Intervistoi Violeta Murati
Pas një përvoje tridhjetëvjeçare me përkthimin e autorëve si Giacomo Leopardi, Dino Buzzati, Eugenio Montale, Antonio Tabucchi, Claudio Magris etj., e njëkohësisht dhe si autore e tre vëllimeve në prozë: “Koha e Erës”, “Vend/imi” dhe “Histori pa emra” – në Panairin e Librit 2019, në nëntor, ju u paraqitët me dy libra: përkthimin “Me shaka” të Domenico Starnone-s, si dhe romanin tuaj “Bijat e gjeneralit”. Duket një kohë e mirë për ju, gjithnjë në forcimin e lidhjeve mes përkthimit dhe krijimtarisë autoriale. Ka një rrugë, një histori, si nisi kjo marrëdhënie?
Pjesa më e madhe e autorëve që keni përmendur më sipër, edhe pse njihen si shkrimtarë të rëndësishëm jo vetëm të letërsisë italiane, por edhe të asaj botërore, kanë qenë edhe përkthyes: Montale ka përkthyer sonete të Shekspirit, poezi të Blake-t, Joyce-t, Yeats-it, Pound-it, Eliot-it, Guillén-it e deri të Kavafis-it. Po kështu, edhe Tabucchi njihet si përkthyesi dhe promovuesi kryesor i Fernando Pessoa-s në Itali, ndërsa Magris-i si përkthyesi i Artur Schnitzler-it. Kjo për të thënë se krijimtaria autoriale dhe përkthimi shkojnë paralelisht dhe ndihmojnë njëra-tjetrën. Për mua, përkthimi ka nisur si nevojë për t’u shprehur ndryshe paralelisht me mësimin e një gjuhe të huaj, si dëshirë për të bërë të njohur për lexuesin shqiptar autorë të papërkthyer deri në atë kohë, e njëkohësisht dhe si kënaqësi estetike për të krijuar në gjuhën tënde një tekst të shkruar nga dikush tjetër. Shumë më herët kisha bërë sprova krijimtarie, si të gjithë krijuesit e rinj, ndërkohë që përkthimi më shërbeu për t’u stërvitur, për t’u pjekur, për të zgjeruar dijet dhe njohjen mbi letërsinë. Përkthimi është një shkollë për krijuesin: ndihmon në njohjen e thellë të gjuhës amtare, në zgjerimin e fjalorit, në zbërthimin e procesit të krijimit, në njohjen e teknikave, stilit etj. Po shkrimtar nuk të bën përkthimi: i tillë ose je ose nuk je. Shkrimtar të bën më shumë nevoja e brendshme për të thënë diçka ndryshe nga të tjerët: për të rrëfyer një histori, për të përcjellë një ide, një mesazh a këndvështrim. Në fillimet e mia nuk e kam menduar kurrë se do të njihesha si përkthyese: tani them se përkthimi ka qenë dhe mbetet veprimtaria më e vlefshme që kam bërë. Me përkthimin kam sigurinë që bëj diçka të nevojshme që më shërben dhe mua dhe të tjerëve. Me krijimtarinë ke rrezikun që mund të mos jetë punë e vlefshme për lexuesin, se mund të përmbushë thjesht vetëm egon personale të krijuesit.
Ashtu si edhe përkthimi, proza juaj krijon një pikë takimi, që lidhet me komunikimin, marrëdhenien, miqësinë, izolimin… Ka një prirje të brendshme të tillë, apo gjithçka është një aksident letrar, rastësi?
