Ka libra që i lexon shpejt, i mbyll dhe i vendos në raft, por ka edhe nga ata që bëhen pjesë e jotja dhe nuk mbarojnë me faqen e fundit. Romani i Jente Posthuma-s, “Çfarë do të doja të mos e mendoja” është një nga këta të fundit. Nuk është një libër që e lexon vetëm me sy, por e ndien në lëkurë, të ngulitet në zemër dhe të fton në një proces të dhimbshëm, por edhe shërues, të përballjes me humbjen.
Marrëdhënia vëlla-motër, një lidhje e pathyeshme dhe e pashpjegueshme
Në qendër të romanit nuk ka asgjë të jashtëzakonshme dhe të padëgjuar më parë: një grua që humb binjakun e saj; jo vetëm vëllanë, por njeriun që i jepte formë identitetit të saj, gjysmën e pasqyrës ku ajo shihte veten. Një lidhje që nuk ndjek logjikën e zakonshme të dashurisë, por një përzierje intime mes pasqyrimit, varësisë dhe pavarësisë së pamundur. Ky fakt i thjeshtë, por shkatërrues, bëhet boshti i një rrëfimi që nuk njeh kufij linearë. Nuk kemi asgjë tjetër, përveçse kujtimeve, pengjeve, dilemave që motra vuan pas vdekjes së vëllait shumë të dashur. Posthuma e përshkruan këtë marrëdhënie si një univers të mbyllur më vete, ku dy individë janë gjithmonë të ndërlidhur, edhe përtej kufijve të jetës. Motra nuk e sheh veten si një qenie të plotë pa praninë e vëllait; ai është alfa dhe omega e ekzistencës së saj. Humbja e tij nuk gjen pikëllim edhe pasi ka kaluar kohë, edhe pasi ajo ka nisur një jetë të re në apartamentin e tij, duke krijuar kështu një lloj çarje kozmike në identitetin e saj. Pikërisht ky dimension i veçantë i jep romanit një forcë të papërballueshme emocionale dhe e shndërron humbjen nga një përvojë personale, në një reflektim universal mbi atë që do të thotë të ekzistosh “me tjetrin”.
Vetëvrasja dhe enigma e zgjedhjes
Një nga shtyllat më të vështira për t’u kapërdirë në roman është vetëvrasja e vëllait, i cili vuante nga depresioni. Nuk jepet një shpjegim i prerë dhe i saktë, sepse ndoshta nuk ka një të tillë. Për të mbijetuar, njeriu përpiqet të gjejë kuptime, kudo që të jetë, por vetëvrasja shpesh lë vetëm boshllëk. Përmes rrëfimit, lexuesi e sheh motrën duke u luhatur mes fajit, inatit, dëshirës për ta kuptuar dhe nevojës për ta lënë misterin të qëndrojë ashtu siç është. Ajo nuk përqendrohet tërësisht te akti i vetëvrasjes, jep elemente tek-tuk të humorit të tij të zi, mendimeve të errëta, luftës me depresionit, detaje të vogla nga dita e qametit, por pikërisht këto pika janë më të fuqishmet e ngjarjes, sepse të fton të mendosh jo vetëm për aktin e kobshëm, por për mënyrën se si shoqëria dhe individët përballen me të: a është një zgjedhje e lirë, një sëmundje e padukshme, një thyerje e padurueshme e shpirtit? Nga ana tjetër, ç’ndodh kur një person i zemrës i jep fund jetës dhe të lë të jetosh me plagën që nuk mbyllet kurrë?
Kujtesa dhe pesha e harresës
Në këtë roman, kujtesa nuk është veç një hapësirë e ëmbël kujtimesh, por një terren i minuar, ku çdo hap mund të sjellë shpërthime emocionesh. Për motrën, kujtimet e binjakut janë njëkohësisht strehë dhe kurth. Nga njëra anë janë vendi i vetëm ku ai ekziston ende, ndërsa nga ana tjetër janë pengesa më e madhe për ta ecur përpara. Posthuma na fton të reflektojmë për këtë kontradiktë universale: a e mbajmë të gjallë të dashurin e humbur duke e kujtuar, apo e zhytim veten në një cikël të pafund dhimbjeje? Kujtesa është e copëzuar, e papritur, e çrregullt, pikërisht ashtu siç përjetohet, ku një aromë, një tingull apo një vend i harruar mund të rikthejnë menjëherë një botë të humbur. Po bashkë me kujtesën lind edhe pyetja e frikshme e harresës: çfarë ndodh kur fytyra fillon të zbehet, kur zëri nuk tingëllon më i qartë, kur dhimbja shndërrohet në një lloj qetësie? Këto dilema që Posthuma i shtron në mënyrë të heshtur dhe pa përgjigje të drejtpërdrejtë, e bëjnë romanin një reflektim të mekanizmave njerëzorë të kujtesës dhe harresës, mënyrën se si ndërtojmë identitetin mbi kujtime që nuk mund t’i mbajmë gjithmonë të gjalla.
