Nga William Giraldi
Në librin e saj Përse unë lexoj: Kënaqësia serioze e librave, shoqja juaj Wendy Lesser flet rreth dashurisë suaj të qëndrueshme për misteret e vrasjes dhe, në veçanti, për shkrimtarin Mankell.
Mankell-i më lumturon. Misteret e vrasjes janë një mënyrë e shkarkimit të mendjes së pavetëdijshme tek kërkimi spekulativ, amorf dhe ëndërrues nëpërmjet përthithjes së mendjes së vetëdijshme në një hulumtim ngacmues. Një nga epërsitë e procesit të plakjes është se ju e dini se keni lexuar një libër, ose besoni se keni lexuar një libër, por në të vërtetë, ju, nuk e mbani mend atë. Mbani mend vetëm se e dashuroni. Dhe diku aty nga mesi e kuptoni se, në fakt, mbani mend mirë të gjitha detajet e subjektit. Është jashtëzakonisht e këndshme të lexosh diçka tek e cila ke besim, diçka që nuk do t’ju zhgënjejë. Të vetmin zhgënjim që mund të provoni është se do t’ju mungojë ngazëllimi i zbulimit të vrasësit, por gjithsesi, ky është një zhgënjim i vogël nëse dashuroni botën që po ndërtohet.
Në lidhje me këtë, Wilkie Collins është i pakrahasueshëm – çdokush mund t’i lexojë romanet e tij më të mirë me të njëjtën kënaqësi. Ai ia kalon edhe Dickens-it në ndërtimin e një bote ngjethëse dhe alternative që dikton kushtet e veta. A e mbani mend Gruaja e veshur me të bardha?
Dhe Guri i hënës, po. Për herë të parë i lexova këto libra në vitet e adoleshencës dhe ca herë të tjera më vonë. Gurin e hënës e bleva përsëri kur e ndjeva se nuk më kishte mbetur më asgjë nga i gjithë fiksioni i krimit të disponueshëm. Ndoshta do të bëj edhe një përpjekje tjetër. Sigurisht që kam nevojë për diçka që do të garonte me iPad-in. Më duket se jam në epokën e iPad-it. Nuk e përdor për të lexuar. Thjesht shikoj aty gjëra që lëvizin.
Legjioni juaj i të përkushtuarve do të habitej po të dëgjonte atë që po thoni për iPad-in tuaj.
Unë u çudita vetë. Deri para një viti nuk kam pasur kurrë internet. Ai është diçka tërësisht e re për mua. IPad-i mu dha gjatë një sesioni leximi. Personit në fjalë i thashë: ‘Mos ma jepni mua këtë. Nuk kam për ta hapur kurrë.’ Personi ma dha me një farë shtytje, kështu që më ngeli në dorë tek ndjeva një lloj përgjegjësie për të. Kështu, u ula me të për rreth gjashtë muaj. Dhe pastaj, një ditë tentova të përdor Poke app për iPad-in. E dija se shumë njerëz e bënin këtë. Mirëpo, nuk ndodhi asgjë, ndaj dhe mendova, ‘Dakord, nuk e kam këtë dhunti.’ Më vonë e kuptova se më nevojitej një pajisje elektronike ndërmjetësuese. U desh të kalonin edhe gjashtë muaj të tjerë. Në atë periudhë, mbesa ime merrte pjesë në një shfaqje televizive, Portokalli është e zeza e re, e cila ishte e disponueshme vetëm nëpërmjet streaming. U befasova kur mora vesh se, në këtë pajisje të vogël, ti shtyp diçka, dhe ja, si për çudi të gjithë ishin aty. Në këtë mënyrë. iPad-i u bë miku im i shtratit. Është me të vërtetë shumë e llahtarshme, sepse shumë shpejt, u dhashë pas tij. Për momentin, iPadi më ka uzurpuar vendin e leximit në jetën time. Një pjesë e qenies sime më thotë se kjo është e rrezikshme; prirja ime ka për tu shpërbërë. Një pjesë tjetër e qenies sime më thotë se kjo është eksploruese, dhe nëse prirja ime është kaq e brishtë dhe e pasigurt, atëherë, ajo nuk është prirje. Në fund të fundit, kaloi një periudhë prej dy vitesh, gjatë së cilës nuk lexova gjë tjetër veçse katalogë kopshti, por gjithçka përfundoi mirë – doli një libër i ri.
Doni të thoni Shpatorja e egër. Jam i sigurt se ju jeni e vetmja poete amerikane që ka fituar çmimin Pulitzer pas dy vitesh leximi të asgjëje tjetër përveç katalogëve të kopshtit.