Nëse flasim për përkthimin dhe krijimin si procese letrare, të dyja kanë prirjen për t’u zhvilluar në vetmi, në kushte veçimi, ndryshe janë të pamundura. Ndërkohë që qëllimi është vendosja e urave me lexuesin, qoftë ky lexuesi i një teksti të përkthyer apo ai i një teksti origjinal. Ndërsa tematika apo lënda e trajtuar në përkthimet e mia është e gjerë dhe vështirë të përmblidhet në emërues të përbashkët. Është e vërtetë që kam pasur një parapëlqim për autorë që trajtojnë temën e vetmisë, apo poetë “të trishtimit” si Leopardi, sidomos në fillimet e mia. Përzgjedhjet për përkthimet përkojnë me shijet personale estetike, apo edhe me gjendjen emocionale në periudha kohe të caktuara. Për shembull, një nga sprovat e mia të para për përkthimin ka qenë poema e Pascoli-t: “Pela pullalie” që më ka dhënë dhe vlerësimin e parë në vitin 1987 me çmimin e përkthimit nga gazeta “Studenti” e asaj kohe. Poema trajton vrasjen e pabesë të babait të Pascoli-t në një pusi dhe poeti rreket të gjejë vrasësin. Ishte poema që më përshtatej dhe e ndieja më mirë asokohe kur kishte vite që më mundonte vdekja po e pabesë e tim eti. Tema e përballjes dhe e pranimit të vdekjes ka qenë më pas e pranishme edhe në krijimtarinë time.
Në fakt, dua të katapultoj drejt romanit tuaj të fundit: “Bijat e Gjeneralit”. Mendoj se ka pasur një vëmendje të drejtpërdrejtë, të menjëhershme nga kritika. Romani ka një raport ngjizjeje, embrioni të Njeriut, mes dy trajtave të rëndësishme: jetës dhe vdekjes. Në këtë rrëfim është në një, si të jetosh, edhe të vdesësh, çfarë parakushti pati ky roman në lindje?
Romani lind nga një nevojë e brendshme për të gjetur përgjigje për pyetje që të mundojnë: të ndërtosh histori është si të luash me mendjen tënde duke shtruar argumente pro dhe kundër për të kuptuar se ku do të çojë rrëfimi. Më të shumtën ndodh që pyetja mbetet e hapur dhe i gjithë rrëfimi bëhet për të qartësuar disi dilemat. Në romanin tim të parë pyetja munduese ka qenë: Si arrin njeriu ta pranojë vdekjen e pjesës së vet më të mirë, si arrin ta pranojë humbjen, dështimin tek e ardhmja dhe të vazhdojë të jetojë? Ndërkohë që në romanin “Bijat e gjeneralit” vdekja përbën vetëm bazamentin e historisë dhe fatin e pashmangshëm të disa personazheve: pyetja që shtrohet ka të bëjë me përplasjen dhe dyluftimin e përhershëm të njeriut për të bërë zgjedhjen e duhur në jetë: por kur është e duhura dhe kush e përcakton si të tillë? Sa jemi të prirur t’i mbetemi besnikë traditës dhe të respektojmë rregullin e përgjithshëm, atë shoqëror apo edhe gjithë sistemin e një vendi dhe sa liri zgjedhjeje kemi? A bie ndesh liria e individit me rregullat e shoqërisë? Ku qëndron caku? Si ndryshon përcaktimi i së mirës dhe së keqes? Që nga shtrimi kuptohet se vështirë të jepet një përgjigje e prerë. Për të ndërtuar këtë përplasje dhe dyluftim krijova dy karaktere, pjesë të një të tëre, të ndryshme dhe në duel të gjatë me njëra-tjetrën. Marsina e Martina, që i marrin emrat prej lindjes një ditë të marte marsi, janë motra binjake: njëra përfaqëson dritën dhe pranverën, lirinë e zgjedhjes, natyrën e hedhur që e jeton ditën si t’i vijë, që “lëshohet pa duar”, që i gëzohet jetës dhe Martina, që di të vazhdojë vijën, të respektojë hierarkinë e sistemit të vlerave të ngritur para saj, të njohë kufijtë e vetes dhe t’i shërbejë detyrës, ta sakrifikojë të sotmen për të nesërmen, të falë lirinë e vet për të merituar vendin në tabelën e nderit të kohës. Romani ka lindur me idenë për t’i përplasur këto dy karaktere, dy këndvështrime ndaj botës e shoqërisë dhe për të kuptuar, përmes zgjedhjeve dhe zgjidhjeve të tyre, se ku anon e drejta, nëse mund të flitet për një të tillë.
