Mario Vargas Llosa: Me shkrimtarët ngjet ajo që, siç më duket mua, nuk ngjet asnjëherë me inxhinierët dhe arkitektët. Shpesh njerëzit pyesin veten: “Për çfarë duhen shkrimtarët?” . Të gjithë e dinë për çfarë duhet arkitekti, për çfarë duhet inxhinieri, për çfarë duhet mjeku, por, kur fjala bie për shkrimtarin, lindin dyshime. Prandaj dhe pyetja e parë që dua t’i bëj Gabrielit është kjo: thuaj, për çfarë, sipas teje, duhesh ti, si shkrimtar?
Gabriel Garsia Markez: Unë kam përshtypjen se shkrimtar u bëra pasi e kuptova: për asgjë tjetër nuk vlej. Im atë kishte një farmaci dhe, natyrisht, ai donte që unë të bëhesha farmacist dhe, me kohë, ta zëvendësoja. Kurse unë kisha një dëshirë krejt tjetër: doja të bëhesha avokat, sepse në filma avokatët përherë ngadhënjejnë, duke fituar në gjyq proceset më të pashpresa. Ndërkaq, në universitetin ku hyra, pasi pata kapërcyer shumë vështirësi, u binda se edhe si avokat nuk vleja asnjë grosh.
Unë nisa të shkruaj tregime dhe në atë moment vërtet që s’ia kisha idenë se për çfarë duhen ato. Në fillim më pëlqente të shkruaj, sepse më publikonin dhe kuptova atë që më pas e kam shpallur: shkruaj që të më duan edhe më fort miqtë e mi, kjo është e vërteta copë. Dhe pastaj, duke medituar mbi zanatin e shkrimtarit, vendosa, që letërsia, pa dyshim, romani sidomos, ka funksionet e veta…
Një gjë është e qartë: shkrimtaria është predestinim, prej të cilit s’ke nga ia mban dhe ai, që e ka këtë, duhet të shkruajë, sepse vetëm kështu ai mund të kapërcejë dhimbjen e kokës dhe tretjen e keqe të ushqimit…
Nëse ulem të shkruaj një libër, kjo do të thotë se mua m’a ka ënda të rrëfej ndonjë histori. Një histori që të më pëlqente. Puna është se unë e kam, gjithashtu, parapërgatitjen ideore; unë mendoj se çdo shkrimtar e ka një gjë të tillë dhe, nëse ajo është fundamentale dhe shkrimtari është i sinqertë në atë moment, kur rrëfen historinë e tij, qoftë ajo përralla e kësulkuqes apo rrëfim për partizanët; e përsëris, nëse shkrimtari qëndron në pozicione të forta ideore, këto pozicione ideore reflektohen në historinë e tij, pra, do ta mëkojnë historinë e tij. Kjo është e pashmangshme, megjithëse e paparamenduar.
M. V. L.: Pra, faktori i kulluar racional nuk paraqitet mbizotërues në krijimtarinë letrare. Atëherë, çfarë faktorësh janë mbizotërues? Cilat elemente përcaktojnë cilësinë e veprës letrare?
G. G. M.: E vetmja që më intereson në momentin e shkrimit të një historie është: do t’i pëlqejë vallë lexuesit ideja ime fillestare dhe do të jem, vallë, unë krejtësisht dakord me të. Unë nuk do të mund të shkruaja një histori, e cila nuk është e bazuar krejtësisht në përvojën time personale. Tani, për shembull, po përpunoj historinë e një diktatori të sajuar, pra, të një diktatori, të supozuar, latinoamerikan. Ky diktator ka moshën njëqind e tetëdhjetë vjeç dhe, aq kohë ka kaluar nga ardhja e tij në pushtet, sa tashmë ai nuk e kujton dot se kur; ky diktator është krejtësisht i vetmuar në pallatin e madh, nëpër sallat e të cilit shëtisin lopët dhe mbllaçisin portrete të mëdhenj, portrete arqipeshkvësh të pikturuar në vaj etj. Dhe ja se ç’gjë interesante: në njëfarë mënyre kjo histori është e mbështetur në përvojën time personale. Pra, përpunimi poetik i përvojës sime personale më jep mundësinë të paraqes atë çka, në rastin e dhënë, dua të paraqes dhe, pikërisht, vetminë e pakufishme të pushtetit. Mua më duket se, për të dhënë vetminë e pushtetit, s’gjen prototip më të mirë se ai i diktatorit latinoamerikan, i cili paraqet në vetvete një monstër të madhe mitologjike të epokës sonë.
M.V. L.: Do të dëshiroja të të bëja një pyetje pak si intime. Kur zure të flasësh për vetminë, mendova se kjo është një temë e përhershme në librat e tu. Njëri, madje, quhet “Njëqind vjet vetmi” dhe kjo është intriguese, sepse librat e tu kanë përherë një popullim të dendur personazhesh, ata thjesht ziejnë nga njerëzit; megjithëkëtë, në njëfarë mënyre materia më e vyer e librave të tu është vetmia. Kam vënë re se në shumë intervista ti përmend një farefis, i cili të tregonte shpesh histori gjithfarëshe kur ishe i vogël. Më kujtohet, një herë ti the se vdekja e këtij farefisi – ti atëherë ishe tetë vjeç – qe ngjarja e fundit me rëndësi në jetën tënde. Thuaj, në ç’masë rrëfimet e këtij njeriu kanë shërbyer si stimul apo material për librat e tu? Para së gjithash, kush është ky njeri?
G. G. M.: Po ia filloj nga larg. Unë nuk njoh askënd, që në një apo tjetër mënyrë të mos e ndjejë veten vetmitar. Vetmia – ja se ç’më intereson mua. Druaj se kjo tingëllon metafizike dhe pak si e dalë mode, ngase duket diametralisht e kundërt me atë çka jam unë vetë, me atë çka dua të jem në të vërtetë, por mendoj se njeriu është me të vërtetë krejt i vetmuar.
M. V. L.: Ti mendon se njeriu e ka për veti vetminë?
G. G M.: Mendoj se kjo është pjesa më thelbësore e natyrës njerëzore.
M. V. L.:Por unë kam lexuar në një artikull shumë të gjatë të një reviste pariziene se kjo vetmi, që del si përmbajtje fundamentale e romanit “Njëqind vjet vetmi” dhe e librave të tu pararendës, është veçanësi karakteristike e njeriut në Amerikë. Aty thuhej që ti tregon tëhuajsimin e thellë të njeriut amerikan, mungesën e mirëkuptimit ndërmjet njerëzve. Ky njeri pëson mënxyra dhe privime, me fjalë të tjera, ai është i braktisur në disharmoni me realitetin dhe kjo e bën atë ta ndjejë veten dështak, të gjymtë, eremit. Çfarë mendon ti vetë?
G. G. M.: Nuk e di. E gjitha kjo ka lindur përskaj meje. Përveç kësaj, mendoj se po shkel në një truall të rrezikshëm, duke rrahur t’i shpjegoj vetvetes vetminë, të cilën e shpreh në veprat e mia dhe të cilën, në shfaqjet e saj të shumëllojta, përpiqem ta gjej. Jam i sigurt se atë ditë, kur ky proces do të bëhet për mua i vetëdijshëm, kur do ta di prej nga vjen e gjitha kjo, atëherë do të kem humbur ndaj kësaj teme çdo lloj interesi.
Për shembull, në Kolumbi është një kritik, i cili i ka përshkruar shumë imët librat e mi. Ai shpalli që femrat e paraqitura nga unë, sipas tij, janë vetësiguria, janë mendimi i shëndoshë; ato mbajnë themelin e shtëpisë dhe rregullin, ndërkohë që meshkujt jepen pas aventurave gjithfarëshe, nisen në luftë, themelojnë fshatra dhe prapëseprapë përfundojnë me dështime mbresëlënëse. Dhe vetëm në saje të femrës, e cila qëndronte në shtëpi, duke mbrojtur, si të thuash, traditën, vlerat zanafillore, mundën të themelojnë ngulime, të realizojnë kolonializimin e madh të Amerikës.
Kur e lexova këtë, iu ktheva librave të mi të hershëm dhe kuptova që ashtu është. Unë mendoj se ky kritik më ka bërë një dëm të madh, sepse zbulimin e tij ai e bëri mu në kohën kur shkruaja “Njëqind vjet vetmi”, roman, i cili, ashiqare, përfaqëson në vetvete apoteozën e gjithçkaje që pati shkruar ai kritik. Në roman ka një heroinë me emrin Ursula, e cila jeton në këtë botë njëqind e shtatëdhjetë vjet dhe ajo, në fakt, “mban në vete” gjithë romanin. Duke punuar mbi imazhin e saj, i cili ka qenë krejt i sajuar, krejt i planifikuar, unë nuk e kuptoja më, në shkruaj sinqerisht apo përpiqem t’i vij për shtat kritikut tim.
Druaj se po e njëjta gjë do të më ndodhë edhe mua me vetminë. Nëse do të mund ta shpjegoj përpikërisht këtë gjë, atëherë, ajo do të bëhet tejet racionale, tejet e vetëdijshme dhe do të pushojë së më interesuari. Ti tani sa më hodhe një ide, e cila më frikësoi jo pak. Unë e kam konsideruar se vetmia është një veti e përgjithshme e natyrës njerëzore, porse tani po filloj të mendoj që, ndoshta, kjo është rezultat i tëhuajsimit të njeriut latinoamerikan dhe, në këtë rast, unë zë pozicione sociale e, madje, politike – në një shkallë edhe më të madhe nga ç’e parashikoja. Nëse kjo është e vërtetë, atëherë nuk qenkam dhe aq metafizik sa ç’e pandehja veten; unë doja të isha i sinqertë me çdo mjet dhe druhesha mos arsyetimet e mia mbi vetminë mund të duken të dala mode.
M. V. L.: Nejse, nuk po flasim më për vetminë, me që kjo temë qenka e “rrezikshme”. Megjithatë, mua më intereson farefisi yt, i cili përmendej shpesh në intervistë dhe të cilit, sipas fjalëve të tua, i detyrohesh shumë.
