Përktheu: Luan Topciu
GELLU NAUM (1915–2001)
Gellu Naum është një nga poetët më të shquar të shekullit XX në letërsinë rumune dhe një ndër figurat qendrore të surealizmit europian. Lindi më 1 gusht 1915 në Bukuresht, në një familje me origjinë nga qyteti i Ohrit, prej nga prindërit e tij u shpërngulën drejt Rumanisë në fund të shekullit XIX. Studioi filozofi në Universitetin e Bukureshtit dhe më pas në Sorbonë, ku nisi një tezë doktorature mbi Pierre Abélard. Në Paris u lidh me rrethin e André Breton dhe me grupin surealist francez, ndërsa në vitin 1941 themeloi në Rumani, së bashku me Gherasim Luca, D. Trost, Paul Păun dhe Virgil Teodorescu, grupin surealist rumun.
Kjo lëvizje letrare, aktive deri në fund të vitit 1947, përfaqëson një nga pikat më të larta të avangardës europiane të kohës. Për Gellu Naumin, kjo periudhë ndërpritet dhunshëm me vendosjen e regjimit komunist. Për gati dy dekada ai do të heshtë si poet dhe do të sigurojë jetesën si përkthyes, duke sjellë në rumanisht autorë si Diderot, Stendhal, Jules Verne, Kafka, René Char, Samuel Beckett e të tjerë.
Në vitet ’60, Gellu Naum i rikthehet poezisë dhe do të botojë një nga veprat më të njohura të tij, romanin Zenobia (1985), frymëzuar nga bashkëshortja e tij, Lygia. Ai jetoi mes Bukureshtit dhe Comanës, ku kalonte verën dhe shkruante.
Pas vitit 2000, vepra e tij nisi të rizbulohej dhe të botohej gjerësisht. Shtëpia Botuese Polirom ka botuar: Rrethe identike dhe të ndryshme (2004), Vepra I. Poezi (2011), Vepra II. Prozë (2012), Vepra III. Teatri (2014), si edhe Zenobia (2014, 2018). Në vitin 2006, në gjermanisht u botua për herë të parë Poezia, vëllimi i parë i veprës së tij të plotë, përkthyer nga Oskar Pastior dhe Ernest Wichner. Fitues i shumë çmimeve kombëtarë dhe ndërkombëtarë.
Poet i margjinës, por me ndikim të thellë dhe të qëndrueshëm, Gellu Naum mbetet një nga zërat më origjinalë të poezisë europiane moderne.
Stinë
Nuk e di se për të satën herë
qielli nxinte në surratin e një këlyshi dhelpre
Isha ulur në një shkallë çimentoje
me disa zhuzhakë në fytyrë
një lule e verdhë tundej
një zgavër thellohej
ndërsa çukisnin butësisht në derë
shtatë pleq me shtatë lugë të thyera
E megjithatë në këtë heshtje të dendur
gishtat tanë shtronin çarçafë
bustet tona ngjiteshin nëpër mur
faqet vizatuan të njëjtat shenja me gëlqere
puthjau duart pleqve
ata e sollën urinën e kalit për të vrarë barërat e këqija
puthjau duart dhe u thuaj me zërin tim
se qëndroja ulur në një shkallë çimentoje
ua thuaj atyre këtë me zërin tim
Ata do të tundin kokën dhe do të shkojnë tek portat e tjera
ndërsa ne do të vazhdojmë lundrimin tonë
në surratin e një këlyshi dhelpre
Ç’lule të bukura
Sa lule të bukura bënte piktorja në femurin tonë
blu të verdha portokalli lule të mrekullueshme
ne të gjithë nxënësit poetë të gjithë të vrullshëm të gjithë të vdekur
të kullotur nga kuajt e ngrënë nga qentë dhe vetëm
të gjithë galopojmë duke bërtitur: pushimet e verës erdhën pushimet e verës
ne të gjithë po galoponim mbi kuaj dhe po hingëllinim e bënim shaka
do të kishim pushuar së qari dhe do të kishim paguar me para në dorë
për këtë do të kishim shitur çantën e shkollës dhe krifën
Ëndërronim gjinjtë dhe çarçafët dhe hingëllinim si kuaj
poetët e orkestrës nxënës shkollash nga kudo
të ngrënë nga qentë të harruar nga vajzat
galopuam bashkë dhe bërtitëm: pushimet erdhën pushimet
por ajo ntrashja e vitheve të piktores së heshtur të Karaibeve
ajo na ndaloi për një çast dhe na buzëqeshi,
na pikturoi faqet qepallat dhe femurët
Pasqyra e verbër
Filli i gjakut më del nga xhepi
filli i leshit që më del nga sytë
filli i duhanit që më del nga veshët
filli i flakëve që më del nga vrimat e hundës
Ti mund të besosh se veshët e mi pinë duhan
por njerëzit mbetën të shtangur në mes të udhës
sepse sonte të gjitha shtatoret do të lyhen me të zezë
dhe do të jetë pagjumësia ime që do ta njohësh
një pagjumësi një farë lloji prej gëlqere dhe argjile
një pagjumësi si një sobë apo një derë
ose më mirë si zbrazëtia e një dere
dhe pas kësaj dere dua të flas për kujtesën
dua që të më nuhasësh si një dritare
dua që të më dëgjosh si një pemë
dua që të më ledhatosh si një shkallë
dua që të më kqyrësh si një kullë
Vello
Të tjerët qëndronin me shpatullat ngjitur me një dritare
me sytë si gozhdë të ngulur në trupat tanë
dhe të gjitha peshoret po merrnin frymë
por një ditë të bukur diçka lundroi në to u ngrit atje
dhe të jetohej ishte mjaft e vështirë
dhe ne ishim përmbysësit
atëherë ajo grua qëndronte në karrigen më të lartë dhe po më shikonte
me trishtim
ishte një njohje e dukshme mes të mëdhajave dhe të grisura nën vello
pëshpëritjet e saj më përkëdhelnin faqet
sa larg ishin atëherë velloja dhe trishtimi
shumë herë të gjetura dhe po aq shpesh të harruara
në barin e qetë të heshtjes sime.