Atëherë, në këtë përmbushje dëshirash ka diçka për të cilën truri im ka nevojë, ndaj edhe unë ia plotësoj dëshirën. Dhënia ime pas iPad-it më duket kureshtare pafund. Diçka mund të dali prej saj. Unë jam oportuniste – gjithmonë shpresoj se do të kem përfitim material nga çdo lloj veprimtarie; nuk është se kam diçka në mendje dhe se iPad-i është burimi. Kjo është thjesht një periudhë ëndërrimi, siç është edhe fiksioni zbulues. Të fut një farë ankthi, dhe në të njëjtën kohë, të vë në punë mendjen. Ndërkohë që mendja vihet në punë dhe ankthi largohet, në një pjesë të largët të qenies tënde bëhet një punë imagjinare. Jo për të thënë se çdo moment kontribuon në krijimin e një libri apo të një poeme, por sidoqoftë, nuk mund ta dish para kohe se çfarë do të ndodhë. Mos i paragjykoni faktorët nxitës. Besoji vëmendjes tënde kudo që të ajo të drejtohet.
Një herë më keni thënë në telefon, ‘Ndiqni entuziazmin tuaj.’
Këtë e besoj. Dikur kur jepja mësim, më afroheshin gra të cilat ndjenin se nuk duhej të lindnin fëmijë ngaqë fëmijët të çorientojnë apo të konsumojnë energjitë jetësore nga të cilat lind arti. E vërteta është se duhet ta jetosh jetën që të jesh në gjendje të bësh punë origjinale. Vepra jote do të dalë nga një jetë autentike, por nëse ti i shtyp impulset e tua më të zjarrta në shërbim të një arti që nuk e ka shpalosur akoma veten, atëherë jeni duke bërë një gabim të rëndë. Kur isha e re bëja jetën që, sipas mendimit tim, ishte ajo që besohej se shkrimtarët duhej të bënin, jetë në të cilën ti mohoje botën, dhe, me mburrje, ia kushtoje të gjitha energjitë detyrës të së bërit art. Një herë, në Provincetown, sapo isha ulur në tavolinën e punës; ishte e tmerrshme – sa më shumë që rrija në tavolinë pa shkruar, aq më shumë mendoja se nga bota nuk kisha hequr mjaftueshëm dorë. Pas dy viteve të këtilla, arrita në përfundimin se nuk do të bëhesha shkrimtare. Kështu, fillova punën si mësuese në Vermont, ndonëse deri në atë moment, e kisha kaluar jetën me mendimin se poetët e vërtetë nuk japin mësim. Por, punën e fillova, dhe në atë minutë që fillova mësimdhënien – në minutën kur pata detyrime ndaj botës – fillova të shkruaj përsëri.
Katalizatori për Nata besnike dhe e virtytshme ishte konflikti juaj me shkrimin, dhe pabotësinë.
Po, po i ankohesha motrës për humbjen e fjalëve dhe varfërimin e fjalorit tim. I thashë: ‘Si do të vazhdoj të shkruaj kur fjalët po i humbas?’ Dhe ajo më tha, ‘Do të shkruash për humbjen e fjalëve.’ Vetë mendova, ‘Uau, bukur, do të shkruaj për atë që nuk kam fjalë, për përkeqësimin.’ Më pas, ishte gjëja më nxitëse, një pasuri materiali – gjithçka për të cilën isha ankuar përbënte, në fakt, një territor të pa eksploruar. Ai ishte katalizatori, siç e thoni dhe ju, për të gjithë mundimin – një çlirim, një leje. Ideja e shkrimit për mos shkrimin dukej premtuese, sepse dija shumë gjëra për gjendjen e të mos shkruarit, problemi ishte se ato nuk ishin gjëra për të cilat kisha shkruar më parë. Një nga përvojat e përpilimit të librit tim të madh me poezi që ekzistojnë akoma, ishte një habi e madhe, sepse përshtypja ime në jetë, jo shumë e gjatë, është se gjatë gjithë kohës unë nuk shkruaj asgjë. Mbeta gojëhapur kur krijova atë libër aq voluminoz, me rreth shtatëqind faqe. Mendoja, ‘Si mund të kishte ndodhur kjo? Kur e shkrova gjithë atë libër?’ Gjatë gjithë jetës përshtypja ime ka qenë se nuk shkruaja. Sidoqoftë, është e dukshme se shkruaja.
Gjestet e qetësisë rrinë në pritë kudo te Nata besnike dhe e virtytshme, siç janë në të gjithë veprën tuaj në përgjithësi, por a është konceptimi juaj i qetësisë suaj një lloj iluzioni? Një përmbledhje poemash prej shtatëqind faqesh nuk është qetësi.
