë, ALB-ASS 2001.

Vangjel Koça, Gjendja mendore e kohës, Përpjekje Shqiptare, 1936.

Vangjel Koça, Përpjekja shqiptare, Gjendja mendore e kohës, Nendor, 1936.

Vangjo Nirvana, Ndërshtypje    e gjykime “Abeli” dhe “Lyra” të Ethëhem Haxhiademit, Tomorri, e djelë, 24 mars 1940.

---

^[1]  Robert Elsie, HISTORI E LETËRSISË SHQIPTARE, Zhvillimi i dramaturgjisë shqiptare deri më 1944, f. 248. http://www.elsie.de/pdf/B1997HistLetShqip.pdf

^[2]  V. Koça, Përpjekja shqiptare, Gjendja mendore e kohës, Nendor, 1936, f. 202-203.

^[3]  Dhimitër Shuteriqi, Përpjekja shqiptare, Zëri i të rinjve, “Për një drejtim letrar”, v. 1 vol. II, Tiranë 1937, f. 103.

^[4]  Robert Elsie, Shqiptarë vazhdojnë të bashkëjetojnë me fantazinë -Intervistë, Drita, 3 gusht, 1991, f. 4

^[5]  Robert Elsie, HISTORI E LETËRSISË SHQIPTARE, Zhvillimi i dramaturgjisë shqiptare deri më 1944, f. 249. http://www.elsie.de/pdf/B1997HistLetShqip.pdf

^[6]  Aurel Plasari, Portreti i vonuar i tragjikut Etëhem Haxhiademi, Drita, 9 qershor 1991.

^[7]  Etëhem Haxhiademi, “Shënime mbi jetën time” (dërguar L. Poradecit), Fondi personal, 9 prill 1938.

^[8]  Aristoteli, Poetika, Buzuku 2003, f.84.

^[9]  Alfred Uçi, “Fryma reaksionare dhe anakronike e letërsisë mitologjizuese”, Mitologjia, folklori, letërsia; Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, 1982, f. 318.

^[10]  Bardhyl Matraxhiu, Kritikë e tragjedisë dhe tragjedi e kritikës, “Nëntori” 7/1991, f.105.

^[11]  Alfred Uçi, “Fryma reaksionare dhe anakronike e letërsisë mitologjizuese”, Mitologjia, folklori, letërsia, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, 1982, f. 318.

^[12]  Etëhem Haxhiademi, Pirrua, Tiranë, Luarasi 1943, f. 33.

^[13]  Bardhyl Matraxhiu, Kritikë e tragjedisë dhe tragjedi e kritikës, “Nëntori” 7/1991, f.107.

^[14]  Etëhem Haxhiademi,  Një polemikë letrare, Përpjekja shqiptare 1936, f.124.

^[15]  Po aty, f.123.

^[16]  Aurel Plasari, Portreti i vonuar i tragjikut Etëhem Haxhiademi, Drita, 9 qershor 1991.

^[17]  Vangjel Koça, Gjendja mendore e kohës, Përpjekje Shqiptare, 1936, f. 203.

^[18]  Vangjo Nirvana, Ndërshtypje    e gjykime “Abeli” dhe “Lyra” të Ethëhem Haxhiademit, Tomorri, e djelë, 24 mars 1940.

^[19]  Etëhem Haxhiademi, Abeli, Onufri, Elbasan 1993, f.3.

^[20]  Sabri Hamiti, Letërsia moderne shqiptare, Tiranë, ALB-ASS 2001, f. 208

^[21]  Aurel Plasari, Abeli, Ideologjia e dashurisë përballë ideologjisë së urrejtjes, (pasthënie), Elbasan, Onufri, 1993, f. 84

^[22]  Etëhem Haxhiademi, Një polemikë letrare, Përpjekja shqiptare, 1936, f. 124

^[23]  Aurel Plasari, Portreti i vonuar i tragjikut Etëhem Haxhiademi, Drita, 9 qershor 1991

^[24]  Lasgush Poradeci, Tomorri, 1940.

Portreti i Etëhem Haxhiademit nga Bujar Kapllani

ExLibris nr 172