G. G. M.: Është im gjysh. Dhe këtë senjor e pata zbuluar më vonë në romanin tim. Dikur, ende i ri, ai qe i shtrënguar të vriste një njeri. Siç thonë, gjithë fshati qe në anën e gjyshit: madje, njëri nga vëllezërit e të vrarit e kaloi gjithë natën në pragun e shtëpisë së tim gjyshi, që ta pengonte familjen e të vrarit ndaj ndonjë ndërmarrjeje për t’u hakmarrë. Por gjyshi nuk mundi t’a durojë kanosjen e përhershme të hakmarrjes dhe u ngrit, nuk u shpërngul në ndonjë fshat tjetër, por u largua me familjen larg – larg dhe themeloi një ngulim të ri.
M. V. L.: Kjo më sjell ndër mend fillimin e romanit “Njëqind vjet vetmi”: kur Hose Arkadio i parë vret një njeri, atë e sfilisin brerjet e tmerrshme të ndërgjegjes, në shpirt ndjen një barrë të rëndë dhe kjo e bën atë të braktisë shtëpinë e vet, të shkapërcejë malet dhe të themelojë fshatin mitik Makondo.
G. G. M.: Po, ai u largua dhe themeloi fshatin dhe, më shumë se gjithçka, më kujtohet çfarë përsëriste im gjysh: “Ti nuk mund ta përfytyrosh se sa “peshon i vdekuri”. Ka ende diç tjetër, të cilën asnjëherë nuk e harroj dhe që ka lidhje të drejtpërdrejtë me mua si shkrimtar. Një herë, në mbrëmje, im gjysh më shpuri në cirk, dhe ne atje pamë një dromader; kur u kthyem në shtëpi, ai hapi fjalorin dhe më tha: “Ky është dromaderi, ja çfarë e dallon dromaderin nga elefanti dhe ja ç’e dallon nga gamilja dygungëshe”, – duke më dhënë pastaj një mësim të tërë zoologjie. Kësisoj unë u mësova të përdor fjalorin.
M. V. L.: Ky njeri ka patur një ndikim të madh tek ti, gjykuar nga fakti që drama e tij është përcjellë pjesërisht në romanin tënd. Po do të desha të di, në cilin moment ti vendose t’i shndërrosh në letërsi historitë e treguara nga gjyshi? Në cilin moment nise të mendosh për shfrytëzimin e këtyre kujtimeve, për këtë përvojë personale të krijimit të tregimeve dhe romaneve?
G. G. M.: Vetëm pasi shkrova dy-tri libra u bëra i vetëdijshëm që po përdorja këtë përvojë. Të them të drejtën, unë sillja ndër mend jo vetëm gjyshin, por dhe shtëpinë tonë në këtë fshat, të cilën e themeloi ai, një shtëpi e madhe, ku gjithçka qe e mbuluar me një mister të padepërtueshëm. Në këtë shtëpi kishte një dhomë të zbrazët, në të cilën vdiq teto Petra. Aty kishte një dhomë të shkretë, në të cilën vdiq xhaxha Lasaro. Dhe natën nëpër këtë shtëpi ishte e pamundur të bridhje, sepse të vdekurit në të bëheshin më shumë se të gjallët. Në orën gjashtë të mbrëmjes mua më vinin në qoshk dhe më thonin: “Mos lëviz prej këtij vendi, sepse po luajte, vjen teto Petra prej dhomës së saj apo xhaxha Lasaro prej të vetës”. Dhe unë rrija pa bëzajtur… Në librin tim të parë “Gjethurinat” – ka një personazh, afro tetë vjeç, i cili në rrjedhën e gjithë narracionit qëndron në një taburetë. Tash e kuptoj që ky fëmijë – jam, pjesërisht, unë vetë, teksa qëndroj në taburetë brenda shtëpisë së mbushur gjithë llaftari. Ka ende një episod tjetër, të cilin unë e kujtoj dhe i cili e përcjell mjaft mirë atmosferën e kësaj shtëpie. Unë kam patur një teto…
M. V. L.: Më fal, që po të ndërpres… Këto ndodhnin në fshatin e lindjes, në Arakataka?
G. G. M.: Po, në Arakataka, në fshatin ku kam lindur, i cili tani identifikohet me Makondon, ku ngjasin të gjitha këto histori. Kështu, pra, kisha një teze, të cilën, kush ka lexuar “Njëqind vjet vetmi”, mund ta njohë lehtë. Ajo ishte një grua mjaft energjike, gjithë ditës ajo diç bënte nëpër shtëpi, kurse një herë u ul të thurte një qefin. Unë e pyeta: “Përse po e thur atë qefin?”. “Po sepse unë s’e kam të gjatë, mor bir, dhe së shpejti do të vdes”, – u përgjigj ajo. Tezja sosi së thururi qefinin e saj, u shtri dhe vdiq. Atë e mbështollën në këtë qefin.
Ajo ishte një grua e jashtëzakonshme. Po ajo është prototipi i heroinës së një tjetër historie. Një herë, ndërsa ajo po arnonte diçka, te ne erdhi një vajzë me një vezë pule jashtëzakonisht të madhe dhe me breshkëzë përsipër. Nuk e di përse kjo shtëpi konsiderohej në fshat diç si konsultore për të gjitha çështjet enigmatike. Çdo herë, kur bënte vaki ndonjë gjë që askush s’mund t’i jepte dum, vinin te ne dhe pyesnin dhe, si rregull, tezja e kishte gati përgjigjen. Mua më mahniste ajo natyrshmëri, me të cilën ajo zgjidhte të tilla probleme. Kthehem te vajza me vezën, e cila pyeti: “Shiheni, nga e ka këtë breshkëzë kjo vezë?”. Atëherë, tezja e këqyri dhe tha: “Sepse kjo është vezë vasiliske. Ndizni një zjarr në oborr”. Zjarrin e ndezën dhe e dogjën këtë vezë. Mendoj se kjo natyrshmëri më ka dhënë kyçin e romanit “Njëqind vjet vetmi”, ku rrëfehen gjëra nga më të llahtarshmet, nga më të jashtëzakonshmet, me po atë shprehje të gurtë në fytyrë, me të cilën tezja urdhëroi të digjnin në oborr vezën e vasiliskës, të cilin ajo vetë as që mund ta përfytyronte.
M. V. L.: Ky rrëfim dëshmon në njëfarë mase fjalët e tua, që shkrimtari gjithmonë lind nga përvoja e tij personale. Por ata që nuk e kanë lexuar “Njëqind vjet vetmi” mund të mendojnë që ti shkruan libra autobiografikë. Dhe në këtë roman tëndin, përskaj historive, të cilat ngjasin me gjyshin e Gabrielit dhe për të cilat gjyshi i rrëfen Gabrielit, kur ai ishte fëmijë, ngjasin gjëra nga më të mahnitshmet: ka aty qilima fluturues, të cilët fluturojnë me vogëlushet mbi qytet; ka një grua e cila ngrihet në qiell; ngjasin mijëra gjëra të çuditshme, magjepsëse, të pabesueshme. Pa dyshim, një pjesë të materialit për librat e shkrimtarit e jep përvoja e tij personale. Por ka një pjesë tjetër, e cila del nga përfytyrimi dhe nga një tjetër element, si të thuash, kulturor. Do të doja, që ti të flisje për të. Me fjalë të tjera, leximi i cilëve nga librat ka ndikuar veçanërisht në ty gjatë krijimit të romaneve?
G. G. M.: Unë e njoh mirë Vargas Ljosën, ndaj e di se ku kërkon të dalë. Ai do, që unë t’i them se e gjitha kjo vjen nga romani kalorsiak. Gjer në njëfarë mase ai ka të drejtë, sepse njëri nga librat e mi më të dashur, të cilin unë e lexoj dhe e stërlexoj dhe me të cilin mahnitem pafundësisht, është “Amadisi i Galisë”. Unë mendoj se ky është libri më i madh në gjithë historinë e njerëzimit, megjithëse Mario Vargas Ljosa preferon “Tirantin e Bardhë”. Por nuk do të diskutojmë. Nëse të kujtohet, në romanin kalorsiak, siç kemi folur një herë, kalorësit ia presin kokën aq herë, sa ç’nevojitet kjo për rrëfimin. Për shembull, në kapitullin e tretë zhvillohet një betejë e madhe dhe duhet që kalorësit t’i presin kokën dhe ia presin, kurse në kapitullin e katërt ai shfaqet sërish me kokë mbi supe dhe, nëse do jetë e nevojshme, në luftën pasuese ia presin sërish. E gjithë kjo liri narracioni, në të cilën ndesheshin gjëra po të tilla të mahnitshme, si dhe ato që ndeshen përditë në Amerikën Latine.
M. V. L.: Duke lexuar “Njëqind vjet vetmi”, në njërin nga kapitujt ndesha me një fjalë, e cila m’u duk kyçe dhe të cilën ti e ke shfrytëzuar vëtëdijshëm, si dhe emrat e heronjve – të marrë nga shkrimtarët e tjerë – shokë të tu apo autorë, më të cilët ti mahnitesh, të cilët ti i përshëndet në një mënyrë të fshehtë në librin tënd. Duke lexuar kapitullin mbi tridhjetë e dy luftërat e kolonelit Aureliano Buendia, ndesha një episod, ku koloneli nënshkruan kapitullimin në një vend me emrin Nejerlanda dhe m’u duk se kjo fjalë lind asosacione me romanin kalorsiak. Madje, unë mendoj se kjo fjalë shenjon një qytet apo ndonjë vend në “Amadisi i Galisë”. Dhe vendosa se kjo është dhanti nderimi, ndërmendje për këtë libër aq të përgojuar.
