Njëherë, kur isha 10 apo 11 vjeç, më kujtohetë se shkova me nënën në shtëpinë e një mikut tonë. Nga Lushnja qemë nisur në mëngjes herët e u deshën gjashtë orë e ca rrugë nëpërmes një vape të tmerrshme gjer sa arritëm në Berat e pastaj në atë shtëpizë të vogël në rrëzë të kalasë. Vërtet që sot në Berat arin për një orë, po asokohe ishte fat i madh të gjeje maqina, prandaj shpesh udhëtarët e bënin rrugën me ca karroca me katër rrota e të hapura si tezgë, që t’i binin zorrët mu në grykë.
Po nejse. Ne zbritëm në të hyrë të qytetit e astaj muarëm ca rrugica të përpjeta të shtruara me kalldrëm. Unë, që i shihja të gjitha këto për herë të parë, habitesha me atë lagje të çuditshme, me ato shtëpi të rrasura njëra pranë tjetrës që nxirrnin kokat lart si ai njeriu që përpiqet t’i shpëtojë mbytjes. Rrugicat ishin të ngushta, në të majtë e në të djathtë dukeshin portat e vjetra e të ronitura nga krimbi si ca gojë të frikshme e në zemër të futej padashur një ndjenjë zymtie që të zinte frymën. Ajri ishte i rëndë e i ngrohtë, atje lart dukeshin shkëmbinjtë e kalasë si një katarakt i gurt që binte nga qielli e përpara të gjitha këtyre njeriu e ndjente veten të mërzitur.
As që më bie ndër mend se sa zikzake bëmë përmes asaj lagjeje të çuditshme, po më kujtohet si tashti porta ku hymë, një portë e vjetër me një hark të gurtë përsipëre me një dorezë bronxi të nxirë nga koha. Në oborr na priti një grua e shëndoshë e veshur me të zez. Mbas saj doli një vajzë e re si nja pesëmbëdhjetë vjeç, me një triko në dorë e me një buzëqeshje të harruar në çipat e buzëve. Nëna u përshëndet me të zonjën e shtëpisë një hop të gjatë aty në mes të oborrit të vogël të shtruar me gurë bojëhiri, kurse unë rrija si në gjemba e shikoja herë gruan e veshur me të zeza e herë vajzën e re që kish ulur kokën e bënte triko. Po më në fund gruaja e ktheu vëmendjen dhe nga unë, më bëri një tok pyetjesh me zë të ëmbël e pastaj i tha së bijës:
-Hidhi një çikë ujë këtij çunit! Qenka mbytur në djersë e të freskohet pak.
Vajza hoqi trikon nga duart e bëri përpara drejt një pusi me çikrik, që ishte në rrëzën e një fiku të egër, ndërsa nëna me të zonjën e shtëpisë i ngjitën lart përmes ca shkallëve të drunjta që kërcisnin.
Unë i vajta pas e vajza hodhi kovën në pus, duke mbajtur në dorë litarin që shpështillej nga çikriku.
-Do peshqir? – më tha.
-Jo, – ithashë – kam shami.
-Me maqinë erdhët?
-Jo, me karrocë.
-Vete në shkollë ti?
-Po! Kalova klasën e tretë.
Ajo më shikoi me vëmendje, ndërsa në fshihesha e shikoja nga porta.
-Po ti vete në shkollë? – e pyeta unë.
Ajo heshti një hop, duke rregulluar kovën në grykën e pusit e pastaj tha me gjysmë zëri:
-Jo! Kam bërë dy klasa dhe unë, po…
Vura re sytë e saj bojëkafe se si u vrenjtën për një hop e si i shtrëngoi buzët e holla. Po ky qe vetëm një çast, sepse mua më erdhi zor të pyesja më tej. Ajo u çel në fytyrë e më tha:
Hajt të ngjitemi lart. Do të flesh?
-Jo, – i thashë unë.
