Fati dramatik i shqiptarëve, në dekadat e fundit është shpërfaqur në mjaft libra me publicistikë, poezi, tregime, romane dhe eseistikë, duke krijuar kështu një bibliotekë të tërë, ku koha dhe njerëzit mbartin mbi supet e tyre refleksione e kujtesa që përcjellin mesazhe të mëdha.
“Eleganca e lotëve” është një libër që realizohet përmes një rrëfimi autentik dhe të sinqertë. Thënë që në fillim, ky libër është shkruar me kulturë dhe shpreh një dhimbje të transmetuar artistikisht, me elegancë dhe shije. Një rrëfim i mbushur me detaje jetësore, i cili të mbreson dhe të krijon një shije të mirë jo vetëm të narracionit, por edhe të frymës që përcjell ky narracion lakonik e tërheqës.
Për nga zhanri, këtë libër mund ta përcaktosh si: monografi, autobiografi, vëllim me tregime, roman-prozë memoralistike dhe dokumentare, prozë historike, një përzierje e tillë, e cila shpreh në vetvete lirinë e të shkruarit dhe të përzgjedhjes së autores përmes këtij shkrimi. Ndërsa për nga ana e frymës, një poemë dramatike e vuajtjes dhe e lartësimit të shpirtit njerëzor.
Tema e persekutimit totalitar, goditja që u dha ky regjim familjeve të shquara, njerëzve të ditur, është shtylla ose boshti ideotematik i këtij vëllimi me tregime. Por kjo temë është mishëruar aq bindshëm sa të bën të mendosh se zhvillimi i subjektit linear dhe i episodeve mbështetëse, që e mbushin atë, e kapërcen disi këtë temë, duke u ngritur në nivelet universale të konceptimit të ideve dhe duke shprehur forcën dhe krenarinë e gjenit njerëzor, që lufton për të ruajtur pamposhtmërinë e tij dhe nevojën për afirmim të vetes në kushte të vështira.
Ajo që përfton si përshtypje, pas leximit të kësaj proze, është se forca dhe njomështia e ndjenjave njerëzore nuk u mposht e nuk u tha në kushtet e thatësisë së ideologjisë totalitare, se besimi për të bukurën dhe të mirën nuk u thye, as nuk u manipulua nga sloganet dhe kurthet e kohës. Kjo përftesë emocionale, ndiesore dhe mendimore, të krijohet vetiu nga përmbajtja, stili i të shkruarit, mënyra se si autorja i vështron njerëzit e saj dhe kohën, nga episodet dramatike, por edhe ato të buta, nga detajet dhe vizatimi i tyre me pak penelata, por që të mbeten në mendje nga portretizimet e gdhendura dhe nga dëshmitë e dokumentit dhe të shpirtit.
Një ngjizje e fortë bëhet midis realitetit dhe reflektimit të shpirtit, duke marrë trajtën e përkryer të mishërimit në frazë, dhe fraza e kulluar prej dhimbjes dhe fantazisë fiton elokuencën e vërtetësisë e të natyrshmërisë së saj.
Autorja Iris Halili, paraqet më së miri sfondin kohor, një sfond dramatik, ku familjet e mëdha ishin vënë në syrin e ciklonit, një kohë absurde, ku njeriu i shenjuar nuk mund t’i shpëtonte kësaj vorbulle përpirëse, edhe pse kujdesi dhe syçeltësia ishte e madhe, edhe pse njeriu e dinte çfarë e priste, por që, shpresonte të mos e pësonte, sepse ai kurrë nuk i kishte bërë të keqe askujt. Absurdi i një kohe të trishtë, plot dilema e plot të papritura dhe nga ana tjetër qëndresa morale për të ftilluar arsyen dhe për ta mbajtur veten, është një nga përftesat ndiesore leximore në këtë libër.
Gjithçka jepet me sytë e një fëmije që edhe gjatë rritjes se si ballafaqohet madhështia e kulturës, e njerëzores me frikën e kërcënimit, banalitetit, moskuptimit, përse të ndodhë kështu dhe, në të gjithë këtë diskurs dramatik ndërtohet shtrati i veprës. Megjithatë, këta njerëz gjetën forcë dhe arsye të mbanin veten, të mos binin në dëshpërim të skajshëm, prandaj me të drejtë autorja thotë: “Këtë libër ia kushtoj asaj, gjyshes sime, Ganimete Gjilani Fratari, të cilën përgjatë gjithë jetës e thirra “nëna” – dhe më tutje vazhdon: “ku ju do të mësoni fatin e një njeriu që kishte shumë dhe humbi shumë”, “por asnjë çast nuk iu dorëzua fatit, ajo e pranoi fatin dhe nuk u mposht prej tij”.