G. G. M.: Jo, fjala mund të jetë veçse për ngjashmëri, domethënë, për lidhjen e realitetit ndërmjet romanit kalorsiak dhe atij latinoamerikan, ngjashmëria e të cilëve është aq e madhe, sa mund të biesh lehtë në një ngatërresë të tillë; në të vërtetë luftërat civile në Kolumbi sosën pikërisht me kapitullimin e Nejerlandës. Ka edhe një shembull tjetër. Ai që i ka lexuar librat e mi, e di që duka Malboro e humbi luftën civile në Kolumbi, duke qenë adjutant i Aureliano Buendias. Kurse, në të vërtetë, puna ka qenë kështu: kur isha i vogël, këndoja bashkë me fëmijët e tjerë këngën “Malbruku në luftë u nis”. Unë pyeta gjyshen, kush është ky farë Malbruku dhe në ç’luftë na qenka nisur, dhe gjyshja, e cila, pa dyshim, nuk kishte as përfytyrimin më të vogël për këtë, m’u përgjigj se ky senjor paskësh luftuar bashkë me gjyshin tim… Më vonë, kur e mora vesh, se Malbruku është duka Malboro, m’u duk më e arsyeshme ta lija gjithçka në atë version, siç ma kishte thënë gjyshja, dhe kështu bëra…
M. V. L.: Ndoshta ia vlen të flasim për realizmin në letërsi. Diskutohet mjaft mbi temën, ç’do të thotë realizëm, cilët janë kufijtë e tij, dhe kur para nesh kemi një libër të tipit tënd, ku përbri me ngjarjet shumë reale, shumë probabilitare, ngjasin gjëra, në vështrimin e parë, joreale, të tilla si me rastin e vajzës që ngrihet në qiell apo si me njeriun, i cili nisi tridhjetë e dy luftëra, porse në të gjitha doli i shpartalluar, ndërsa vetë ai mbetet i pacenuar… Me një fjalë, mund të thuash, që në librin tënd ka një radhë episodesh, të cilat kanë gjasa të pakta. Këto do të mund t’i quaje episode poetike, fantastike, por nuk e di në më jep vallë të drejtë kjo ta quaj librin tënd fantastik, jorealist. E konsideron ti veten shkrimtar-realist apo shkrimtar-fantast, apo mendoni se të tilla ndarje nuk duhen bërë?
G. G. M.: Unë mendoj se në romanin “Njëqind vjet vetmi” më tepër se kudo tjetër unë ligjëroj si shkrimtar-realist, sepse, sipas meje, në Amerikën Latine, gjithçka është e mundur, gjithçka është reale. Tashmë, kjo është një çështje teknike – në çfarë mase ia del shkrimtari t’i ndërfusë në libër ngjarjet reale që ngjasin në Amerikën Latine; mund të ngjasë që, kur ato bëhen episode libri, lexuesi nuk u zë besë. Puna është se ne, shkrimtarët latino-amerikanë, shpesh nuk e kuptojmë çfarë trilli madhështor fshihet në përrallat e gjyshes, kurse fëmijët i besojnë këtij trilli. Pikërisht fëmijëve ua rrëfejnë këto trillime dhe fëmijët, si të thuash, i ndihmojnë krijimit të këtyre dhe kjo është e mrekullueshme, si në “Njëmijë e një netët”.
Ne na rrethojnë gjëra të jashtëzakonshme, fantastike, mirëpo shkrimtarët na rrëfejnë kokëngjeshur gjëra të parëndësishme, ngjarje përditshmërie. Unë mendoj se ne duhet të punojmë mbi gjuhën dhe mjetet e shprehjes, me qëllim që realiteti fantastik latinoamerikan të bëhet pjesë e librave tanë, në të cilin nga dita në ditë bëjnë vaki ngjarje nga më të pabesueshmet. Për shembull, ekzistojnë kolonelë, që nisin tridhjetë e dy luftëra dhe dalin të shpartalluar në të gjitha apo, të themi, në Salvador, një diktator, emri i të cilit nuk më kujtohet, shpik një lavjerrës, i cili tregon nëse ka apo nuk ka helm në gjellë dhe e vë atë në supë, në mish, në peshk. Nëse lavjerrësi do të anojë majtas, ai nuk e prek gjellën, nëse djathtas – ai nis të hajë pa frikë. Kështu, pra, ky diktator na ishte një mentar i madh; kur në vend ra epidemia e lisë dhe ministri i Shëndetësisë me ndihmësit e vet e pyetën si t’ia bëjmë, ai iu përgjigj: “Unë e di, se ç’duhet bërë, – mbështillni me letër të kuqe të gjitha llambat elektrike nëpër vendet publike në gjithë vendin”. Dhe ka qenë koha, kur nëpër gjithë Salvadorin të gjithë fenerët qenë mbështjellë me letër të kuqe.
Gjëra të tilla në Amerikën Latinë ngjasin çdo ditë, kurse ne, shkrimtarët latinoamerikanë, duke u ulur pranë tavolinës që t’i përshkruajmë ato, në vend që t’i pranojmë ato si reale, shkrehemi në polemika, duke arsyetuar përafërsisht: “Kjo nuk është e mundur, thjesht ai ka qenë një i lojtur nga fiqiri” e të këtilla si këto. Ne fillojmë të sjellim shpjegime të arsyeshme, të cilat e shtrembërojnë realitetin latinoamerikan. Jam i mendimit se këtë realitet ne duhet ta pranojmë hapur, sepse i tillë është ky realitet, i cili mund t’i japë diçka të re letërsisë botërore.
M. V. L.: Kësisoj, para nesh kemi tashmë dy elementet e fundamentit, në të cilat qëndron shkrimtari: përvoja personale dhe përvoja e kulturës, domethënë, leximit. Por në librat e tu, përskaj fantazisë së madhe, përskaj imagjinatës së ndezur dhe, sigurisht, zotërimit të teknikës së romanit, ka dhe dy faktorë të tjerë, të cilët më kanë bërë përshtypje të madhe: pranë këtij realiteti paksa fantastik dhe realitetit të përditshëm jetësor në romanin “Njëqind vjet vetmi” ka, gjithashtu, edhe një realitet social-historik. Dhe pikërisht: luftërat e kolonelit Aureliano Buendia përfaqësojnë në njëfarë mënyre apo reflektojnë njëfarë periudhe të historisë së Kolumbisë. Tashmë, nuk është fjala për një botë thjesht të sajuar, porse për lidhjet me një realitet shumë konkret. Në jetën e Makondos, ku ngjasin të gjitha këto ngjarje të jashtëzakonshme, pasqyrohen problemet latinoamerikane. Makondo – është një fshat me plantacione bananesh, të cilat joshin së pari aventurierët, më pas kompanitë e huaja. Le ta themi se ky është një element i ri në krijimtarinë tënde. A s’mund të na thuash diçka për të?
G. G. M.: Kjo historia e plantacioneve me banane është absolutisht e vërtetë. Siç duket, i tillë qenka shorti i çuditshëm i Amerikës Latine, që ngjarjet reale këtu kthehen në fantazmagori, siç ngjau kjo me historinë e plantacionit të bananeve, një histori e vrazhdë dhe kobzezë.
Pas themelimit të kompanisë së bananeve në fshat, nisën të vijnë këtej njerëz nga të katër anët e botës dhe ka qenë një moment, sado e çuditshme t’ju duket kjo, kur në këtë fshat të vogël në brigjet kolumbiane të Atlantikut flitej në të gjitha gjuhët. Njerëzit nuk e kuptonin njëri-tjetrin, porse filloi një lulëzim i tillë – më saktë, një i ashtuquajtur lulëzim, saqë, duke kërcyer kumbian, njerëzit digjnin bankënotat. Kumbia kërcehet me qiri në dorë, dhe njerëzit e thjeshtë e punëtorët e plantacioneve të bananeve, në mungesë të qirinjve digjnin bankënotat – kjo, sepse ata që punonin me ditë merrnin në plantacion dyqind pesos në muaj, kurse alkaldi dhe gjyqtari municipial – gjithqysh gjashtëdhjetë. Prandaj nuk ekzistonte një pushtet i vërtetë, pushteti ishte i shitshëm dhe kompania e bananeve mund ta blente atë me çfarëdolloj çmimi dhe vetë e qeveriste drejtësinë dhe të gjitha organet e pushtetit.
Por mbërriti një moment, kur njerëzit nisën të vinin në vete, në vetëdije profesionale. Punëtorët filluan me kërkesa nga më elementaret, sepse shërbimi mjekësor reduktohej në një pilulë të kaltër, e cila i jepej gjithkujt, që ankohej për sëmundje. Të sëmurët i vinin në radhë dhe sanitarja ua shtinte në gojë këtë pilulë të kaltër të gjithëve pa përjashtim. Dhe kjo u bë një punë e tillë e rëndomtë, saqë fëmijët viheshin në radhë, pastaj nxirrnin pilulkën nga goja dhe shënonin me të numra në biletat e llotarisë…
Ka patur edhe diçka tjetër: anijet e kompanisë së bananeve vinin në Santa-Marta, ngarkoheshin me banane dhe i shpinin ato në Nju-Orlean, kurse rrugën e kthimit vinin të zbrazura. Kompania, për një kohë të gjatë, nuk mundi t’ia gjejë fillin s’i ta justifikonte rrugën e kthimit. Ranë në ujdi të sillnin mallra për dyqanet që i përkisnin kompanisë, kurse punëtorët t’i paguajnë jo me para, por me çeqe, me të cilët ata të mund të blinin në këto dyqane.
Atyre u jepnin bono, me të cilat ata paguanin në dyqanet e kompanisë, ku shiteshin veçse mallra që silleshin prej kompanisë, me anijet e saj. Por punëtorët kërkuan që t’i paguanin me para. Filloi greva që paralizoi gjithçka përreth, kurse qeveria, në vend që ta zgjidhte këtë konflikt, dërgoi ushtarë. Punëtorët u mblodhën në stacionin hekurudhor – pritej që, për zgjidhjen e konfliktit, të vinte ministri; repartet ushtarake rrethuan punëtorët dhe u dhanë pesë minuta afat që të shpërndaheshin. Askush nuk u largua, dhe filloi masakra.
Për këtë histori, e cila është përfshirë në roman, kam marrë vesh dhjetë vjet pas ngjarjeve; gjendeshin njerëz, të cilët dëshmonin se ashtu ka ngjarë, kurse të tjerë thonin jo, s’ka ndodhur kështu. Disa pohonin: “Unë aty kam qenë dhe e di që s’ka patur të vrarë. Njerëzit u larguan qetësisht dhe absolutisht asgjë s’bëri vaki”. Kurse të tjerë thonin po, ka patur të vrarë, vetë i kemi parë, vdiqën filani e filani, për këtë jemi të sigurt. Puna është se në Amerikën Latine mund të shtrëngosh me dekret të harrohet për këto ngjarje, siç është vrasja e tre mijë njerëzve, po ky është realiteti më i papërfillshëm i përditshmërisë.