Qëllimisht nuk përmenda qysh në krye, diktaturën. Ju keni shkruar një roman të ftohtë, artistikisht. Pothuaj si një ditar të shkruar nga dy njerëz, motra binjake në kundërvënie të vazhdueshme me njëra-tjetrën, deri në aktin e fundit, në një ironi fati. Leximi krijon një tension të brendshëm, ç’është kjo betejë e fortë karakteresh, çfarë të ka shqetësuar në rastin tuaj?
“Bijat e gjeneralit” është një histori e unit të dyzuar, mes së mirës dhe së keqes, mes liberales dhe konservatores, mes rrugës së shtruar nga të tjerët dhe asaj të shtyrë prej zemrës, mes zilisë dhe urrejtjes, mes kërkimit të ethshëm për dashuri dhe atij për lavdi. Është një përplasje mes personalitetit introvers dhe atij ekstravers, mes sistemit dhe kaosit, mes dy të kundërtave që shpesh afrohen në një. Është historia e gjithsecilit pavarësisht kohës dhe vendit, e luftës për të pranuar veten me të gjitha veset dhe virtytet. Janë dy faqe të së njëjtës medalje, dy identitete të ndryshme që shkrihen në një njeri. Kjo përplasje, përdorimi i vetës së dytë gjatë gjithë rrëfimit, krijon tensionin në roman. Ka ganxha fjalësh që lidhin rrëfimin nga një pjesë në tjetrën: shiriti i këngëve që hapet si bollë, kokat e zeza të mbira në oborr, kleçka që plas si bombë, lëshimi pa duar etj. Ngjarjet rrjedhin shpejt, me intensitet, duke i lënë pak kohë lexuesit të përtypë kthesat e fuqishme. Mënyra se si e njëjta ngjarje trajtohet në dy këndvështrime, me një lojë të brendshme psikologjike, ku secila palë i jep të drejtë vetes në veprim, bën që lexuesi ta ketë të vështirë zgjedhjen.
Ndryshe nga të tjerë autorë që thonë se letërsia dëshmuese është mbajtje e gjallë e kujtesës, pra për të mos harruar të shkuarën, libri juaj krijon në miniaturë historinë e simbiozës. Meqenëse koha e romanit është diktatura, diku në vitet ‘80-të, nëse e saktësoj, pse, çfarë menduat se nuk është thënë saktësisht nga ajo kohë?
Rrëfimi ynë për diktaturën ka kaluar në disa faza: së pari narracioni është ndërtuar me viktima dhe persekutorë. Është i njëjti stil narrativ që ka përdorur edhe komunizmi. Kjo, sepse mendësisht, një brez i edukuar me këtë narracion, nuk ka pasur skemë tjetër të gatshme: thjesht ka përdorur skemën duke ndryshuar vendet mes viktimës dhe persekutorit. Në të vërtetë është dashur kohë për të kuptuar se duhet të ndryshohet kamera, jo këndi, pra e gjithë mënyra e arsyetimit: diktatura kërkon një trajtim nga brenda, me gishtin drejtuar vetes dhe jo tjetrit: sa prej nesh e nisnin hartimin e biografisë (së detyrueshme asokohe) me shprehjen: rrjedh nga një familje e varfër që ka ndihmuar luftën? Ndoshta nëntëdhjetë për qind e popullsisë. Si ka mundësi që po kjo nëntëdhjetë për qind sot e nis rrëfimin: në familjen time kishte disidentë, kundështarë të regjimit të heshtur apo të shfaqur, rridhnim nga një familje e kamur etj., etj. Ata që e ngritën dhe e mbajtën diktaturën nuk ishin “të këqinjtë”, ishte “e keqja” brenda secilit prej nesh, ishte “banaliteti i së keqes” siç shprehet Hannah Arendt, përshtatja me të keqen dhe me mendimin e shumicës dërrmuese në kohë të caktuara pa vënë në pikëpyetje asgjë. Kam