Këto fjalë përbënin kuintesencën e kësaj proze mbushur me ngjarje dhe episode që jo vetëm zgjojnë kërshëri, për thurjet e tyre plot sharm dhe të papritura, por sjellin një të vërtetë të madhe, e cila meriton të kujtohet. “Ajo fliste shkëlqyeshëm tri gjuhë të huaja (anglisht, frëngjisht dhe italisht), kishte pasur ëndërr kur ishte e re të bëhej Mari Kyri”).
Kjo fjalë përcakton aristokracinë e kohës (detajet në tregimin “Kanape mëndafshi në provincën jugore”, na e tregojnë këtë), po kështu, kjo aristokraci shqiptare ruante kujtimet nga sallonet e Romës, Stambollit, Vjenës dhe Parisit. Një mjedis i asaj kohe në një provincë shurdhane tregonte se kjo aristokraci kishte rënë në kurth. Gjithçka e vjetër, e bukur dhe e vlertë, dukej sikur kontrastonte me atë mjedis, por që nuk mund të mos ekzistonte në pafajësinë e tij.
Përshkrimet që jep autorja me detaje të zgjedhura shpërfaqin një tablo realiste të kësaj familjeje, sidomos të portretit të gjyshes së saj. Autorja Iris Halili na tregon më së miri portretin e një zonje hijerëndë, me shije në veshje dhe kulturë të sjelluri. Ajo s’mund të ishte ndryshe, kjo ishte tradita dhe edukata e saj, këto ishin cilësitë që s’mund të dilnin jashtë botës shpirtërore të një gruaje me formim sa njerëzor aq edhe kulturor. Rrëfimet e gjyshes dhe një koncept patriotik i saj, si dhe një vështrim realist që ajo i bënte kohës së re që po vinte, ndikojnë shumë në shpirtin dhe në mendjen e një fëmije. Dhe këto jepen në mënyrë sintetike te tregimi “Edukimi i shpirtit”.
Autorja rrëfen për dajën, Hajredin Fratarin, i cili kishte drejtuar punimet për ndërtimin e një hoteli, i pari në atë kohë me ndriçim diellor. Por në atë kohë një punë e mirë e kryer nga një njeri “i dyshimtë” bëhej shpesh shkas për ta sjellë dyshimin në qendër të vëmendjes të hierarkëve partiakë dhe shtetërorë, siç është edhe rasti i Mehmet Shehut, inati i të cilit ndaj të birit të Rauf Fratarit ishte i verbër. Daja dënohet 15 vjet burg “për ndërtimin e një ure që edhe sot është në këmbë” – thotë autorja.
Dënimi i dajës dhe nëna që rend drejt të birit nga burgu në burg i ngjan një balade, një realiteti që ngrihet në kufijtë e një legjende. Nëna i ngjet një shqiponje që rend të shpëtojë nga kthetrat të voglin e saj, që ia ka rrëmbyer egërsira. Dhe me një fëmijë për dore pas. Këtu fillon një kalvar i vërtetë udhëtimesh, vuajtjesh, lotësh, psherëtimash, prapë lotësh dhe e gjitha kjo, një odiseadë ku shpirti nuk gjen qetësi. Pasi bën një parashtrim se kush ishte kjo familje, pasi jep rrethanat historike, kulturore, shoqërore dhe politike të kohës-dënimi i dajës shërben si pikëlidhje subjektore, ndërsa më tutje zhvillimi i subjektit do të arrijë kulme të dramacitetit nëpër disa pika të tij.
Fuqia e besimit në Zot (tregimi “Për Zotin”), sillte edhe fuqinë shpirtërore të besimit dhe shpresës dhe kjo nga një grua e madhe, një grua stoike e vuajtjes dhe e mbijetesës në një kohë traumatike, në një kohë të pakohë, e cila përmblidhet si kohë e askujt dhe e askundit- prej marrëzive të saj delirante.
Autorja Iris Halili që shkruan me një frazë të kultivuar e nxit lexuesin me një realizëm ngjethës të përftojë një shtysë të brendshme të fuqishme, në mënyrë të tillë sa ai të gjendet brenda atyre rrëfimeve, duke u bërë emocionalisht përjetues i atyre ngjarjeve që jo vetëm vijnë si të tilla, por edhe kalojnë nëpër një filtër reflektimesh, të cilat e nxitin lexuesin të mendojë e të krijojë edhe një tablo kohore në plotësimin e përfytyrimeve të tij për atë periudhë.