Plaku rrinte i vdekur
Plaku rrinte i vdekur mbi plehun
e gropës së tij soditëse.
ai nuk thoshte asgjë, qante si një foshnjë brenda një bërthame.
vinte e njëjta gjemi, vetëm udhëtarët ndryshonin.
ata i silleshin rrotull, e përkujtonin.
i moshuari rrinte i vdekur, me një kapele të hirnosur mbi kokë.
disa dishepuj, më të qashtërit, më thellësisht të ndoturit,
gërmonin plehun me gishtat e tyre, kërkonin krimba për peshkim.
ne e adhuronim njëri-tjetrin, siç thuhet. Ishim aty ndoshta rastësisht.
të tjerët vinin gjithmonë. Kishin libra dhe fletore.
i aviteshin plakut, i bënin pyetje
(ishin të njëjtat pyetje, vetëm udhëtarët ndryshonin).
thoshin: “Të respektojmë. Ja, po zhvillohet përkujtimi yt solemn.
por pse nuk e kuptojmë mirë atë pëshpërimë që na ka mbërritur deri këtu?
përpiqu të jesh më i qartë. Kemi bileta vajtje-ardhje,
përfshirë dy vakte. Thuaj disa të vërteta.
Ne i shënojmë, i mësojmë, ia përcjellim pasardhësve. Shkurtimisht:
Plaku rrinte i vdekur mbi plehun,
e gropës së tij soditëse.
dishepujt rregullonin copat e tyre të grisura, bënin sikur nuk shihnin.
ishte një shfaqje më tepër e trishtuar. Ne qëndronim përtej,
thoshim se po studionim poliglotin. Na jepte mësim
një zonjë që dinte shumë, një botaniste e rreptë.
Të tjerët afroheshin te plaku, i vendosnin dekorata mbi pelena,
e fotografonin në pelena, në mes të tyre.
ishte i bukur, e admi(ronin), shijo(heshin).
ne merreshim me punët tona, tashmë disi më të ndërlikuara.
bënim ç’kishim mundësi.
dishepujt luanin në kitarë, sipas veshit,
të tjerët bënin pyetje. Qielli ishte i kaltër.
disa mesdhetarë kryqëzoheshin mes tyre aty-këtu.
të tjerët thoshin: “Të respektojmë,
je një Marconi tjetër, një Edison tjetër. Shprehu,
thuaj disa aforizma, dy-tri të vërteta.”
plaku përpëlitej mbi pleh, shqyente pelenat e tij.
ne qëndronim më tej. Mes nesh kalonte
një qetësi pa fillim e pa fund.
na vinte mirë me shpatullat mbështetur mbi ajër.
të tjerët kishin ngritur një amfiteatër. E rrethonin plakun,
ia shtypnin kapelën, e spërkatnin me zorrë,
i kërkonin disa të vërteta.
Ai mbulonte sytë, mbushte gojën me pleh.
Vinin anije, trena të mbushur.
(Ishin të njëjtat, vetëm udhëtarët ndryshonin).
Unë të thoja diçka pa rëndësi. Dishepujt
bënin sikur nuk na dëgjonin.
Ti më thoshe: “Endrigo, flet si në ’33,
kur po jepje provimet e maturës.”
Unë flisja si në ’33, po jepja maturën,
studioja filozofi në një dhomë me pamje nga rruga.
Të tjerët thoshin: “Po të përkujtojmë. Zvarritemi nëpër plazhe, të plagosur në luftëra.
