Përmbledhja trigjuhëshe me poezi Tempi che sono… Zeiten wie… Kohë që janë… e Gentiana Mingës u botua vitin e kaluar nga shtëpia botuese “Terra d’ulivi edizioni”, në Itali.
Përmbledhja Tempi che sono… Zeiten wie… Kohë që janë… sjell një poezie solide, të ankoruar mirë në vend dhe në kohë. Konturet gjeografike të poezisë janë të qarta dhe të zgjedhura me kujdes: Durrësi, Daka, Verona, Trento, Bolzano, Rovereto, Magrè, Dachau, ose Libia, Siria a Palestina dhe shëtitorja Hikmet. Janë ujërat e Maltës, ura Talvera, Mesdheu, Nili apo Eufrati. Në vargje enden fëmijë të Europës lindore, një kurd, dy magrebinë, lieber Franz, prindër shqiptarë dhe autoktonët. Poezia pozicionohet gjithnjë në vende të caktuara fizike: del në dritare, në ballkon, në lëndinë, në udhë e rrugica, në bujtinë, në ishull.
Edhe ankorimi historik i poezisë është i qartë, falë angazhimit të drejtpërdrejtë dhe fokusit në një nga fenomenet më të diskutuara të kohës: emigrimi, në të gjitha përshfaqjet e tij. Si poezi e angazhuar në kohë, ajo mban të lidhura në vetvete referenca të jashtme, të cilave ndihesh i detyruar t’u drejtohesh për ndihmë në lexim. Kështu, Anthony i zgjon menjëherë në kujtesë lexuesit të vëmendshëm historinë e dhimbshme të vogëlushit 5-vjeçar nga Sierra Leone, i cili u gjet i vetëm në një vagon mallrash në veri të Italisë:
Ti vije kapur pas një treni, mall prej kufijsh me dëborë
Oh, Anthony, i vogli Anthony, je nga të shpëtuarit!
Po kështu, përmendja e Gaspare Giarratano-s, e shtyn lexuesin të gjejë historinë e kapitenit që shpëtoi pesëdhjetë emigrantë në det.
Përmbledhja është e strukturuar në katër pjesë: Pjesa e parë, ad Anthony, përmban poezi në italisht dhe në shqip; pjesa e dytë, Assaggio, përbëhet nga një poemë në italisht, përkthyer në gjermanisht nga Ilir Ferra; pjesa e tretë titullohet L’eco del pargolo/ Jehona e foshnjës dhe përmban poezi në italisht dhe në shqip; pjesa e katërt, Tempi che sono…/ Zeiten wie diese… përmban poezi në italisht, të përkthyera në gjermanisht nga Wener Menapace.
Pjesa e parë ka strukturën e një poeme të numëruar nga Një në Tetë, që unë i lexoj si tetë kohë. Tematikisht kjo pjesë është e lidhur me një lloj kundrimi të vetvetes, kornizuar në një kohë dhe vend të caktuar, në ndërveprim me njerëzit përreth. Në kohën Një,poetja e gjen veten të huaj e të paplotë (unë vetë e shoh veten të paplotë kudo/ ku u linda e për ku shkoj, grua dhe e huaj), të ngecur në vend, me gjuhë të trazuar, ndërsa treni fërshëllen me duf mbi dritaren e tjetrit. Në Dy fryn koha e vetjakes, njerëzit nuk i tremb më vetmia, i druhen vetëm humbjeve:
në këtë situatë të re
kujdesemi për lehen tonë
Në kohën Tre ndihet ai ton pikëllues që bulon aty-këtu në përmbledhje, një pikëllim me nota dorëzimi nga një luftëtare e lodhur nga lufta e përditshme. Koha shkon, ndërsa poetja sheh si mbetet gjithnjë e më larg ajo që kam dashur të jem:
U bë kohë që nuk shoh luledelet.
Të gjitha lëndinat janë në anën tjetër.
Në Katër është koha e refugjatëve, është koha e kalimeve me rrezik për jetën nga një botë në tjetrën:
…Oh, patjetër do t’i vënë re
trupat që dalin prej thellësive
si delfinë të helmuar
Në Pesë fryn koha e një bote të dyzuar. Nga njëra anë shkon i ngopuri, ai të cilit i duhet vetëm të fusë duart në xhepa. Nga ana tjetër shkon ai që e merr bukën tinëz, i pambrojturi me kafkën delikate, nën peshën e një lufte të padukshme
Në Gjashtë dyzohet vetvetja. Nga njëra anë shkon egoistja (i druhem siç i druhem kobrës), nga ana tjetër shkon e vetëdijshmja:
Po të mos kisha vendosur të mbijetoja
me ndërgjegjen e re
do kisha vdekur patjetër
Në Shtatë koha e ka zbutur unin, përpjekja e ka humbur mprehtësinë. Dikur mjaftonin dy-tri lule
e shndërrohesha në thikë të mprehtë. Por kujt i duhet tashmë të derdhë edhe më lot në liqenin e lotëve?