Për asnjë çast ajo nuk i ndan dy kënde të vështrimit të saj të tregimit dhe të interpretimit: këndi i vuajtjes dhe i dashurisë njerëzore, këndi i makabritetit të kohës dhe këndi i shpërfilljes së këtij makabritetit përmes rezistencës së heshtur. Këtë efekt ajo e arrin përmes një tregimi e përshkrimi të shkurtër dhe mbresëlënës. “Takimi i parë me dajën në burgun e Ballshit do të mbetet për mua një çast i rëndë për t’u kujtuar, por edhe i vështirë për t’u harruar” – shkruan autorja, dhe më tej: “Përgjatë tetë viteve që daja u transferua në shumë burgje, unë, nëna dhe mami i kemi shëtitur çdo muaj të gjitha dhe mund të themi se Ballshi ishte një kamp riedukimi, po ta krahasoje me burgjet e skëterrshme që do të vinin më tej”.
Kjo fjali të çon menjëherë te përfytyrimi i “Ferrit” të Dantes. Dënimi fillon nga rrethi i parë deri në të nëntin dhe, sipas mëkatit, rrathët vijnë duke u ngushtuar në përpjesëtim me mëkatin, por këtu ka një ndryshim, se ndërsa te “Ferri” i Dantes dënoheshin mëkatarët, në Ferrin Komunist dënoheshin të pafajshmit dhe nomenklatura jetonte “parajsën” që e kishte ndërtuar sipas projektit të saj famëkeq.
Çdo episod e ndodhi tregon se kur ka ngjarë dhe si-dhe gjithë ndodhitë ndodhin në shurdhërinë e vuajtjes në një shurdhëri, e cila nuk njihej nga kolektiviteti, por njihej mirë nga ata që kishin njerëz nëpër burgje. Rendja nga burgu në burg dhe nëna si një grua e fortë është një linjë që shtrihet pothuajse në të gjithë hapësirën e rrëfimtarisë së Iris Halilit në këtë vepër. Nëna shihet jo vetëm me sytë e të mbesës, por edhe me sytë e të tjerëve dhe në çdo vështrim ndaj saj spikat një respekt e mirënjohje që kishin njerëzit e tjerë ndaj saj. Ajo ishte e fortë prej dashurisë si nënë, prej kulturës së madhe, dhe prej humanizmit e dëshirës që kishte për të ndihmuar të tjerët. (Tregimi “Shqisa e gjashtë”).
Të gjitha këto tipare të saj vijnë e plotësojnë shkallë-shkallë, duke e çuar deri në përkryerje portretin e një gruaje fisnike, e cila nuk e kishte në dorë fatin e saj për shkak të rrethanave të kohës, por kishte kurajon të mos i dorëzohej fatit të mbrapshtë që i përgatiste regjimi i kohës dhe ta mbante jetën afër edhe kur të tjerët i mbyllnin çdo shteg për ta parë atë të qetë. Dhimbja e madhe që ajo ndiente duke e parë të birin në burgjet e diktaturës përmbahej nga besimi i një nëne të fortë-dhe duhen përmendur këtu një varg episodesh që lexuesi do t’i gjejë në libër në ilustrim të këtij tipari të saj.
Një linjë tjetër është ajo e familjes së Irisit. Babai i saj, Qemal Halili, ishte një mjek i njohur dhe human. (Tregimi “E drejta e studimit”). Një njeri që jo vetëm nuk ia përtonte punës, por edhe me një prirje për të ndihmuar të njohur e të panjohur, një fisnik i vërtetë, por, kur erdhi puna të merrte një të drejtë studimi për vajzën e tij, njerëzit që kishte ndihmuar ia hiqnin emrin.
Dhe kjo ishte e kuptueshme, ai ishte me “njollë” në biografi dhe njerëzit kishin frikë. Njerëzit në atë kohë ishin të dyzuar. Tjetër gjë ndjenin e tjetër shprehnin. Frika kishte shkuar gjer në palcë, deformimi karakterial ishte një nga qëllimet e diktaturës, që ajo e arrinte me një strategji të caktuar. Përmes disa episodeve autorja Iris Halili u bën një prerje vertikale mendësive të dyzimit të qenies në atë kohë. Dhe këtë e arrin me evidentime autentike të fakteve, duke i sjellë në kohë ashtu siç kanë qenë dhe se si këto fakte përbënin kulmet e errëta të një përditshmërie paduruese të atyre që i vuanin.
Dashuria e pafundme për jetën merr vlerë në qasjet ekzistenciale që i bën njeriu asaj.. Rrëfimi dhe përshkrimi i vuajtjes në një kohë të caktuar nuk do të thotë se vuajtja ka mbaruar. Aq më tepër kur kjo vuajtje nuk përfillet dhe kalohet në harresë. Prandaj ky libër është një homazh për të gjithë ata njerëz, të cilët u gjendën befas nën kërcënimin e egër të sistemit totalitar, i cili nuk i pikasi ata rastësisht. Ishte një nga strategjitë më të holla të tij për ta zhbërë shtresën e familjeve të mëdha, të familjeve me traditë, me kulturë, të familjeve të pasura dhe që mbanin lart tonalitetin e jetës si pikë referimi ndaj së bukurës dhe së drejtës. Kjo strategji synonte zhdukjen e gjithçkaje nga këto familje, denigrimin e tyre, shpërfilljen shoqërore dhe etiketimin me lloj-lloj nofkash, kurse në të vërtetë e siç e lexojmë në libër, ato familje ishin atdhetare dhe me një orientim të qartë të punës së tyre në shërbim të kombit.