M. V. L.: Thonë se një herë qeveria braziliane me ndihmën e dekretit anuloi epideminë…
G. G. M.: Ne sërish u morëm me po atë punë: nisëm të kërkojmë shembuj dhe gjetëm një mijë të tillë.
M. V. L.: Pra, episodi i vrasjes së punëtorëve është jo vetëm fakt historik, por edhe…
G. G. M.: Në romanin tim është parashikuar numri i dekretit, sipas të cilit u lejua të qëllohet mbi punëtorët dhe familja e gjeneralit që e nënshkroi atë, gjithashtu, dhe emri i sekretarit të tij. Këto dëshmi janë marrë nga Arkivi Nacional, kurse tani këtë gjë e lexojnë në roman dhe mendojnë se unë e kam ekzagjeruar…
M. V. L.: Interesante është se ky episod i vrasjes së punëtorëve nuk duket aspak i montuar artificialisht në roman. Ai rezonon mrekullueshëm me atmosferën paksa fantazmagorike të librit. Vetë fakti, që njëri nga përjetuesit e kësaj masakre ringjallet – sidoqë ne, prapëseprapë nuk e dimë gjer në fund, në u ringjall, qe vallë i vrarë apo i plagosur, – lind dyzimi, në të cilin mbahet gjithë episodi, dhe kjo është mjaft interesante.
G. G. M.: Në Meksikë, për shembull, askush s’e besoi që Emiliano Zapata u vra.
M. V. L.: Kam përshtypjen se ne, tashmë, ia krijuam vetes përfytyrimin mbi materialin, me të cilin punon shkrimtari: ky material janë përvoja personale, përvoja kulturore, faktet historike dhe ato sociale. Problemi më i vështirë është si ta shndërrosh këtë material, të gjitha këto ingredientë në letërsi, në realitet të përfytyruar.
G. G. M.: Ky është një problem krejtësisht letrar.
M. V. L.: Na fol diçka për problemet e gjuhës dhe përzgjedhjen e mjeteve të shprehjes, që kanë lindur para teje…
G. G. M.: Të lutem. Nisa të shkruaj “Njëqind vjet vetmi”, kur isha shtatëmbëdhjetë vjeç.
M. V. L.: Përse të mos ia nisim nga librat e tu të parë? Me më të parin fare.
G. G. M.: I pari, me që jemi në fjalë, ka qenë “Nëqind vjet vetmi”… Unë ia nisa dhe, befas, ndjeva se kjo barrë është tepër e vështirë. Desha të rrëfeja tamam për ato gjëra, për të cila fola më sipër.
M. V. L.: Qysh atëherë, në atë moshë, ti deshe të rrëfesh historinë e Makondos?
G. G. M.: Jo vetëm që doja, por dhe shkrova paragrafin e parë – vetë atë, me të cilin hapet romani. Por e kuptova, që këtë “barrë” nuk e shpija dot. Mua vetë nuk më besohej mbi atë çka po shkruaja, po përderisa e dija që e gjithë kjo është e vërtetë, e kuptova që vështirësitë e mia – janë thjesht të karakterit teknik: unë nuk zotëroja kode letrare, stilistike të mjaftueshme që rrëfimi im të jetë i besueshëm. Atëherë e lashë dhe shkrova katër libra. Vështirësia ime kryesore ishte të gjeja tonalitetin e duhur dhe stilin narrativ, që lexuesi t’i besonte rrëfimit tim.
M.V. L.: Kur ti ishe shtatëmbëdhjetë vjeç dhe mendove të shkruash këtë libër, e ndjeje vallë veten shkrimtar, njeri, i cili do ia kushtojë veten tërësisht zanatit të letërsisë?
G. G. M.: Bëri vaki një ngjarje, që vetëm tani e kuptoj se ka qenë vendimtare në fatin tim prej shkrimtari. Ne, pra, familja ime, u larguam nga Arakataka, kur unë isha tetë apo dhjetë vjeç. Ne u larguam në një vend tjetër dhe, kur mbusha pesëmbëdhjetë vjeç, nëna ime gatitej të shkonte në Arakataka, që të shiste shtëpinë, bash atë, dëng me të vdekur. Atëherë unë i thashë: “Do të vij me ty”. Ne mbërritëm në Arakataka dhe pashë, se çdo gjë aty ishte po si më parë, veçse paksa kishte ndryshuar; ngjau, si të thuash, një tronditje poetike. Unë u binda në atë çka të gjithëve na bie të bindemi: rrugët që më parë dukeshin të gjera, tashmë dukeshin të ngushta, shtëpitë tanimë qenë jo aq të larta, siç i përfytyronim ne, vërtet qenë po ato, por të ngrëna nga koha dhe braktisja; përmes dritareve ne pamë që dhe dekori i shtëpive ishte ai i mëparshmi, veçse pesëmbëdhjetë vjet më i vjetër.
Ky ish një fshat i përcëlluar dhe i pluhurosur. Bënte një mesditë përvëlake, në mushkëri të rrasej pluhuri. Në këtë fshat ia kishin dalë në njëfarësoj të ndërtonin një kullë uji me presion – punohej netëve, meqenëse ditën ishte e pamundur të merrje instrumentet përvëluese në duar. Unë dhe nëna e përshkuam mespërmes këtë fshat si një mirazh: në rrugë nuk kishte frymë njeriu. Jam i bindur, se dhe nëna provonte të njëjtat ndjesi, si dhe unë, duke parë, se si pati bredhur koha nëpër këtë fshat.
Ne arritëm në dyert e një farmacie jo dhe aq të madhe në një qoshk; në të rrinte dhe qepte njëfarë sinjore. Nëna hyri, iu avit kësaj gruaje dhe i tha: “Si po ia çon, moj ndrikull?” Ajo ngriti kokën, u përqafuan dhe dënesën rreth gjysmë ore. Ato nuk i thanë njëra-tjetrës gjysmë fjale, por veçse qanin. Atë moment më lindi ideja ta shkruaja në letër atë çka i parapriu kësaj skene…
M. V. L.: Po para se të filloje të shkruaje, ti ishe i zënë me punë të tjera, nuk është kështu? Së pari, ti nuk mund t’i kushtoheshe tërësisht letërsisë dhe u more me gazetari. Si e kombinove punën e gazetarit me atë të letrarit para se të shkruaje “Njëqind vjet vetmi?”
G. G. M.: Nuk i kam kombinuar aspak. Sepse e quaja gazetarinë një punë të dorës së dytë, veçse mjet për ekzistencë. Unë doja të isha shkrimtar, kurse të jetoja, duhej në njëfarë mënyre…
M. V. L.: Si mendon ti, kjo veprimtari paralele i pengonte aspiratës tënde apo, përkundrazi, i ndihmonte, e stimulonte, i jepte përvojë?
G. G. M.: E di si, për një kohë të gjatë mendoja që i ndihmonte, por, në të vërtetë, çdo veprimtari e dorës së dytë e pengon shkrimtarin. Ti do të shkruash dhe çdo gjë tjetër të pengon, ty të rrëmben domosdoshmëria për të bërë diçka tjetër. Unë nuk jam dakord me atë çka thuhej më parë: shkrimtari duhet të kalojë përmes mundimesh dhe të jetojë në varfëri, që të shkruajë më mirë. Unë mendoj, sinqerisht, se shkrimtarit i punohet më mirë, nëse problemet shtëpiake dhe ekonomike janë të zgjidhura krejtësisht, ta pret mendja, brenda kufijve modestë që janë të mundshme për ne shkrimtarët; dhe derisa shkrimtari të ketë shëndet të plotë dhe çdo gjë në rregull përsa u përket gruas dhe fëmijëve, ai do të vazhdojë të shkruajë gjithnjë e më mirë. Nuk është e vërtetë që gjendja e keqe ekonomike i ndihmon krijimtarisë, sepse shkrimtari do veçse të shkruajë dhe është më mirë që këto probleme të jenë të zgjidhura. Dhe ja edhe një gjë tjetër: unë mund ta mundësoja ekzistencën time si shkrimtar, duke pranuar bursa, asistenca, gjithë llojet e formave të ndihmës, që kanë sajuar për shkrimtarët, porse i kam refuzuar kategorikisht ato dhe e di se në këtë gjë jemi të një mendjeje me ata që quhen shkrimtarë të rinj latinoamerikanë. Ne e dimë që shkrimtari nuk mund t’a pranojë ndihmën në të holla, nga ndjenja e dinjitetit dhe, gjithashtu, për shkak se çdo ndihmë e këtillë, në një mënyrë a në një tjetër, e mban atë peng, e bën t’i detyrohet ndokujt.
M. V. L.: Ndihmë të çfarë natyre? Sepse, nëse shkrimtarin e lexojnë, e mbrojnë, e ushqejnë në njëfarë shoqërie, kjo, gjithashtu, është njëfarë lloji ndihmë indirekte…
G. G. M.: E qartë, këtu ndeshesh me një varg vështirësish që lidhen me sistemin tonë latinoamerikan. Por edhe ti, dhe Kortasari, dhe Fuentes, dhe Karpentjer, dhe të tjerë përpiqen në një hark njëzetvjeçar të dëshmojnë, duke u bërë copë, që lexuesi na dëgjon. Ne rrahim të dëshmojmë se në Amerikën Latine ne, shkrimtarët, mund të jetojmë vetëm me të ardhurat që marrim nga lexuesit tanë, që kjo është e vetmja mënyrë ndihme, të cilën ne, shkrimtarët, mund të pranojmë.
M. V. L.: Vitet e fundit flitet shumë për një “bum” të romanit latinoamerikan, i cili, pa dyshim, është një fakt real. Në dhjetë apo pesëmbëdhjetë vjetët e fundit bëri vaki diçka interesante. Më parë, siç më duket mua, lexuesit latinoamerikan i patën bërë paralajmërim kundër shkrimtarit latinoamerikan. Lexuesi mendoi se shkrimtari latinoamerikan është i keq, sepse ai është shkrimtar latinoamerikan dhe, i mirë, nëse ai do të tregojë të kundërtën. Numri i lexuesve të autorëve latinoamerikanë u rrit në një shkallë shumë të madhe, romancierët latinoamerikanë zaptuan auditoret, jo vetëm të Amerikës Latine, por dhe të Evropës dhe të Shteteve të Bashkuara. Romancierët latino-amerikanë i lexojnë dhe për ta shkruhet me mjaft entuziazëm. Me çfarë është e lidhur kjo? Çfarë ngjau? Si mendon ti?