lexuar një studim të një historiani hebre, Bryan Mark Rigg-ut: “Ushtarët hebrenj të Hitlerit”, që shpjegon një fenomen të anashkaluar dhe të patrajtuar nga historigrafia bashkëkohore, atë të hebrenjve që kanë mbështetur me bindje nazizmin duke shërbyer në ushtrinë e Hitlerit. “Kur e zgjodha këtë temë për doktoraturën time – shprehet autori – profesori që më udhëhiqte mendonte se do të dështoja, se do të ishte i papërfillshëm numri i hebrenjve në shërbim të Hitlerit, por pas disa vitesh nxora në dritë një anë tjetër të historisë deri në atë kohë (libri është botuar në vitin 2003) të parrëfyer dhe vërtetova se numri i hebrenjve në ushtrinë e Hitlerit kishte qenë 150.000 dhe se një pjesë e mirë e tyre kishin qenë dhe në rangje të larta drejtuese.” Po në këtë këndvështrim analizohet diktatura dhe në romanet e Gunter Grass-it, sidomos te “Me hapin e gaforres”. Pra, parë në këtë këndvështrim, duke arsyetuar për shkaqet e brendshme të ngritjes dhe mbajtjes së një diktature, duke zbuluar atë pjesë të secilit prej nesh që i shërbeu, kemi ende shumë për të thënë për diktaturën, kemi ende për të përmbushur një tjetër fazë. Edhe romani im tenton pikërisht të hedhë dritë në këtë këndvështrim.
Pse diktatura vazhdon të jetë zgjedhje historish, për rastin tuaj?
Nuk ka sfond më të mirë se mungesa e lirisë apo zgjedhjet e detyruara, trysnia e shtetit dhe shoqërisë ndaj individit, për të krijuar histori dhe për të vënë në provë pyetjet e rëndësishme. Për të testuar diçka, qoftë kjo dhe një ide, është më e volitshme ta vendosësh në situata ekstreme: prandaj dhe është zgjedhur diktatura si sfond apo kohë e rrëfimit të historisë. Ndonjëherë koha apo sfondi bëhen vendimtare në histori.
Skema e romanit lexohet lehtësisht. Si dialog, por rrëfimi na jep pak nga pak, se ku lëviz jeta, historia. Si kanë lindur personazhet, ku mbahet gjithë lënda?
Romani e lë qëllimisht realitetin jashtë, ai përthyhet në mendjen e personazheve dhe tregohet sipas tyre: kësisoj herë bymehet dhe herë tkurret, marrin rëndësi detaje të vogla dhe kalojnë me një fjalë të vetme ngjarje të rëndësishme. Është e gjitha një lojë psikologjike që mban të gjithë lëndën. Për të ndërtuar dy personazhe me një profil të qartë më ka ndihmuar prirja ime për t’u thelluar në psikologjinë e njeriut, po edhe leximet në këtë fushë. Kam ndjekur prej disa vitesh një psikolog dhe studiues kanadez, Jordan Peterson, që ka një teori shumë interesante mbi sjelljen “politikisht korrekt”, atë lloj sjellje që e bën të pranueshëm njeriun në çdo shoqëri, pavarësisht sistemit ku jeton. Martina është e tillë. Sipas Peterson-it, filozofia postmoderniste duke dashur të shtyjë e të demaskojë marksizmin, nuk ka bërë gjë tjetër veçse i ka dhënë zë dhe ka përhapur bazat e kësaj filozofie majtiste duke krijuar grupe identitare të persekutuarish që kërkojnë të drejta të mohuara nga shoqëria. Shqetësimi se idetë majtiste ringjallen në forma të ndryshme, si kërkesa kolektive për liri të mohuara të grupimeve të caktuara, është shumë i pranishëm në shoqërinë shqiptare, ndaj dhe lind nevoja për ta kuptuar dhe interpretuar më mirë të shkuarën.