-Mirë- tha ajo, – hajt të rrimë te minderi. Minderi ishte pranë një dritareje të vogël; që andej dukeshin dhjetëra ççati të nxira e më tej hapej një panoramë e bukur mbi kopshtijet në breg të Osumit. Ne rrinim aty e bisedonim, ndërsa nga dhoma tjetër vinte zëri i nënës, që bisedonte me të zonjën e shtëpisë. Tashti më kish ikur gjithë ajo mërzi e sepse më dukej aq e bukur ajo panoramë që hapej nga dritarja. Po mbas pak vajzën e thirri e ëma. Ajo u ngrit e doli si me përtim e që prej atij çasti s’pata më rast të rrija me të. Dola dhe unë e shkova te nëna.
-Uu, po ty të qenka rritur djali goxha, moj xhiko…
-Eh, të lumtë goja, moj hanko… po ka lëshuar trup, se vjeçtë s’i ka aq sa tregon.
-Mashallah, mashallah. A të hyri në unike moj xhiko…?
Jo, moj hanko…sivjet kaloi në të katërtën. Gruaja më shikonte buzëqeshte me dashamirësi, kurse unë heshtja e më vinte turp që flisnin për mua.
Vajza hynte e dilte, po unë s’e çoja kookën, vetëm se dëgjoja frushullimën e fustanit të saj. Ajo binte ndonjë gjë, rrinte ndonjë hop në këmbë e ndërkaq e ëma kthehej nga ajo dhe e ngarkonte me ndonjë punë tjetër.
-Shko na mbush ujë, të keqen! – i tha ajo një herë.
-Ja, nënë, tashti e mbusha.
-Tashti thotë! Mbushna, moj ujë; ky u ngroh.
Po uji s’ishte ngrohur fare e vajza doli me shtambë në dorë.
Unë asokohe as që i kuptoja këto. Tashti që kanë kaluar kaq vjet e di fare mirë se kankua i rrinte së bijës mbi kokë.
Nuk e di si erdhi njëherë fjala rreth një fqinje që kish turpëruar shtëpinë. Kankua fliste me zjarr e skulte faqet, duke derdhur njëmijë fjalë menjëherë…se një vajzë na paskish marrë mendjen atyre leshprerave. Për leshprerat, nga gra si hankua, asokohe flitej sikur ato të kishin bërë turpet e botës. Gjithë jetën e saj hankua e kish kaluar prapa atyre mureve. Kur dilte, dhe kjo ndodhte shumë rrallë, vishte një çarçaf të zi e hidhte perçe në fytyrë. Si mund të dilte gruaja kokëzbuluar e të nxirrte në shesh pulpa e llërë? Pupupu! Ishin punëra që s’bëheshin. Dhe ja, vajza e filanit, që hankua ja njihte me rrënjë e degë prindërit, të cilët ishin njerëz namuzli e s’u kish dalë kurrë fjalë e keqe, kish ikur nga shtëpia e kishte shkuar në hekurudhë.
-Pupu, si u bënëë vajzat sot, moj xhiko, të keqen! Ec e mos i ruaj po deshe. Unë njëzë kam, po më ka hipur frika e mezi pres që ta martoj. Fundi në shtëpi të botës ka për të shkuar, pra hë, një sahat e përpara.
-E keni zënë gjëkundi, moj hanko?
-E vluam, e vluam me një njeri të perëndisë. Është i urtë, ia di hallin shtëpisë. Ç’duam më tepër ne?
-U, u, po ti pse s’thua, moj hanko? Epo mirë de, t’ju trashëgohet.
Nëna e la fjalën në mes se atë kohë hyri vajza me ca gota në dorë dhe i vuri në raft. Ishte bërë flakë e kuqe e dukej mjaft e mërzitur. Ajo i hodhi vjedhurazi një vështrim të egër së ëmës e mua sepse më shtrëngoi aq fort një gjyç i pashpjeguar në grykë.
Fjalët s’kishin fund, më bëhej sikur po më zihej fryma e doja aq shumë të dilja përjashta e të merrja ajër të pastër.
Vajza doli prapë e hankua i shkeli syrinë nënës e qeshi, duke zbuluar dhëmbët e florinjtë:
-Epo doemos. Shkollën e mbaroi?