G. G. M.: Merre me mend, as vetë nuk e di. Të them të drejtën, kjo më tremb… Unë mendoj se ekziston një faktor…
M. V. L.: Ti mendon që bumi i romanit latinoamerikan është i lidhur kryesisht me atë që shkrimtarët e tanishëm ndjekin më me seriozitet kredon e tyre, pra, e sakrifikojnë veten më shumë…
G. G. M.: Mendoj se kjo ka ato arsye, që përmendëm më sipër. Ne e kuptuam që gjëja më kryesore është të ndjekësh misionin tënd të shkrimtarit dhe lexuesit e kanë rrokur këtë. Në atë moment, kur u shfaqën libra vërtet të mirë, u shfaqën dhe lexuesit; kështu që mendoj se ky është “bumi” i lexuesve.
M. V. L.: Do të desha të të bëj edhe një pyetje tjetër në lidhje me këtë “bum”. Ky është një fakt, ashiqare, që sot kemi një publik aq të madh dhe një interes të latinoamerikanëve ndaj shkrimtarëve të tyre. Çfarë mendon ti, si shkrimtar, për arsyet e tjera, të cilat përshpejtuan vërshimin e prozës në të gjithë kontinentin?
G. G. M.: Ja se ç’mendoj: nëse lexuesi lexon ndonjë shkrimtar, kjo tregon ngjashmërinë e ndërsjelltë të lexuesit dhe shkrimtarit. Siç prirem të mendoj, ne arritëm të qëllojmë saktë në shenjë.
M. V. L.: Ekziston edhe një tjetër fakt mjaft interesant: pjesa më e madhe e autorëve latinoamerikanë “në modë” jeton jashtë kufijve. Kortasari jeton në Francë tash dymbëdhjetë vjet. Fuentes jeton në Itali dhe ti, nëse nuk gabohem, ke jetuar dymbëdhjetë apo katërmbëdhjetë vjet jashtë kufijve të Kolumbisë. Mund të sjell edhe shembuj të tjerë. Shumë njerëz pyesin për këtë gjë me mjaft shqetësim. Ata bëjnë pyetjen: nuk i dëmton vallë shkrimtarët ky mërgim vullnetar, në paraqitjen e realitetit? Nuk e shpie, vallë, kjo shkrimtarin në shtrembërimin e realitetit të atdheut të vet, qoftë edhe në mënyrë të pavetëdijshme?
G. G. M.: Këtë pyetje ma kanë bërë shpesh në Kolumbi, kryesisht nëpër universitete. Kur më pyesin përse nuk jetoj në Kolumbi, unë gjithnjë përgjigjem: “E kush tha se nuk jetokam në Kolumbi?”. Pra, nga Kolumbia jam larguar katërmbëdhjetë vjet më parë, porse vazhdoj të jetoj në Kolumbi, sepse jam shumë mirë i informuar për gjithçka që ngjet në vend: mbaj kontakte përmes letrave, lexoj gazetat dhe jam gjithnjë në dijeni për çfarë ndodh atje.
Nuk e di në është i rastësishëm fakti që gjithë romancierët latinoamerikanë të “modës” jetojnë jashtë shteteve të tyre. Në rastin tim konkret, e di saktë se përse preferoj të jetoj jashtë kufijve të Kolumbisë. Nuk e di në është kështu edhe në vendet e tjera, por në Kolumbi bëhesh shkrimtar para se të fillosh të shkruash, me fjalë të tjera, pas debutimit të parë letrar; pas tregimit të parë, të cilin e ke botuar dhe ka patur sukses, ti tashmë quhesh shkrimtar. Ti përfton aureolën e njëfarë respektimi, e cila të pengon mjaft që të shkruash dhe, siç e dimë, ne të gjithë gjer më sot kemi qenë të shtrënguar të jetojmë me gjithfarë punësh të tjera të dorës së dytë, përderisa librat tanë nuk na siguronin mjete për ekzistencë.
Jashtë shtetit shkrimtari, në këtë plan, përfiton nga “pandëshkueshmëria”. Unë në Paris kam shitur shishe, në Meksikë kam shkruar skenarë për televizionin, pa e shënuar emrin e skenaristit, domethënë kam bërë ato gjëra, të cilat kurrë nuk do t’i kisha bërë në Kolumbi. Por, megjithatë, jashtë shtetit çdo gjë e bëj shkëlqyeshëm, përderisa në atdhe nuk e di me përpikëri se me çfarë jetoj. Unë bëj gjithçka, që më jep mundësi të shkruaj libra dhe kjo është e vetmja gjë, që më intereson. Dhe në cilindo cep të botës qofsha, unë shkruaj romanin kolumbian, romanin latinoamerikan.
M. V. L.:Në çfarë kuptimi ti e quan veten shkrimtar latinoamerikan? Falë temave që prek? Po ta bëj këtë pyetje, sepse mund t’i referohesha, ta zëmë, shembullit të Borhesit. Në një pjesë të madhe të veprës së tij shtjellohen tema, që s’mund t’i quash aspak argjentinase.
G. G. M.: Unë nuk shoh asgjë latino-amerikane te Borhesi. Arrita tek ky përfundim, pasi kam qenë ithtar i opinionit, mjaft të përhapur, që Kortasari nuk është shkrimtar latinoamerikan. E ndryshova krejtësisht këtë mendim, të cilin “e mbaja në vete”, sapo mbërrita në Buenos-Ajres. Kur u njoha me Buenos-Ajresin, këtë qytet gjigand evropian, që shtrihet ndërmjet selvës dhe oqeanit, të krijohet përshtypja se ti jeton në librin e Kortasarit, me fjalë të tjera, ajo çka më qe dukur e evropianizuar në librat e Kortasarit – është Buenos-Ajresi krejt i njëmendtë. Aty pata përshtypjen, që heronjtë e Kortasarit takohen nëpër të gjitha qoshet, gjithkund. Por, ashtu siç e quaj Kortasarin shkrimtar thellësisht latinoamerikan, këtë nuk mund ta them, gjithashtu, dhe për Borhesin…
M. V. L.: Ky është një konstatim i thjeshtë fakti apo një vlerësim i lartë, kur thua, se krijimtaria e Borhesit nuk është argjentinase apo, edhe më mirë, nuk është prozë latinoamerikane, që kjo është një letërsi kozmopolite, e cila historikisht i ka rrënjët në…
G. G. M.: Unë mendoj, se kjo është një letërsi, që i largohet realitetit. Me Borhesin mua më ngjet ja, se çfarë: ai është një nga autorët, të cilin e lexoj më shumë se të gjithë dhe që e kam lexuar më shumë nga çdo tjetër, por i cili më pëlqen më pak nga të gjithë. Borhesin unë e lexoj për shkak të mjeshtërisë së jashtëzakonshme të fjalës së tij: ai të mëson si të shkruash, pra, ai të mëson si ta mprehësh instrumentin tënd, më qëllim që të mund të thuash diçka. Nga kjo pikëpamje fjalët e mia janë një vlerësim i lartë për të. Unë mendoj, se Borhesi punon mbi bazën e realiteti vizionar, çka është një eskeipizëm i kulluar; tjetër punë është me Kortasarin.
M. V. L.: Mua më duket, se letërsia eskeipiste të largon nga realiteti konkret, nga vërtetësia historike. Madje, do të thoja se kjo letërsi është pashmangësisht më e parëndësishme, më pak domethënëse sesa ajo, e cila e kërkon për vete materialin në realitetin e drejtpërdrejtë.
G. G. M.: Mua, personalisht, nuk më intereson një letërsi e tillë. Unë besoj, se çdo letërsi e madhe duhet të mbështetet në realitetin konkret. Më kujtohet mirë një kuvendimi ynë. Ti atëherë the se ne, romancierët, jemi mu si orlat që ushqehen me kërmën e shoqërisë që dekompozohet. Nuk do të qe keq, nëse do mund t’i ndërmendje tani, ato çka më the atëherë në Karakas.
M. V. L.: Më ke vënë me shpatulla për muri… Po, mendoj, se në momentin e lulëzimit të letërsisë ekziston një marrëdhënie e ndërsjelltë interesante ndërmjet ligjërimit të guximshëm e të vendosur të shkrimtarëve dhe gjendjes së krizës që përjeton shoqëria. Mua më duket se një shoqëri e suksesshme, e cila përjeton një periudhë fatbardhësie, një paqe të brendshme, e frymëzon shumë më pak shkrimtarin sesa ajo që është e ngjashme me shoqërinë e sotme latinoamerikane, të grirë nga krizat e brendshme dhe në njëfarë mase afër apokalipsit. Me fjalë të tjera, gjendet në procesin e transformimeve, ndryshimeve, që s’dihet ku e shpien.
Por ti, me të drejtë, the që lexuesin në vendet tona e intereson sot ajo çka shkruajnë autorët latinoamerikanë, përderisa këta autorë në njëfarë mënyre goditën në shenjë, si të thuash, ata i tregojnë lexuesit realitetin e tyre, i ndihmojnë atij të ndërgjegjësohet për realitetin që e rrethon.
Megjithëkëtë, është e padyshimtë, që ndër autorët latinoamerikanë ka pak tipare të përbashkëta. Ti theksove dallimin në krijimtarinë e dy argjentinasve – Kortasarit dhe Borhesit, porse ky dallim është edhe më i madh, edhe më i thellë, nëse krahasojmë Borhesin, të themi, me Karpentjerin, apo Onetin me vetveten e tij, apo Lesama Limën me Hose Donoson. Pra, maniera shumë të ndryshme nga pikëvështrimi teknik, stili e, gjithashtu, për nga përmbajtja. A mendon vallë se mund të gjesh një emërues të përbashkët për të gjithë këta shkrimtarë? Ku qëndron ngjashmëria e tyre?