Sa e zhbëri diktatura femrën?
Diktaturat zhbëjnë në tërësi njeriun: i heqin individualitetin dhe lirinë e zgjedhjes personale. Është shigjetë që vret individin, atë që kemi unike në qenien tonë. Natyrisht edhe gruan si të tillë.
Në fakt, dy binjaket ruajnë natyrën e tyre, dhe pa hyrë në skenë sistemi, gjysmat e njëra-tjetrës, urrejtjet dhe dashuritë i nxjerrin jashtë kornizës dy protagonistet. Megjithatë, akti i fundit është politik, që përmbys jetët. Pse e ke parë të arsyeshme të trajtohet kjo kategori, që nuk vijnë nga biografitë familjare, persekutimet, vuajtjet, internimet? Sa mund të rezistojë kjo ironi?
Dy binjaket janë trajtuar si personalitete që ekzistojnë të tilla pavarësisht sistemeve: trajtesa nis nga thelbi njerëzor që vihet në provë. Janë zgjedhur dy vajza të bllokut, për ta parë nga brenda shfytyrimin e njeriut. Për shkrimtarin është më e lehtë ta vendosë historinë në kohën dhe vendin që njeh mirë: unë kam pasur mundësinë ta njoh jetën e bllokut në vitet tetëdhjetë, ndaj e kisha të lehtë ta përdorja për rrëfimin e historisë. Për të shpjeguar diktaturën, mund të jetë më domethënëse mungesa e lirisë së një vajze të rritur në bllok, sesa mungesa e lirisë së një vajze në internim.
Gjenerali, pra figura që vërtitet si hije, duke e njohur përmes binjakeve – njëra që e adhuron në raportin e njohur, të fortë: atë e bijë; ndërsa tjetra në atë të urrejtjes, të kundërtën në mishërimin e të atit tek gjithë djemtë, – që realizojnë në roman, një lloj hakmarrje të përkorë, pavarsisht nga regjimi. A është ky libër dëshmi, përjetimi për ju?
Gjenerali është personazhi i një njeriu në majë të kupolës së diktaturës e megjithatë diku në roman thuhet se “Mbreti është i ngathët: lëviz vetëm një kuti. Janë ushtarët më të shkathët se ai”, si për të thënë se tërësia e ushtrisë përbën forcën e një diktature, tërësia e mendimit kolektiv të kthyer në dogmë, se drejtuesit me të njëjtën shpejtësi që ngrihen mund edhe të bien dhe nuk kanë shumë në dorë në ndryshimin e rrymës së përgjithshme. Si figurë në roman përfaqëson një ideologji të adhuruar dhe të kthyer në vijë të kuqe, që nuk zbërthehet, por merret si e mirëqenë. Në “Histori pa mbarim” të Magris, autori diku shprehet për personazhe të tilla, për komunistët idealistë për të cilët ruan më tepër keqardhje se për mashtruesit matrapazë të kohërave të sotme. Edhe gjenerali është trajtuar si një figurë idealiste që nuk arrin të vendosë për fatet e veta: është idelogjia e tij që vendos për të dhe e çon në një fund të trishtë.
Metafora e “gjeneralit” si njeri me moral, politik, ideologjik mbi të cilin varej fati familjar, diktuar nga sistemi, a e shfytyroi konceptin e familjes? Kjo është një nga trajtesat e para që na vjen si linjë në roman, si hyri diktatura në qelizën e marrëdhënieve…
Njeriu politik, “njeriu i ri” që krijoi sistemi komunist është ai që tjetërsoi marrëdhëniet në familje: u fut mes burrit dhe gruas, mes fëmijës dhe prindit duke i veshur me një ndjesi të jashtme dhe artificiale. Gjenerali është personifikimi i njeriut që beson në një kauzë dhe që kërkon të vërë në funksion të kësaj kauze të gjitha marrëdhëniet familiare.