Jo, është e vërtetë, dhe aspak iluzion. Unë kaloj dy, tre vite pa shkruar asgjë. Zero. As edhe një fjali të vetme. Dhe as poema të këqija që unë i flak, as shënime që i shërbejnë poemave. Asgjë. Në ato periudha nuk mund ta dish sesa do të zgjasë heshtja dhe se kur do ta rikuperosh fjalën. Është një skëterrë e vërtetë, dhe fakti se heshtjes i ka ardhur fundi në një moment të caktuar më parë, nuk do të thotë se qetësia e momentit nuk është qetësia përfundimtare përtej së cilës nuk do të lëvizësh më, pavarësisht se ti do të vazhdosh të jetosh me pafuqinë tënde. Çdo herë është e njëjta ndjenjë. Kur nuk shkruaj, e gjithë puna e kaluar bëhet një qortim: Shiko se çfarë mund të bëje dikur, o jargës patetik.
Më kujtohen këto vargje nga ‘Afrimi i horizontit’: ‘Është dhuntia e shprehisë / që shpesh më ka zhgënjyer. / Më zhgënjeu, më mundoi, pothuajse gjithë jetës.’
A e njihni Iris Murdoch-un?
Ajo është fantastike. Më pëlqen shumë humori te Nën rrjet.
E kam lexuar vazhdimisht Murdoch-un para se të filloja këtë libër të ri. E rilexoj shpesh të njëjtin autor – lexoj një libër dhe pastaj dua të futem më shumë në atë botë. Sidoqoftë, Murdoch-un e dëgjoj në vargjet që ju sapo i recituat. Më pëlqen shumë Princi i zi, Një kokë e këputur, Kalorësi jeshil, dhe madje disa të tjera të çuditshme si Një Fëmijë fjale. Ka diçka në shkathtësinë e saj, jo ndonjë ton që unë normalisht do të mendoja ta imitoja, por ka diçka të këndshme në të. Personazhet e saj mund të vrasin e dhunojnë, por në të vërtetë, ata gjithë kohës mendojnë se ç’të mirë mund të ketë në botë, pra, kundërvënie të çuditshme të këtij lloji. Interesi i poemave gjendet tek toni në të cilat bëhen njoftime të mëdha, dhe jo detyrimisht njoftime në vetvete. Njoftimet shqyrtohen me hollësi nga toni, i cili i vihet kundër disa prej gjërave që thuhen. Nuk bëhet fjalë për një libër në të cilin shpalosen të vërteta të ngjashme me parulla.
Ka një farë vlimi të rregullt të cilin mund ta diktosh pikërisht nën sipërfaqen e këtyre poemave të reja, një zell ndjenjash që e dimë se ndodhet aty, siç dimë se planetët e largët janë atje – jo sepse ne mund t’i shikojmë ato, por sepse ato shkaktojnë një përkulje dhe lëkundje të dritës së diejve të tyre. Në këto poema të reja, toni, ndjenja, përkulet për të zbuluar vlimin nën to. Libri ka një trazirë të durueshme.
Bukur e the, një trazirë e durueshme. Ndodhet aty si një sfond, por mua më duket se i gjithë libri është gati të lëvizë përtej trazirës, apo atij vlimi, siç e thoni ju, në këtë zonë të pazakonshme ku ju fluturoni mbi kalë përmes ajrit. Si ndodhi ajo? Ajo që bie në sy në këtë libër është ndjenja e ëndërruesshmërisë. Por, ka dy çështje paralele që lidhen me qetësinë: njëra është ajo që nuk është gjë tjetër veçse çapitja e dhuntisë ose nevoja për shprehësi, por ka gjithashtu një heshtje që vjen si rezultat i varfërimit, një çapitje në qenësi që është rezultat i epokës. Megjithëse kam shkruar për vdekjen gjatë gjithë jetës sime, përkeqësimi ose dobësimi i fuqive është diçka krejtësisht e re për mua. Subjekti është i zymtë, ma do mendja, por materiali i ri është gjallërues. Cilësia që ndjej fuqishëm në këtë libër është një cilësi euforie, pluskimi, teprimi. Është një ndërmarrje e një aventure të madhe, që është aventura e tatëpjetës. Unë e di se kjo duket si një efekt vetë-kontradiktor, dhe sigurisht, do të shfaqet si një fat i trishtuar, por tani – për sa kohë që ajo prodhon diçka për të cilën jeni krenar, ju i jeni mirënjohës dhe ngazëlloheni prej saj.
Keni thënë njëherë se jeta e poetit lëkundet midis ekstazës dhe agonisë, dhe se ajo që i zbut këto ekstreme është veprimtaria e domosdoshme ditore e të jetuarit.
Po. Miq, biseda, kopshte. Jetë e përditshme. Është ajo çka kemi. Unë besoj tek bota. E besoj atë, që ajo të më japë.
William Giraldi është autori i romaneve Mbaje errësirën, botuar në shtator 2014 nga Shtëpia Botuese Norton, dhe Përbindësha të angazhuar (Norton, 2011). Ai është redaktor fiksioni për revistën AGNI në Universitetin e Boston-it.
Përktheu: Aristidh Shqevi, Oslo, 08.10.2020