G. G. M.: Nuk e di, nëse do të dukem vallë sofist, po të them që ngjashmëria e këtyre shkrimtarëve qëndron pikërisht në shumëllojshmërinë e tyre. Po e sqaroj: realiteti latinoamerikan ka aspekte të ndryshme dhe, mendoj, secili prej nesh trajton aspektet e veta të këtij realiteti. Në këtë kuptim, siç kam përshtypjen unë, ne shkruajmë një roman të përbashkët. Unë përshkruaj një aspekt dhe e di që ti përshkruan një tjetër, kurse Fuentesit i intereson një i tretë, i cili nuk ngjan absolutisht me ato aspekte që përshkruajmë ne të dy, porse të gjitha këto janë aspekte të realitetit latinoamerikan. Prandaj mos mendo që ti u ndeshe rastësisht në romanin “Njëqind vjet vetmi” me heroin, që gatitet t’i bjerë botës rreth e përqark dhe të takohet me fantazmën e anijes së Viktor Hygoit – heroit të Karpentjerit nga romani “Shekulli i iluminizmit”.
Ka dhe një hero tjetër – koloneli Lorenso Havilani, nga romani i Karlos Fuentes “Vdekja e Artemio Krusos”. Ka edhe një personazh tjetër, të cilin e kam vënë në “Njëqind vjet vetmi”. Ky, në më të shumtën, nuk është aq personazh, sa ç’është aludim mbi një personazh: njëri prej heronjve të mi niset në Paris dhe jeton atje në një hotel të rrugës Dofin, në po atë dhomë, ku vdiq Rokamanduri, heroi i Kortasarit.
Kam një bindje absolute edhe për murgeshën, e cila sjell Aurelianin e fundit në shportë, është nëna e Patrosinios nga “Shtëpia e gjelbër”. Unë kisha nevojë për disa lloj dëshmish mbi heroinën tënde, që të mund të kaloja nga libri yt tek i imi; unë u vura të të kërkoja, por ti ishe në Buenos-Ajres, i bie kryq e tërthor.
Ja, pra, ç’desha të them: pa marrë parasysh ndryshimet që ekzistojnë ndërmjet nesh, ne mund të luajmë lehtë në këtë lojë, duke i shpërngulur personazhet nga libri në libër dhe kjo nuk do të ngjajë false. Ka një nivel të përbashkët realiteti dhe, atë ditë, kur të kemi gjetur mjetet për pasqyrimin e tij, ne do të krijojmë romanin e vërtetë latinoamerikan, romanin e përbashkët latinoamerikan, të cilin ta pranojnë në çdo vend të Amerikës Latine, pa marrë parasysh dallimet politike, sociale, ekonomike dhe historike…
M. V. L.: Ideja jote po më duket mjaft tërheqëse. Po si mendon ti, në këtë roman të përbashkët, të cilin do ta shkruajnë të gjithë romancierët latinoamerikanë, i cili do reflektojë gjithë realitetin latinoamerikan në tërësi, do të futet në njëfarë mënyre ajo pjesë e realitetit që paraqitet ireale, ku me të tillë mjeshtëri vepron Borhesi? A nuk të duket se Borhesi në njëfarë mënyre përshkruan irealitetin argjentinas, irealitetin latinoamerikan? Dhe që ky irealitet është, gjithashtu, një përmasë e veçantë, një gjendje e atij realiteti, i cili është bazë e letërsisë? Ta bëj këtë pyetje, sepse e kam patur gjithnjë të vështirë ta justifikoj mahnitjen time para Borhesit.
G. G. M.: Kurse unë aspak. Ai më shkakton dhe mua një mahnitje madhështore, unë e lexoj atë çdo mbrëmje. Unë, me të mbërritur në Buenos-Ajres, të vetmen gjë që bëra, bleva veprën e plotë të Borhesit. Librat e tij unë i marr me vete ngado që shkoj, i lexoj ato përditë. Unë e urrej atë shkrimtar… Por mua më magjeps violina në të cilën ai luan, atë çka ia do qejfi. Me fjalë të tjera, ai na duhet ne si agjent i gjuhës dhe kjo është një histori krejt tjetër, një problem shumë serioz. Unë mendoj se irealiteti i Borhesit është fals, ai nuk përfaqëson në vetvete irealitetin e Amerikës Latine. Këtu ne biem në një paradoks: irealiteti i Amerikës Latine është një gjë aq reale dhe aq e esëllt, sa mund ta ngatërrosh lehtë me atë që nënkuptohet me fjalën realitet.
M. V. L.: Le t’i kthehemi sferës që shtrihet përtej kufijve të letërsisë, por që është e lidhur, gjithashtu, me të, – sferës së historisë. Historia, sidomos në vendet tona, tërheq vëmendjen e lexuesve, studentëve, kritikëve. Ata i shqetëson lidhja reciproke ndërmjet veprimtarisë letrare të shkrimtarëvë dhe pozicioni i tyre politik. Është bërë zakon të thuhet që shkrimtari mban përgjegjësi para shoqërisë dhe kjo përgjegjësi shfaqet jo vetëm në veprat e tij, por edhe në veprimtarinë e karakterit politik. Do të ma kishte ënda që dhe ti të rrëfeje për raportet e tua personale ndaj kësaj çështjeje. Thuaj, çfarë marrëdhënie ndërsjelltësie kanë për ty veprimtaria letrare dhe pozicioni politik?
G. G. M.: Para së gjithash, mendoj se detyra kryesore politike e shkrimtarit është të shkruajë mirë. Të shkruash mirë jo vetëm në kuptimin e krijimit të prozës së vërtetë, të shkëlqyer, por dhe në përputhje me bindjet e tua, pa diskutuar këtu sinqeritetin. Jam i mendimit, se nuk ia vlen të kërkosh nga shkrimtari që në librat e tij, ai të shfaqet si një veprimtar politik; e kam fjalën, që nuk është e drejtë t’i kërkosh shkrimtarit ta shndërrojë krijimtarinë e tij në armë politike, sepse, nëse shkrimtari ka kaluar përmes parapërgatitjes ideore dhe ka pozicionin e vet, siç e kam unë, për shembull, kjo gjen pashmangësisht pasqyrim në veprat e tij. Mua më habiti së tepërmi Torre Nilsoni, kur më tha në Buenos-Ajres, që “Njëqind vjet vetmi” është një roman i mrekullueshëm, por, për fat të keq, roman reaksionar.
M. V. L.: Përse u shpreh ashtu?
G. G. M.: Këtë ai nuk ma sqaroi, porse belbëzoi diçka të tillë: “ Tani, kur te ne, në Amerikën Latine, kemi aq shumë probleme, kur çdo gjë është aq e llahtarshme, vetë fakti i krijimit të një romani të mrekullueshëm konsiderohet reaksionar”. Kjo më ka çoroditur aq shumë, saqë dua të të zë ngushtë prapë me një pyetje: e konsideron vallë librin tim “Njëqind vjet vetmi” roman reaksionar?
M. V. L.: Jo.
G. G. M.: Pse jo?
M. V. L.: Sepse në romanin “Njëqind vjet vetmi” problemet fundamentale të realitetit shoqëroro-politik të Amerikës Latine përshkruhen objektivisht dhe jo në mënyrë alegorike e as parabolike, si në librat e tjerë (për shembull te Kortasari).
G. G. M.: Pra, ti e gjen të arsyeshme që ky libër dhe gjithë të tjerët, që ne shkruajmë, i ndihmojnë lexuesit të kuptojnë realitetin politiko-shoqëror të Amerikës Latine?
M. V. L.: Unë besoj se çdo letërsi e mirë është pashmangësisht progresive. Ta zëmë, Borhesi, është shkrimtar me një mënyrë thellësisht konservatore të menduari, thellësisht reaksionare, por, si shkrimtar, ai nuk është aspak konservator dhe as reaksionar. Unë nuk shoh në veprat e Borhesit (nëse nuk vemë në llogari manifestet absurde, që nënshkruan) asgjë, që të mund të përmbante konceptin reaksionar të shoqërisë apo të historisë, vështrimin statik mbi botën, lavde fashizmit apo të ndonjë tjetër gjëje, që ai e adhuron aq shumë, për shembull, imperializmit…
G. G. M.: Sepse ai ia del t’u bishtnojë edhe bindjeve të veta…
M. V. L.: Mendoj se çdo shkrimtar i madh, qoftë ai dhe reaksionar, u bishtnon, siç thua ti, edhe bindjeve të veta, duke përshkruar realitetin e njëmendtë ashtu siç është dhe s’ma merr mendja që realiteti të mund të jetë reaksionar.
G. G. M.: Ne nuk u bishtnojmë bindjeve tona. Për shembull, drama e plantacionit të bananeve paraqitet në romanin tim në përputhje me bindjet e mia. Unë, pa asnjë hezitim, marr anën e punëtorëve. Kjo duket ashiqare. Dhe mendoj, se misioni i madh politik i shkrimtarit është të mos u bishtnojë bindjeve të veta apo realitetit, por që me krijimtarinë e tij t’i mundësojë lexuesit të kuptojë realitetin e tij politiko-shoqëror në vend dhe kontinent. Kjo është një punë e rëndësishme dhe pozitive politike. Në këtë gjë, mendoj unë, qëndron funksioni politik i shkrimtarit – në këtë pikërisht dhe në asgjë tjetër. Ndërsa si njeri, shkrimtari mund të jetë një luftëtar politik dhe, jo vetëm mundet, por edhe duhet, përderisa ai ka auditorin e vet dhe është i detyruar ta shfrytëzojë këtë auditor për përmbushjen e detyrës së tij politike.
M. V. L.: Këtu janë të mundura pozicione të ndryshme. Ndodh që shkrimtari të zërë një pozicion pararojë qytetar, madje, të bëjë pjesë në parti politike, kurse veprat e tij të përmbajnë pikëpamje kontradiktore me bindjet e tij.
G. G. M.: Sigurisht, të shkruash me qëllime të përcaktuara, por unë mendoj, se këto qëllime përcaktojnë edhe bindjet. E thënë ndryshe, nëse lind një kontradiktë e një tipi të tillë, kemi të bëjmë me njërën: ose njeriu shkruan jo sinqerisht, ose ai nuk është dhe aq i bindur në bindjet e veta.