Më krijohet përshtypja se ju i përbuzni të dyja personazhet femra, binjaket që “ndajnë të njëjtën vezë”. A është kjo një tendencë ku autori kërkon evidentimin personal, a është kjo një lloj egoje, hakmarrje?
Jo, nuk i përbuz aspak, i mëshiroj dhe i trajtoj me shumë delikatesë: janë të dyja pjesë të çdo gruaje, pjesë të një njeriu. Ndihet ndoshta një lloj hakmarrje për një kohë të errët në të cilën kam kaluar rininë time, një kërkesë për shpagim që ia kërkoj mendimeve dhe botëkuptimit të secilit prej personazheve, pa përmendur asnjëherë sistemin, pa përmendur diktaturën. Është një kërkesë llogarie brenda vetes dhe jo jashtë, si për të thënë se realitetet i krijojmë vetë si të tilla dhe për këtë duhet të mbajmë përgjegjësi.
Logjika e romanit tuaj më ka çuar pothuaj në një definicion të debatueshëm, ku shkrimtarët e pas ‘90-ës duket sikur janë hakmarrë për regjimin e sidomos për historinë e letërsisë që u shkrua, ju e keni ndjerë këtë, për të thënë pra një lloj të vërtete brejtëse?
Nuk është hakmarrje për shkrimtarinë e para viteve nëntëdhjetë, është detyrim për të rrënuar atë lloj estetike patetike dhe të stisur, me rregulla të ngurta që dashur pa dashur ka ndikuar në formimin e brezave dhe që vështirësisht mund të ndryshojë: për shembull, lexuesi i edukuar me letërsinë e realizmit socialist, kur lexon një libër timin më bën pyetjen e parë: çfarë forme është kjo që ke përdorur, në 170 faqe asnjë përshkrim. Si t’i përgjigjem? Është i mësuar me një narracion të caktuar dhe nuk mund ta përtypë ndryshe letërsinë. Ka një skemë hartimi me hyrje dhe mbyllje. Letërsia e pas viteve nëntëdhjetë ka ngulmuar së pari të ndryshojë këtë lloj estetike dhe të hakmerret, nëse mund të themi kështu, ndaj asaj mendësie të asaj metode, të ashtuquajtur “realizëm socialist”.
Ç’motiv kishe të shkruaje një roman mbi Dashurinë, që e trazon ndjeshmërinë, e kthen në dilemë, nëse ekziston, kur në diktaturë kjo ishte e pakuptimtë, dhe trajtohej çnjerëzisht apo siç e përmendni diku se “ishte koha kur dashuria quhej “prishje nderi”?
Romani ka në qendër një Dashuri me D të madhe, për atë dashuri sakrifikohen jetë, për të thënë se dashuria nuk njeh kohë, lind edhe në kushtet më të vështira apo në shpirtra me burgje përbrenda. Po mungesa e lirisë cek dhe vë në provë pikërisht dashuritë. Pastaj nuk besoj se ka roman që mund të anashkalojë këtë temë: dashuria është ndjenja nga e cila vijmë në jetë e për të cilën jetojmë.
Përmes dy motrave binjake, linja kryesore e librit, historisë, ju realizoni në njëfarë mënyre dy pamje: të të vërtetës dhe të utopisë, iluzion ideologjik ku mishërohej diktatura. A ka qasje personale përmes tyre, sa jeni ju aty, në këtë histori? Më duket se jeni e njëjta moshë.