Në Tetë është koha për bilancin e shpresave, bilancin e së ardhmes:
Shpresat e mia të vogla zbresin e ngjiten në mua
Shpresat e mëdha presin jashtë meje
E gjithë pjesa e parë duhet lexuar me atë fëmijën e braktisur refugjat në sfond. Atëherë ndihet mes vargjesh droja për një të ardhme me kufij si dyer të mbyllura, droja për një vetvete që sheh vetëm punën e vet. Është një drojë shumë njerëzore dhe shumë pikëlluese, e përjetuar në një kohë që karakterizohet nga nota luftarake në përplasjet midis të drejtave njerëzore dhe atyre individualiste.
Pjesë e dytë e librit përbëhet nga një poemë në italisht dhe gjermanisht, që mund të përkthehet si “Marshi i autoktonëve”. Kur ndihet i huaji më i huaj si kurrë? Kur e krahason veten me autoktonët, me ata që e çojnë jetën në tokën që u përket brez mbas brezi. Ndërsa autoktonët kanë ritmin e vet, jetën e vet, shkëlqimin e dritave të veta, të huajit i duket se gjithçka ndalet kur u kalon pranë. Si barazpeshë, poetja i thërret një kohe të shkuar, në të cilën të gjithë jemi autoktonë: fëmininë. Në skenë hyn Renata, shoqja e fëminisë dhe poema shndërrohet në këngën e dy vajzave të vogla, që kalojnë mbrëmjen buzë fushës së futbollit të lagjes.
Si vazhdim i logjikshëm i pjesës së dytë, në të cilën Renata bën lidhjen me të shkuarën, vjen pjesa e treta, Jehona e foshnjës, shkruar në italisht dhe përkthyer në shqip nga autorja. Siç e përmenda më lart, fëminia në këtë përmbledhje nuk është vetëm ajo kohë së cilës i rikthehemi të gjithë me mall, sidomos në kohë të vështira. Fëminia nuk është thjesht ajo periudhë e jetës që i jep ngushëllim së tashmes së trazuar. Në këtë përmbledhje fëminia është një pozicion gjeografik, vendi ku poetja ndihet autoktone. Është një projeksion kohor me nota gjeografike, ku rrinë njerëz që e njohin, me ritëm jete të njohur, ku askush nuk e ndërpret të folurën pse afrohet ajo, e huaja.
Thuaji atij që i kujton ende palat e pantallonave
terital e të arnuara,
kokën e qethur për verë, sytë cinik,
tek zbres shkallët e thyera,
apo në anë të fushës së sportit
duke blerë fara tek nëna e Çimit,
që ulur në thep të stolit
buzëqeshte pa dhëmbë, me hijet mbi mollëza prej kasketës
e mjekrrën e ndriçuar prej dritës,
perandoresha e lagjeve detare,
thuaji që akoma eci shtrembër.
Poezitë e pjesës së tretë thirren në një prani bashkëbiseduese, ose më mirë bashkëdëgjuese. Në shumicën e herëve kjo prani thirret qartë: ty si të kam; tani tek po të shkruaj, thuaji; dikur u viheshe pas hapave të mi; nuk ta kujtova ndjesinë tonë të hidhur, shihe në mëngjes. Nganjëherë vetëm sa ndihet në tonin intim të poezisë:
Duart e mia, që janë nënat e mia, e këmbët, që janë baballarët e mi,
shkojnë në kërkim të shtëpisë së vjetër të tejdukshme,
ku rriteshin brënda stinëve të ngrohta,
e merrnin ngjyrën e arrës.
Figura të njohura të fëminisë janë babai i vetës së parë, ai në kanotiere, në ballkon me borzilokë ose i ulur në kolltuk, mbas perdeve të mbyllura. Ose babai i vetës së dytë, ai me flokë të rrallë të portokallinjtë:
Po mendoja ta ketë marrë veten
pas vdekjes së nënës tënde,
pa ty në krah…
Ose nëna:
Mbi shkallë nënën time,
me ballin ngjyrë rrushbardhë
Por edhe zagushia, xixëllonjat, qyteti i lindjes.
Pjesa e katërt, në italisht dhe gjermanisht, dëshmon për një kohë të angazhuar, ku historia përsëritet. Njerëz qenë ata që u dogjën në furrat e krematorëve në Dachau, njerëz janë ata që mbyten ndërsa përpiqen të kalojnë detin drejt një jete më të mirë. Kohët që po jetojmë kërkojnë një lexues syçelur, që di ta lexojë historinë e njerëzimit.