M. V. L.: Ose bën vaki që asnjëri nga këto dy elemente të mos jetë në momentin e krijimit, as më i thellë, as më vendimtar se tjetri. Të marrim, për shembull, romanin tënd “Njëqind vjet vetmi”, tema e të cilit të ka shqetësuar kaq vjet, ka kaluar tashmë. Në çfarë forme të pati shqetësuar ty? Në formë idesh? Në formën e dofarë bindjeve? Ti deshe të rrëfeje dramën e Makondos, dramën e luftërave civile në Kolumbi, dramën e plantacionit të bananeve, që solli me vete në këto vende vrasjen dhe varfërinë, apo në të vërtetë ti doje të rrëfeje disa histori, disa episode fantazmagorike apo, ndoshta, ti deshe t’u japësh lirinë disa personazheve, fytyrat e të cilëve nuk të shqiteshin nga kujtesa? Çfarë të frymëzuan – ideologjia apo dofarë ngjarjesh?
G. G. M.: Mendoj se për këto gjëra duhet të përgjigjen kritikët…
Unë rraha të krijoj një roman gjithpërfshirës, dhe për romanin janë të domosdoshme të gjitha: bindjet, qëllimet, tradita, legjendat, – por më tej e humbas fillin, sepse jam kritik i keq i librave të mi. Nuk ia shkrep dhe aq në këto gjëra, përderisa në roman vë episode, të cilat vetëm pastaj rrah t’i analizoj dhe rëndom dal me konkluzionin që ata përputhen me bindjet e mia, me aspiratat e mia. Dua të them se jam absolutisht i sinqertë dhe nuk mund ta gënjej vetveten në asnjë moment; jam i bindur, se sa më i sinqertë të jesh, aq më saktë do qëllosh në shenjë, aq më e fortë do të jetë forca ndikuese e romanit.
M. V. L.: Kjo më çon ndër mend “kuzhinën e vogël” të shkrimtarit. Është gjithnjë interesante të dish si shkruan shkrimtari, si është procesi i krijimit të librit. Impulsi qendror gjendet në dëshirën për të rrëfyer histori, por nga momenti kur të pushton kjo dëshirë, gjer te momenti, kur libri del në dritë, je i shtrënguar të kalosh nëpër disa etapa.
G. G. M.: Ne mund të flasim për secilin nga librat…
M. V. L.: Mendoj se më me interes nga të gjithë librat do të qe historia e krijimit të romanit “Njëqind vjet vetmi”. Në një intervistë ti ke thënë se ky libër të ka munduar për shumë vite, disa herë e ke marrë në dorë dhe e ke lënë, derisa gjatë udhëtimit nga Akapulko në Meksiko, ky libër t’u shfaq papritur me një qartësi të tillë, sa nuk mund të rrije më pa e shkruar.
G. G. M.: Po, por duke thënë këtë, unë kisha parasysh thjesht aspektin formal të këtij libri; me fjalë të tjera, për vite të tëra problem për mua kanë qenë tonaliteti, gjuha e librit. Përsa i përket përmbajtjes së tij, vetë historisë, atë e kisha të përfunduar, siç e kam thënë, atë e kisha të gatshme që nga vitet e rinisë së hershme… Por mua m’u ndërmend, ja, se kush, – Bunjueli. Po shmangem paksa nga tema. Luis Bunjueli pati rrëfyer një herë që mendimi i parë për “Viridianën” i pati ardhur në trajtën e imazhit të një femre të bukur perri, me vellon e nusërisë, atë e vënë në gjumë, kurse përbri – një plak, i cili përpiqet ta përdhunojë. Rreth këtij imazhi, Bunjueli ndërtoi gjithë historinë. Kjo më mahniste, sepse mendimi i parë për romanin “Njëqind vjet vetmi” më pati ardhur në trajtën e një plaku, i cili shpie një kalama të shohë akullin.
M. V. L.: Ky imazh erdhi nga përvoja personale?
G. G. M.: Ai erdhi nga dëshira ime, nga përpjekjet e mia të vazhdueshme për t’u kthyer në shtëpinë e gjyshit, i cili më shpuri në cirk. Akulli ishte krenaria e cirkut, ngase fshati qe tmerrësisht i përzhitur nga zhegu, aty nuk njihej akulli dhe akulli për banorët e tij ishte një gjë po aq e rrallë, sikundër dhe elefanti apo gamilja. Në roman lind figura e plakut, që shpie vogëlushin të shohë akull dhe, merre vetë me mend, akulli gjendet në çadrën e cirkut dhe duhet paguar për hyrjen. Rreth kësaj, pra, është ndërtuar libri. Përsa u përket ngjarjeve, përmbajtjes, subjektit, nuk kisha asnjë problem: ajo ishte pjesë e jetës sime, të cilën kurrë nuk e harroja; mua m’u desh thjesht të punoja që ta sistemoja dhe ta rendisja gjithë këtë material.
M. V. L.: Çfarë problemesh gjuhësore lindën para teje? Mua më duket, se mund të flasësh mbi një begatim të madh të gjuhës, në krahasim me gjuhën e ashpër, të përpiktë dhe shumë funksionale të librave të mëparshëm.
G. G. M.: Po, me përjashtim të “Gjethurinave”. “Gjethurinat” ka qenë libri i parë, që kam shkruar pasi kuptova se s’mund të shkruaja dot “Njëqind vjet vetmi” dhe, në vrull e sipër, shkrova dhe “Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë”, “Varrimi i Nënës së Madhe” dhe “Ora e ligë”. Aso kohe bënë vaki ngjarje shumë të rëndësishme për jetën time: me të publikuar “Gjethurinat”, mendova se duhet ecur nëpër të njëjtën udhë, porse gjendja politiko-shoqërore e Kolumbisë u keqësua në mënyrë të ndjeshme, çatisi periudha e njohur nën emrin “violenca kolumbiane” dhe, atëherë, nuk e di si, në njëfarë momenti, përftova ndërgjegje politike dhe ndjeva se jam bashkëpjesëtar në dramën e vendit tim. Unë kalova tek historitë, që dallojnë prerazi nga ato që më interesonin më parë, – te dramat, të lidhura drejtpërdrejt me problemet social-politike të Kolumbisë së atëhershme. Unë nuk isha dakord me atë se si i trajtonin këto ngjarje romancierët kolumbianë, të cilët e paraqisnin dhunimin si “regjistër” të të vrarëve, veçse si dokument. Por unë gjithnjë kam menduar që gjëja më e rëndë e dhunimit janë jo sasia e të vrarëve, por ajo gjurmë e llahtarshme që ai lë në shoqërinë kolumbiane, në fshatrat e Kolumbisë, të zbrazura nga vdekjet. Ka patur edhe diçka tjetër që më ka trazuar. Në këtë ka diç mistike, që është veti e të gjithë shkrimtarëve: mua më interesonin, si të vrarët, ashtu dhe vrasësit. Më shqetësonin shumë njerëzit që vdiqën, por, gjithashtu, dhe policët, që erdhën në fshat për të vrarë. Këtu unë pyeta veten: çfarë ndodhi me atë njeri, si mbërriti ai gjer në një jetë të tillë, para se të fillonte të vriste? Unë kisha një pikëvështrim për dhunimin: ndërkohë që të tjerët tregonin dramën, se si vrasësit hynë në fshat, përdhunuan femrat dhe u prenë kokat fëmijëve, unë arsyetoja mbi pasojat e rënda sociale dhe e lashë mënjanë “listën” e të vdekurve.
Unë shkrova “Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë”, ku gjendja e kolonelit dhe gjendja e popullit paraqiten pjesërisht rrjedhojë e gjendjes së dhunës, në të cilën gjendej vendi; po e njëjta gjë dhe në novelën “Ora e ligë”, ku veprimi ndodh në fshatin, përmes të cilit hipotetikisht tashmë ka kaluar vala e parë e dhunës. Unë u përpoqa të tregoj se në çfarë gjendjeje arriti ky fshat pasi u shtyp dhe se sa e pamundur qe t’i jepej fund kësaj dhune nën sistemet ekzistuese, për më tepër, dhuna nuk vdes dhe në çdo moment mund të funksionojë detonatori, që shkakton një shpërthim të ri.
Të thuash që këto tema nuk i kisha të afërta, unë po të besoj ty gjënë më të vyer, atë që më shqetëson shumë si shkrimtar, se novela “Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë”, e cila ka pasur suksesin më të madh gjer në botimin e romanit “Njëqind vjet vetmi”, – nuk është një libër krejt i sinqertë. Kjo novelë është shkruar me qëllim që të studiojë ato probleme, të cilat nuk më preknin aq thellë, por, megjithatë, e konsideroja që ato duhej të më preknin, përderisa e ndieja veten shkrimtar të angazhuar. …Unë e kuptova që, për gjërat, të cilat në atë moment më interesonin, nuk duhet folur kurrsesi me po atë gjuhë, me të cilën qe shkruar “Gjethurinat” dhe me të cilën kërkoja të shkruaja “Njëqind vjet vetmi”. Unë duhej të kisha gjetur gjuhën, e cila të përshtatej për këtë rrëfim, se diferenca në gjuhën e romanit “Njëqind vjet vetmi” dhe në librat e tjerë i detyrohet faktit që temat e tyre janë të ndryshme. Kurse unë mendoj se çdo temë kërkon një gjuhë që t’i përshtatet dhe kjo gjuhë duhet gjetur.
Prandaj nuk mendoj që në romanin “Njëqind vjet vetmi” gjuha është pasuruar në krahasim me librat e mëparshëm. Thjesht materiali, me të cilin punova në këtë roman, kërkoi një qasje të re. Nëse nesër do të ndesh një subjekt, që kërkon një tjetër mënyrë shprehjeje, unë do të gjakoj ta gjej atë, që ta bëj rrëfimin sa më mbresëlënës.
M. V. L.: E zura në gojë këtë, sepse mendoj që pasurimi i gjuhës ecën paralel në përputhje me tematikën.
G. G. M.: Kurse unë do të thoja se një gjë e tillë ndodh atëherë, kur këtë e kërkon tematika dhe përderisa kjo dallon nga tematika e mëparshme. Ja se ç’më intereson mua personalisht: a është e dukshme, vallë, që këta libra janë shkruar nga i njëjti njeri që ka shkruar “Njëqind vjet vetmi”?