Historia është një trillim për të ngritur pyetje, por natyrisht që kur trajton psikologjinë e gruas të ndihmon që je shkrimtare femër. Dilemat e dy binjakeve kanë qenë dhe janë edhe dilemat e mia si autore. Personazhet krijohen duke marrë nga përjetimet, ndjesitë, emocionet dhe mendimet e autorit. Ka aty përjetime të frikës, ankthit në kohën e mungesës së lirisë që unë e kam përjetuar. Jam formuar me besimin në një ideologji që u zhbë pak e nga pak dhe jeta e dy vajzave është një rrëfim i asaj çka ka qenë dhe mund të ishte asokohe edhe jeta ime. Shkrimtari ka mundësinë e trillimit të ngjarjeve, por mendimet dhe përjetimet e tij shëtisin sa në një personazh në tjetrin.
Diku në roman thoni: njerëzit zgjedhin atë që është me e lehtë. Ju e mbyllni librin me një takim, ironi të fatit: Helena vajza e Marsinës takohet me Arsin, djalin e Martinës… pse kaq thjesht, si në role kinematografike, duke na futur në pak rreshta atë çfarë po ndodh sot, Shqipëria sot, në një mishmash biografik. Pse?
Është një ironi me fatin e brezit të ri të sotëm që ka pak interes të mësojë historinë e vet dhe të vendit të tij: në këtë rast historia i kthehet në grackë që e zë brenda. Ka edhe një lojë ironike me zgjidhjet alla “telenovelë”. Është një epilog hamendësues, për të vërtetuar se diktatura ishte një nakatosje shpirtrash e jetësh, një çmenduri e katrahurë që ende nuk e kemi zbërthyer siç duhet dhe kjo e shkuar e errët na mjegullon të ardhmen, na fut në kurth. Të anashkalosh vrasjemendjen dhe të bësh zgjidhje të lehta, do të thotë të jesh në një linjë me mendimin e shumicës, të mos vësh në punë mendjen tënde. Edhe pse dy të rinjtë në roman ndodhen në atë situatë prej paqartësisë së prindërve të tyre: janë ata që fshehin historinë sepse nuk e kanë ripërtypur mirë ende vetë. Janë të papërgatitur për ta përballuar të vërtetën dhe harrojnë se ndërkohë rritet një brez që duhet të ketë një truall të sigurtë ku të ndërtojë të ardhmen. Të rinjtë e sotëm janë të velur nga shprehjet steriotipe për diktaturën dhe kjo vë në faj brezin tonë që nuk ka ditur ta rrëfejë siç duhet: nuk është e thënë t’u tregojmë heroizma, është e nevojshme tu shpjegojmë dilemat që në një kohë të caktuar mund të jenë edhe të tyret.
Pas “Bijave të gjeneralit” mendojmë ka referenca letrare, si përkthyese keni një mendim se si ndikon në një përkthyes. Sa identifikohesh, në stil, në karakter në zgjedhje?
Përkthimi të pasuron po aq sa të rrezikon: mund të biesh në grackën e imitimit të stilit të autorit që përkthen. Po nëse mbetem te dy librat e sjellë në panair që në rishikim janë punuar paralelisht do të thosha se janë shumë larg njëri-tjetrit. Kalimi sa në një libër në tjetrin është si të njohësh njerëz që kanë histori të ndryshme të veshur me veçantinë e patjetërsueshme të stilit që çdo njeri mbart. Vështirë të ketë dy njëlloj. Vetëm në rastet kur imitojnë sjellje të ngjashme: aty lind rreziku i njeriut “kolektiv”, ashtu si në një vepër lind rreziku i skematizmit. Një vepër për mua është e arrirë kur në asnjë rresht nuk e ndjen se autori po të tërheq për hunde, po të tregon mençurinë apo gjenialitetin e tij, është e mirë kur lexuesi ndjehet në një terren të besueshëm, të çlirët, si mes miqsh ku mund të tregohen edhe histori makabre, por ku askush nuk të vë në lojë dhe nuk të shpërfill. Shpresoj që lexuesi i “Bijave” të ndihet i tillë.
*Portreti nga Ina Lajthia