Titulli si pasqyrë e dhimbjes
“Çfarë do të doja të mos e mendoja” është një titull që duket i thjeshtë në lexim të parë, por mbart një paradoks të fuqishëm dhe ftues. Ai përmbledh të gjithë romanin në një fjali të vetme: dëshirën për t’i ikur dhimbjes dhe pamundësinë për ta shmangur atë. Në titull fshihet edhe loja ironike e pikëllimit: sa më shumë të përpiqesh të mos mendosh për humbjen, aq më e pranishme bëhet ajo. Është një frazë e përditshme, gati naive, por e mbushur me peshë filozofike, sepse flet për natyrën e vetë kujtesës njerëzore; mendimet që duam t’i largojmë janë pikërisht ato që na përndjekin më fort. Titulli merr formën e një pasqyre të brishtësisë njerëzore: nuk të ofron zgjidhje, nuk premton harresë, por thjesht pranon ekzistencën e një dhimbjeje që nuk ndalemi së mbajturi me vete.
Zëri i rrëfimit dhe ironia e hidhur
Një nga pikat më të forta të librit është gjuha: një zë i drejtpërdrejtë, shpesh i zhveshur, herë-herë ironik deri në cinizëm. Posthuma përdor një stil të dyfishtë: herë të ftohtë dhe të qartë si një raport klinik, e herë të brishtë, të ngrohtë dhe të përmalluar, si një kujtim që nuk gjen dot strehë. Kjo luhatje i jep zë të gjitha fazave të pikëllimit, që nga mpirja, deri te dhimbja e zhveshur dhe dëshira për t’u rikthyer në një normalitet, që zor se e gjen më. Ajo nuk bën moral e nuk ofron receta të gatshme për të përballuar dhimbjen; thjesht rrëfen, dhe në atë rrëfim lexuesi gjen një pasqyrë ku reflekton humbjet dhe frikërat e veta. E shpërfill sentimentalizmin, edhe pse flet për një nga tematikat më emocionale që mund të haset njeriu. Ironia e hidhur e bën tekstin të durueshëm e familjar, duke e balancuar peshën e dhimbjes me një dozë absurdi dhe sarkazmi. Motra nuk fshihet pas klisheve të pikëllimit; përkundrazi ajo e shtron humbjen sa gjerë e gjatë në tryezë, me gjithë papastërtitë dhe thyerjet e saj, duke bërë këdo bashkudhëtar në një proces që është njëkohësisht i dhimbshëm dhe çuditërisht i qartë. Të gjitha këto elemente e shndërrojnë romanin në një përvoje unike letrare, ku dashur pa dashur, para syve të kalojnë të gjitha ato frikëra që nuk do t’i kalosh nëpër mend, por që për fat të keq, herët a vonë do të ta zënë derën.
Ndërtimi fragmentar dhe kujtesa e copëzuar
Struktura e romanit është krejt ndryshe nga shumica e librave që na bien në duar. Ajo ndërtohet nga fragmente, kujtime, episode të vogla që krijojnë një mozaik të përvojës së pikëllimit. Ky lloj ndërtimi pasqyron mënyrën se si kujtesa funksionon në realitet: nuk është një vijë e drejtë, por një kthim i vazhdueshëm në çaste të veçanta e të ngarkuara emocionalisht. Ajo arrin të ndërthurë episode të përditshmërisë me kujtime intime, duke e bërë rrëfimin të duket njëkohësisht i çrregullt dhe i vërtetë. Ky fragmentarizëm pasqyron pikërisht copëzimin e shpirtit të motrës, e cila mundohet të rindërtojë jetën e saj pa binjakun: një jetë që gjithmonë do të mbetet e ndarë në “para” dhe “pas”. Mendimet për dikë që ka ndërruar jetë gjithmonë vijnë kuturu, të ngatërruara, herë të lumtura, e herë të trishta, herë si kujtime të veçanta, e herë si thika që shkojnë gjer në kockë, ndaj gjetja e autores për ta sjellë këtë proces pikëllimi pikërisht në këtë formë, e bën edhe më kuptimplotë e shpresëdhënës për dikë që gjendet në rrethana të njëjta, si një afirmim që nuk po “e tepron” me vuajtjen e vet.