Janë disa tregime në libër që shënojnë pas vitet ’90 ku autorja rrëfen disa momente të rëndësishme. Tregime të tilla si: “Gjethet e rëna të dimrit 1990”, “Nuk të bën paraja”, “Bastuni i Drita Kosturit”, “Pjetër Arbnori dhe nëna”, “Gur i rëndë në vendin e vet” – japin një panoramë të këtyre viteve. Nëna dhe daja tashmë rrinë bashkë. Po sa e sa njerëz vdiqën burgjeve, u zhdukën dhe nuk patën mundësi të rrëfejnë për këtë fat dramatik? Ata janë dëshmi e gjallë që mund të rrëfejnë jo vetëm për veten e tyre, por edhe për të tjerët. Rrëfimi vazhdon. Prandaj ky rrëfim në këtë libër nuk quhet i mbyllur… Ai është vetëm pjesë e një rrëfimi të madh, i cili ende nuk ka mbaruar edhe pse e kanë vazhduar atë autorë të tjerë të letërsisë shqipe, emrat e të cilëve dihen.
Iris Halili na rrëfen në vetë të parë në mënyrë të sinqertë, siç mban mend si fëmijë kur ishte atëherë e më vonë gjatë rritjes së saj. Rrëfimi i saj është i sinqertë, i mbushur me një informacion të madh jetësor, sepse ka ç’të rrëfejë. Natyrisht, rrëfimi i saj është emocional, sepse ajo rrëfen për njerëzit e saj më të dashur, sidomos për gjyshen dhe për dajën. Ajo lartëson portretin e një gruaje aristokrate që mbetet protagonisti kryesor në këtë vepër memorialistike, por, edhe pse rrëfimi është emocional, ajo nuk devijon nga e vërteta. Heminguej thotë se “nuk ka gjë më të vështirë sesa të shkruash një prozë të sinqertë e njerëzore”. Dhe në këtë pikë, Irisi e arrin këtë rezultat, prandaj rrëfimi i saj përshkohet nga drita e ngrohtë e shpirtit me mall e dashuri, me kujtesën e freskët dhe zotërimin e fjalisë, në mënyrë të tillë që ajo të vijë sa më e rrjedhshme dhe pa teprime. Të krijohet përshtypje sikur ajo bashkëbisedon me personazhet e saj dhe sikur do të mos ndahet nga ata.
Pas çdo ngjarjeje dhe episodi, autorja bën reflektime, sqarime apo konkludime filozofike. Tregimi i saj për vetë natyrën tematike që ka sikur e pranon një teknikë të tillë, pra, kemi një përzierje të tregimit me mjetet dhe konceptualitetin narrativ. Ajo e ka parë të arsyeshme ta trajtojë rrëfimin kështu për ta afruar më shumë drejt natyrës së kujtesës dhe për t’u dhënë rëndësi ngjarjeve dhe se tregimi i saj nuk mund të shkëputet nga emocioni dhe vlerësimi që shtjellohet e sendërtohet përmes një niveli të epërm të mendimit. Vlerësimi i situatave dhe i portreteve të njerëzve me këtë teknikë shkrimore e thellon më shumë intimitetin e rrëfimit prej të cilit ajo nuk mund të ndahet, por as mund të përmbahet dhe, në këtë kuptim, proza e saj lexohet me shtrirjen e dimensionit dhe të qasjes gjithkohore në gjerësi e thellësi.
Gjuha e përpunuar dhe e freskuar me detaje interesante, si dhe e pasuruar me fjalë apo koncepte, është një tjetër veçori e këtij libri, që të bën për vete dhe nuk të lë që librin, sapo ta fillosh ke dëshirë të mos e lëshosh nga dora. Kjo gjuhë është interesante jo vetëm prej ndërtimit të fjalisë thjesht e bukur, por edhe prej shërbimit që ajo kryen, duke mos u zgjatur në fraza boshe, prej lakonizmit e shkurtësisë dhe impresionist që sjell fjala e duhur e me vend.
Ky libër na mëson se si duhet të qasemi ndaj së shkuarës konkretisht edhe filozofikisht, të largohemi nga gjykimi sipërfaqësor, sepse kujtesa vjen edhe si e tillë, edhe si filozofi e trishtë në gjykimin e një kohe, e cila dënoi njerëz të pafajshëm, ku pafajësia, duke u marrë si fajësi dhe e kundërta përbën absurdin kafkian të saj.
Vlorë-Tiranë, tetor 2025.