M. V. L.: Sigurisht, ngjajnë. Por mua më habitën fjalët e tua, që librat e krijuara ndërmjet “Gjethurinave” dhe romanit “Njëqind vjet vetmi”, i korrespondojnë një bote tjetër, kanë një tjetër përmbajtje. Mua më duket se të gjithë ata reflektojnë aspekte të ndryshme të caktuara të historisë së Makondos, të cilat ti i sintetizove dhe i përmbylle në romanin tënd të fundit. Unë nuk mendoj që “Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë” – është libër më i angazhuar se “Njëqind vjet vetmi”.
G. G. M.: Po, ai është më i angazhuar, si të thuash, në mënyrë të vetëdijshme”. Këtu qëndron dhe e meta e librit dhe kjo më nevrikos.
M. V. L.: Por në romanin “Njëqind vjet vetmi”, mbase në një shkallë më të lartë se në librat tuaj të mëparshëm, janë të paraqitura tema, motive, të cilat i ka përpunuar romani jetëpërshkrues latinoamerikan. Mua më vjen ndër mend gjeli i lavdishëm nga “Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë”. Ai ndeshet nëpër gjithë letërsinë simotër. Dhe kjo është folklor, që shtiret si letërsi, që është bërë popullor në romanin latinoamerikan…
G. G. M.: Kjo qe një mundësi e keqe për të kundruar realitetin…
G.G.M.: Jo, jo. Unë e gjej me vend që elementet jetëpërshkruese, temat, faktet e jetës të jenë autentike, porse ato janë kundruar jo si duhet. Duhej kundruar mbi to në mënyrë më abstrakte, më të thellë dhe jo thjesht nga pikëpamja folklorike, që ato të mos mund të mbeteshin në nivelin e folklorit.
Si mendon ti, çfarë ka mbetur nga gjithë letërsia kreolistike? Kam parasysh gjeneratën e Romulo Halegosës, Horhe Ikasit, Eustasio Rivierës, Siro Alegrit – gjithë këtë brez, të cilin mund ta quash “kostumbristik”, apo “nativistik”, apo “kreolistik”. Çfarë ka mbetur prej tyre, dhe çfarë është zhdukur?
G. G. M.: Nuk dua të jem i padrejtë. Këta njerëz parapërgatitën mirë truallin, që ata, të cilët do të vinin më vonë, të shkruajnë më mirë, ta kenë më të lehtë të mbjellin. Unë nuk dua të jem i padrejtë ndaj paraardhësve…
M. V. L.: A nuk të duket, vallë, që shkrimtarët latinoamerikanë nga pikëpamja formale dhe teknike u janë shumë më tepër borxhlinj autorëve evropianë, amerikano-veriorë, sesa bashkatdhetarëve të tyre?
G. G. M.: Unë mendoj se ne, romancierët latinoamerikanë, borxhin më të madh ia kemi Folknerit. Kjo është interesante… Mua gjithnjë më veshin ndikimin e Folknerit, por unë e kuptova që për ndikimin nga Folkneri ma patën mbushur mendjen kritikët, porse jam i gatshëm ta përgënjeshtroj këtë ndikim, i cili mund të jetë i mundur. Mua më habit karakteri i përgjithshëm i këtij ndikimi. Sapo lexova shtatëdhjetë e pesë romane të papublikuara të shkrimtarëve latinoamerikanë, të paraqitur në konkursin letrar, dhe nuk ka as edhe një, në të cilin të mos ndjehet ndikimi i Folknerit. Sigurisht, ndër ta ajo është më e dukshme, sepse ata janë shkrimtarë fillestarë, ndaj dhe ndikimi gjendet i sipërfaqshëm. Por Folkneri ka depërtuar nëpër gjithë romanistikën latinoamerikane dhe, nëse do të flasim tepër skematikisht dhe, mbase duke rënë në stërzmadhime, atëherë, i vetmi dallim ndërmjet paraardhësve tanë dhe nesh qëndron në faktin se ne njihemi me krijimtarinë e Folknerit. Ja, pra, e vetmja gjë, që i ndan dy gjeneratat tona.
M. V. L.: Çfarë i atribuon ti ndikimit të përgjithshëm folknerian? Faktit që Folkneri është romancieri më i lavdishëm bashkëkohor apo faktit që stili i tij është aq personal, aq i dukshëm, aq depërtues, saqë një stil i tillë nuk mund të mos i tundojë imituesit?
G. G. M.: Mendoj se kjo është çështje metode. Metoda “folkneriane” është mjaft e përshtatshme për paraqitjen e realitetit latinoamerikan. Pikërisht këtë ne kemi zbuluar pavetëdijshëm te Folkneri. E thënë ndryshe, ne kundronim mbi këtë realitet dhe donim të rrëfenim për të, por e dinim që për këtë nuk vlen as metoda e evropianëve, as metoda tradicionale spanjolle. Dhe papritur ne u ndeshëm me metodën “folkneriane”, që është më e përshtatshmja për paraqitjen e këtij realiteti. Në thellësi të shpirtit kjo nuk është dhe aq e habitshme: mos harroni që rrethina e Joknapatofës ka dalje në detin e Karaibeve dhe, kësisoj, Folkneri është shkrimtar karaibas – e së këndejmi, në njëfarë mënyre, shkrimtar latinoamerikan.
M. V. L.: Cilët shkrimtarë apo romancierë në përgjithësi, përveç Folknerit dhe autorit të “Amadisi i Galisë”, të kanë bërë përshtypje? Çfarë autorësh ti, për shembull, rilexon?
G. G. M.: Unë rilexoj një libër, i cili nuk e di çfarë raportesh ka me mua, por unë e lexoj dhe e stërlexoj dhe ai më ngazëllen. Ky është “Ditari i vitit të Murtajës” i Daniel Defosë. Nuk e di përse, por ky libër është pasioni im.
M. V. L.: Shumë nga kritikët vërejnë ndikimin e Rabëlesë në krijimtarinë tënde. Mua kjo më duket e çuditshme, e habitshme. Ti vetë, çfarë mendon?
G. G. M.: Unë e shoh ndikimin e Rabëlesë, jo në atë se si shkruaj unë, por në realitetin latinoamerikan: realiteti latinoamerikan është kryekrejt dhe i gjithi rabëlean.
M. V. L.: Po Makondon nga e psonise? Sepse në shumë rrëfime të tuat ngjarja nuk ndodh në Makondo, por në “fshat”. Dhe nuk shoh ndonjë ndryshim të madh ndërmjet “fshatit” dhe Makondos”. Si të lindi ideja të shkruash për një vend që nuk ekziston?
G. G. M.: Për këtë, tashmë, kam folur. Kjo ngjau, kur kthehesha me time më nga Arakataka. Një fshat i vogël, ku kam lindur. Për mua Makondo është, më shumë, një e shkuar, po përderisa këtë të shkuar duhej ta ndaja me rrugët dhe shtëpitë, me klimën dhe njerëzit, unë i dhashë imazhin e një fshati të përzhitur në diell, të pluhurt, të fundmë, të shkatërruar, me shtëpi të drunjta dhe çati prej zinku, të cilat të çojnë ndër mend ato që ndesh në Shtetet e Bashkuara. Ky fshat ngjan shumë me lokalitetet e Folknerit, sepse ai qe ndërtuar nga “Junajted frut kompëni”. Kurse emërtimi lindi nga ferma e bananeve, e cila ndodhej jo shumë larg dhe quhej Makondo.
M. V. L.: Pra, ky na qenka një emërtim autentik?!
G. G. M.: Po, por jo fshat. Makondo quhej ferma. Ky emër më pëlqeu dhe unë e shfrytëzova.
M. V. L.: Në romanin tënd të fundit, në kapitullin përmbyllës, Makondo, i ngërthyer nga erërat, flatron në ajër dhe zhduket. Çfarë do të ndodhë në librat e tua të ardhme? A do të vihesh vallë pas fluturimit të Makondos në hapësirë?
G. G. M.: Do të ngjasë ajo, për të cilën kemi folur në lidhje me romanin kalorsiak. Kalorësit, siç e kam thënë, ia presin kokën aq herë, sa ç’është e nevojshme për narracionin dhe nuk shoh asgjë të pahijshme në mundësinë e ringjalljes së Makondos, duke harruar që atë e rrëmbeu era, nëse kjo do të më duhet, sepse shkrimtari, i cili nuk i kundërvihet vetvetes, është dogmatik dhe shkrimtari-dogmatik është reaksionar dhe ajo, që nuk do të doja të isha, është qenia reaksionar. Kësisoj, nëse nesër do të më duhet Makondo, unë e rikthej atë qetësisht…
M. V. L.: Dua të të bëj pyetjen e fundit. Librat e tua kanë patur sukses në atdhe, ata të sollën ty famën, me ty në Kolumbi mahniten, por unë mendoj se libri, që të ka sjellë menjëmend popullaritet, është “Njëqind vjet vetmi”. Si mendon ti, në çfarë mase mund të ndikojë në punën tënde të ardhshme letrare fakti që ti befas u shndërrove në yll, në i famshëm?
G. G. M.: Më kanë lindur ndërlikime serioze. Kam menduar, madje, që, po ta kisha parashikuar më parë atë çka ndodhi me romanin “Njëqind vjet vetmi”, – që atë do ta shisnin dhe do ta gëlltisnin si bukë, – po ta dija atë që ndodhi, nuk do të kisha marrë mundimin ta publikoja. Do të kisha shkruar “Vjeshtën e Patriarkut” dhe do t’i botoja të dy romanet bashkë apo dhe do të kisha pritur gjersa të mbaroja tjetrin.
M. V. L.: Thuaj, a kanë ndikuar vallë ky popullaritet dhe droja nga rrjedhojat e suksesit në vendimin tënd për ta braktisur Amerikën Latine dhe për t’u rregulluar në Evropë?
G. G. M.: Unë shkoj të shkruaj në Evropë, vetëm sepse jeta atje është më e lirë…
Përktheu Agron Tufa