-Uu, shkollën!, Jo, jo, të keqen. Goca në shkollë tërbohet. Sa të na bënte ndonjë proçkë, më mirë e hoqëm fare. Ja, le të rrijë e të bëjë pajën. Vafti po i vjen…
Mbase ajo i dëgjonte të gjitha ato që thueshin, se nisi të vijë më rrallë dhe dukej krejt e dërmuar. Nga fytyra i qe zhdukur gjallëria e parë, faqeve u kish rënë një i zbehtë i lehtë e këmbët i hidhte si me përtim në atë dysheme të vjetër që kërciste.
Të nesërment u ngritëm që në mëngjes dhe ikëm. Unë ndjehesha shumë i gëzuar që po iknim, po megjithatë se ç’kisha diçka thellë në zemër që më mërziste e më brengoste. Zbritëm në oborr e vajza m’u duk shumë më e zbehtë; në sytë e saj kish diçka si lodhje, diçka të errët e të dëshpëruar. Ajo buzëqeshi një grimë, duke na dhënë dorën e sepse të trishtonte aq shumë buzëqeshja e saj! Po të më kish ndodhur shumë më vonë kjo ngjarje, unë atë vajzë do ta kisha krahasuar me një lule të bukur, që kish mbirë në mesë të atyre gurëve bojëhiri, e cila zbehej nga dita në ditë nën peshën e tmerrshme të një paragjykimi të mykur. Ajo s’ishte aq e fortë sa ajo vajza e fqinjit që kish vajtur në hekurudhë, prandaj qe tulatur e priste me drithërima zemre të ardhmen e saj të panjohur. Oh, sa dëshira mund të kish ajo vajzë në zemër, sa e sa ëndrra si atu ujërat e thella jetëdhënëse që rrjedhin në damarët e tokës! Po për të gjitha këto asnjeri nuk dinte, as njërit ajo s’mund t’i thoshte për këto vegime të vagëlluara, që ndizeshin në shpirtin e saj. Ajo kishte ulur kokën e priste ta merrte rrota e fatit. Unë atëhere vetëm e vështrova e më erdhi keq që e lashë prapa asaj porte të vjetër me hark të gurtë.
Dhe ja, tashti mbas 17-18 vjetëve, në këtë mbasdite të nxehtë korriku, rri i ulur në një gur përpara Kombinatit “Mao Ce Dun” e pres të vijë ndonjë maqinë për në Berat. Përpara meje hapet një pamje plot ndërtesa që s’t’i kap syri dot menjëherë. Dikur këtu ishte një fushë e shkretë; më tej dukeshin kodrat e zhveshura argjilore, pastaj u hapën themele, u ngjitën qindra shtylla e kapriata betoni si një pyll i dendur dhe i fortë e ja tashti kjo vepër e madhe është në të mbaruar.
Diku bie çanga. Ora mund të jetë dy, e nga dera dalin një grumbull vajzash të reja. Në fillim duken katër-pesë. Njëra, një flokëverdhë me një bluzë të hollë e me fund me pala, tregon një anekdodë gazmore e të tjerat qeshnin me të madhe.
-Tjetër, Lika, tjetër!
-O, mjaft unë. Hajt, radhën e ka Hajrija.
Dhe Hajrija tregon.
Mbas tyre dalin dhjetë të tjera, pastaj grumbuj të tjerë e mbas pak rruga mbushet plot me zërat e ture gazmorë. Janë kursante që mësojnë në Kombinatin e Tekstileve “Stalin” në Tiranë, po tashti kanë ardhur të bëjnë punë vullnetare në kombinatin e tyre të ri. Do të kalojnë pak kohë e mëngjeseve në këtë rrugë do të duken disa mijëra vajza e gra që do të punojnë në repartet e këtij kombinati. “Sa nga ato do të jenë nga ajo lagja ku isha dikur?” – mendoj unë. “Dhjetë, pesëdhjetë, njëqindë… Kushedi. Veç me siguri që nga ajo lagje do të jenë shumë”.
Duke parë atë grumbull ngjyra-ngjyra, m’u kujtua gjithë ajo histori e trishtuar.
Eh, dil, moj hanko, e shih dhe mos i shkul faqet.