Na shpjego qartë atë pëshpërimë, që të jep të drejtë
dëshmia jote si plak.”
Dishepujt përsëritnin në mendje gabimin fillestar.
Ne ngjisnim faqet tona, përkëdhelnim gishtat tanë në amfiteatër.
Luhej muzikë. Vinin anije dhe trena. Aty bëheshin parada.
Plaku përpëlitej mbi pleh. Pëshpëriste JO. Vetëm kaq pëshpëriste.
Po marrim shënime, po bëjmë stenografi.”
Dashuri e pamasë
Dy heshtje qarkullonin nëpër çdo mur
dhe dilja të dëgjoja veten
Flisja me dy gojë dhe dëgjoja vetveten
me dy veshë në secilën anë të fytyrës
Dhe ishte një dashuri
ndërsa mbi kubin e saj që mezi dukej
çdo mëngjes lindnin dy diej
Të sëmurët në spitalin e Nürenbergut
Retorika është në lëvizje, mallkoj që nga mëngjesi shpendët
objektet rituale janë rrëmujëzuar përreth meje (kutia me duhan, vizatimet e dhuruara nga miqtë e gjallë ose të vdekur, soba prej hekuri e lyer me varak, ora me rërë, karrigia portokalli sëndyqi i vjetër, shkronja U, zilja zen varur në një mjekrër bukur të mprehtë, eshtrat e nxjerra nga deti dhe të pikturuara etj.)
me siguri do të bjerë shi, sepse të sëmurëve në spitalin e Nürenbergut u therrin kockat nga reumatizma
maçoku paranoik fërkoi karrigen derisa e shkatërroi. kurora e nallënes është pranë ballit tim (një frut plastik i verdhë) dhe pranë dy vazove me majdanoz të thatë
o, varsja ime e vogël e duarve të brishta, vendosa ushqimin në shkallë, zbres pak,
e kam vendosur aty pranë.
Kalimi nëpër lëkurë
Një ditë të bukur do të kaloj nëpër disa rrugina
me disa ndërtesa të mbytura në dritë të verdhë
patjetër do të kaloj me krahun e majtë mbi sy
me hijen e kruspulluar në rroba, në shapkë,
në jakën e hapur të këmishës
pastaj do të ndalem pak tek orbitat e mia
i pështjelluar, i heshtur, i pluhurizuar
atëherë do të jetë sekonda e kalimit nëpër lëkurë
sekonda e madhe, ndaj gëzohuni
sepse nuk do të shihni plantacionet e rërës
dhe s’do dëgjoni gurgullimën e ujit që mbyt këpucët e mia me qafa
ndaj gëzohuni vëllezër, gëzohuni.
Çelësi i ëndrrave
Shpend në jerm, gruaja kaloi,
hapat prej qelqi lanë gjurmë të dukshme,
njerëzit ndezën teshat e tyre
për të adhuruar më mirë lumin.
Mërzia e tmerrshme,
me tentakula përpirëse prej kadifeje.
Gra mbi këto pllaja të përmbytura,
gra elastike, gra të zymta,
gra prej kristali dhe prej dylli nate,
gra me gishta të pafund,
me qerpikë prej akulli të zheguar.
Do të ndërtojmë ylbere prej flakësh,
do të mbytemi të qetë në këto ujëra të helmta,
në këto ujëra metalike,
gra somnambule me qepalla të heshtura.
Bleta-shpend
gdhend një rruginë në kraharorët tuaj përvëlues.
Nga e ke blerë këtë dorë
Gruaja e dyfishtë që më ka mbirë në pëllëmbë,
i gërzit me dhëmbë gjijtë e saj me një seriozitet të natyrshëm
ajo mund të zbresë në shi
mbi këmbët e veta nëse,
mjekra plakë s’do ta ndalte me një shenjë të shkurtër,
një shenjë prej shkopinjsh dhe rrotash,
një shenjë që rrëshqet mbi ne si një shelg,
një shenjë ku ndalohet çdo demonstrim,
si një rrënjë e këmbëve të saj, në gishta,
aty ku atmosfera hapet si një kraharor
dhe prej tij rriten shpendët e trembur të syve.
Por bariu i mirë ha mjekrën e vet në çdo stinë.
Nga duart që ende s’janë djegur plotësisht,
zbërthen një kopsë prej mishi
dhe më pas zhvesh lëkurën si një këmishë.
armësharët e këmishës vërsulen përpara,
krifat valëviten, gjokset u fryhen viganë
rrugët e drejta tërhiqen mbrapsht, pemët e stepura,
rregullojnë flokët me dy gishta,
duke mërmëritur një melodi.
Por truri i zgjatet vazhdimisht si një çamçakëz,
gruaja e dyfishtë argëtohet duke shtrirë.
mbi sup, kapelen prej eshke e cila ha
këmbët e kandërrat që kanë kaluar në rubinet.