Përvoja universale e pikëllimit
Edhe pse libri vjen si një histori shumë intime, ai sërish ngrihet në një nivel universal. Çdokush që ka humbur një të dashur do të gjejë veten në këtë vorbull. Posthuma arrin ta përshkruajë pikëllimin si një gjendje ekzistenciale, jo vetëm emocionale: një ndryshim në mënyrën se si sheh botën, në mënyrën se si e ndien kohën, apo raportin me kujtimet.
Leximi i këtij libri është një proces i dyfishtë: dhimbje dhe çlirim, plagë dhe shërim. Ai të fut në mendjen e një të mbijetuare që jeton pa gjysmën e vet, por njëkohësisht të kthen drejt vetes. Ndalesh, kujton humbjet e tua, ose përgatitesh për ato që i druhemi të gjithëve. Sepse ky është edhe thelbi i romanit: të kujton se një ditë, qoftë e afërt apo e largët, të gjithë do të përballemi me boshllëkun e atyre që duam.
Edhe pse e pakët në fjalë, Posthuma arrin të thotë diçka thelbësore: brishtësia nuk është dështim, por shenjë e pastër e të qenit njeri. Përmes kujtimeve, pengjeve dhe dhimbjes së një gruaje, na fton të pranojmë se dashuria dhe humbja janë dy anë të së njëjtës monedhë: grief is the price we pay for love.
Ky roman nuk është një histori intime për humbjen e binjakut, por një meditim për vetë natyrën e pikëllimit dhe mënyrën se si ai ndërtohet në gjuhë, në kujtesë, në frymëmarrje. Është një libër që nuk të jep luksin e distancës, por të kap dorën dhe të çon drejt vendeve më të errëta e më të ndriçuara të shpirtit njerëzor. Një përvojë letrare e pazakontë, që nuk mbaron me faqen e fundit.
Pse ky roman për zinë është ndryshe nga të tjerët
Unë harxhoja gjithë ato orë duke pritur në apartamentin e tim vëllai. Jo për të – të vdekurit nuk është se thjesht shfaqen, ato nuk janë të vërtetë, vetëm vdekja është – por për çastin kur jeta ime do të vazhdonte serish. Në “Kur gratë janë mikesha”, dramë nga Hannah van Wieringen, njëra prej dy personazheve thotë se nuk ka mjaftueshëm histori se si t’ia dalësh ta vazhdosh pas një vdekjeje. Për shembull, di gjithçka rreth mënyrës se si një nënë mund te vrasë fëmijën e saj, thotë ajo, por asgjë se çfarë ndodh pastaj, me fjalë të tjera, se si vijon jeta, se si njerëzit ia dalin ta tejkalojnë së bashku këtë. Kur ka shumë më shumë gjasa të jete kjo ajo çka përjetojmë. Teknikisht, ka shumë më shume pasdite te martash kur nuk ndodh asgjë. Në jetën e një njeriu, e kam fjalën.
Ky fragment i shkëputur nga libri, na e përplas të vërtetën e vdekjes në fytyrë: si i bëhet me jetën “pa ata”? Njeriu rrëmon në skutat e shpirtit për një forcë të paimagjinueshme dhe ç’është e vërteta, e gjen. Edhe nëse nuk e gjen, do ta nxjerrë nga askundi, sepse nuk ka zgjidhje tjetër. Dhe në çastin kur e pranon, ka raste që e përjeton njësoj si personazhi ynë. Përhumbet mes atyre që mund të kishin qenë ndryshe, herë e kujton rrallë, e herë e kujton për mall, një katrahurë emocionesh ku një ditë nuk i ngjan tjetrës. Ndoshta i tillë është procesi i dhimbshëm i pikëllimit, por mund të jemi hasur shpesh me fasada “të fortësh që e kanë hedhur pas”. Një plagë e tillë assesi nuk mund të lihet në të shkuarën dhe nëse shmangim gjithë filozofitë e teoritë pozitive, një kalvar i tillë nuk tregon asgjë më shumë përveçse përurimit të dashurisë së motrës ndaj vëllait. Një fjali nga romani “Lumi i vdekur” i Jakov Xoxas shpreh qartë gjithë rrokopujën e romanit: gurin e rëndë të varrit të vdekurit ia vënë, por i gjalli e mban.