Më sipër u përqendrova në leximin e poezive shqip, por duhet shënuar se shumëgjuhësia i jep përmbledhjes një karakter të veçantë. Botimet dygjuhëshe nuk janë të pazakonta për autorët që botojnë në vendet ku kanë emigruar. Më së afërmi më vijnë ndër mend përmbledhjet shumë interesante me poezi të Gëzim Hajdarit.
Ajo që bie në sy më së pari te kjo përmbledhje është se përmban poezi jo në dy, por në tri gjuhë: në italisht, në shqip dhe në gjermanisht. Shumëgjuhësia e poezive përjetohet lehtësisht nga lexuesi si metaforë e realitetit të përditshëm të kësaj poezie. Ana tjetër interesante është vetëpërkthimi që bën autorja nga italishtja, gjuha e vendit ku jeton, në shqip, gjuha e vet. Edhe ky proçes mund të lexohet si një metaforë që i shkon shumë për shtat përshfaqjes tematike të librit në kërkim të një vetveteje autentike dhe autoktone, ku vetvete nuk është thjesht poetja, por çdo njeri më vete. Por kjo përmbledhje është sidomos një rast interesant përsa i përket studimeve të vetëpërkthimit. Vetëpërkthimi në rastin e autorëve extraterritorialë, për të përdorur një term të fushës, është një instrument që më së shumti përdoret për të përkthyer nga gjuha amë në gjuhën e vendit, shtyrë nga dëshira për t’u lexuar edhe në vendin pritës. Rasti i përkundërt, domethënë vetëpërkthimi nga gjuha e vendit pritës në gjuhën amë, zgjon hipoteza të reja interpretimi. Përpos një dëshire për t’u lexuar edhe nga bashkatdhetarët, në rastin e përmbledhjes Kohë… më duket se kemi të bëjmë edhe me atë që njihet si vetëpërkthim për të eksploruar marrëdhëniet që krijon poezia edhe me një gjuhë tjetër. Dora e poetes më ngjan më e sigurt në italisht, se sa në shqip, ku zgjidhjet nganjëherë më shfaqen të mangëta. Si në rastin e Ne jo, ku variantit shqip i mungon gjinia femërore e ne-së narrative, që i jep leximit të poezisë në italisht një dimension tjetër. Por nuk mungojnë edhe rastet kur më duket se e shoh si poetja dygjuhëshe e shijon proçesin e vetëpërkthimit, si për shembull, në poezinë Malli. Një studim i tillë krahasues kërkon një hapësirë tjetër, por mund të them se barazimi që i bën poetja dy sistemeve të shenjave të mbarsura me kultura të ndryshme, i mundëson lexuesit ndjekjen e një “loje” eksperimentale që rezulton në një përjetim të ri estetik. Leximi dygjuhësh është i menduar si lexim vertikal: një poezi nga fillimi në fund, njëra mbas tjetrës duke ndjekur fillin e një gjuhe, domethënë vetëm ato në italisht, ose vetëm ato në shqip, ose një herë njërën, mandej tjetrën. Por unë e shijova shumë leximin horizontal, domethënë vargu i parë italisht-shqip, vargu i dytë italisht-shqip e kështu me radhë. Tematika e përmbledhjes është kaq intensive dhe e fokusuar, sa e justifikon një lexim të tillë. Poezia dygjuhëshe, në origjinal dhe e vetëpërkthyer, më ngjan më e madhe se vetja e vetdhe përbën një përjetim estetik më vete për lexuesin.
Tempi che sono… Zeiten wie… Kohë që janë… është një përmbledhje me poezi që do të doja të mos kalonte pa u lexuar. Jo sepse është një përmbledhje e përkryer. Më pëlqen, për shembull, përzgjedhja e përkorë e poezive dhe struktura që ndihmon lexuesin të ndjekë fillin poetik. Por do të kisha dashur të ishte një përmbledhje më e plotë. I gjithë vëllimi mbështetet në gjithsej tridhjetë poezi, që më lënë pak të panginjur si lexuese e një vëllimi poetik. Më mungon edhe dora e fundit korrigjuese e versionit shqip. Nuk është një përmbledhje antologjike, fantastike, apo -ike -ike të tjera të këtij lloji. Por është një poezi që i thotë eja! eja! një tematike shoqërore të angazhuar dhe të drejtëpërdrejtë, me një nënton dorëzimi dhe pikëllimi. Ky kombinim më duket i veçantë për poezinë tonë. Përpos kësaj, kjo përmbledhje është dëshmi e atij fenomeni që vihet re në letërsinë bashkëkohore, ai i eskplorimit të letërsisë si eksperiment i shumëgjuhësisë. Dhe përmbledhjet e poezive që kërkojnë dhe gjejnë diçka të re janë në përgjithësi të rralla. Prandaj jua rekomandoj ta lexoni.
