Shënimi im paraprak, 25 vjet më vonë
Në vitin 2000, më pak se një vit pas përfundimit të luftës në Kosovë, vendin tonë e vizituan dy personalitete posaçërisht të rëndësishme në jetën shkencore dhe artistike të diasporës historike e bashkëkohore shqiptare: biri i arbneshëve, ilirologu i shquar Aleksandër Stipçeviq nga Kroacia, i cili mbajti disa ligjërata jo vetëm për studimet ilire, si dhe piktori Gjelosh Gjoka nga Gjermania, i cili hapi një ekspozitë në Galerinë e Arteve të Kosovës. Atë kohë isha asistent në Institutin Albanologjik të Prishtinës dhe redaktor i kulturës në të përjavshmen e Xhafer Shatrit “Pasqyra”, ku në katër faqet e kulturës në të vërtetë bëja edhe punën e gazetarit. Për të parin, Stipçeviqin botova një reportazh nga ligjërata e tij në Instituin Albanologjik, ndërsa me të dytin, Gjelosh Gjokën, bëra një intervistë.
Fillimisht përgatita një listë prej 20 pyetjesh dhe i nxora në letër. Më priti në një ambient të Galerisë. I lexova pyetjet e përgatitura, prej së cilave më luti që të mos përgjigjej në dy prej tyreee, që kishin pakëz spec politik. Isha dakord që të hiqeshin dhe natyrisht të mos kisha komente jo të këndshme me rastin e botimit. Pastaj më kërkoi, që të mos përgjigjej me shkrim, po intervistën ta incizonim. Ashtu edhe bëmë. E hapa kasetofonin për incizim dhe fillova t’i lexoj pyetjet e ai të përgjigjej ngadalë e me kujdes, sikur të më thoshte se ato fjalë “ti duhet t’i nxjerrësh me shkrim nga kasetofoni, prandaj unë nuk duhet të ngutem”.
Që në pyetjen e parë, dikush hyri shpejt në ambientin ku ishim vendosur dhe filloi t’i tregonte disa gjëra, ndërsa unë e ndala kasetofonin. Në bisedë e sipër ai u shqetësua dhe kërkoi që personi të vinte më vonë. Vazhduam bisedën edhe për më shumë se gjysmë ore, kur personi që ishte më parë, u kthxye përsëri duke bërë pyetjen e pritur: “ende nuk e keni kryer intervistën”. Jo, i tha Profesor Gjoka, ndërsa unë zgjata dorën të ndërpreja incizimin e bisedës. Dhe, dhe çfarë të shihja? Pas hyrjes së parë të personit dhe shqetësimit që kishte krijuar në bisedë e sipër, unë e kisha vazhduar bisedën me Profesor Gjokën, pa e ndezur kasetofonin! Jo vetëm u skuqa, po më mbuluan djersët sa të më piknin nga çerpikët e syve.
Këtë e vuri re Profeori Gjoka dhe ndërhyri duke i thënë bashkëbiseduesit: të lutem shko se intervista po më pëlqen. Për më tej ne nuk nuk po bënim intervistë, thjesht po bisedojmë. Shko se nuk do të vijë fare. Personi ‘i padëshiruar’ shkoi, ndërsa unë nuk e prita të vazhdonte. Profesor, i them, biseda nuk është regjistruar fare, që nga hyrja e tij e parë!
Mos u mërzit ndërhyri me qetësi, sikur të mos kishte ndodhur asgjë, ne mund të fillojmë të bisedojmë përsëri që nga fillimi. E vazhduam bisedën, por nuk mund të them se Profesori i tha të gjitha shtruar, ashtu sikur i kishte thënë në fillim. Nuk mund të them se i kalonte. Jo, përkundrazi. Më parë mund të them se, në dy pyetjet e para, sikur mund të shihet, ai ende nuk ishte liruar nga shqetësimi që i kishte krijuar personi i Galerisë, ndërsa në përgjiget e mëtejme atij sikur ju krijua përshtypja se disa gjëra tashmë i kishte thënë edhe herën e dytë. Ditën kur shkova për intervistë nuk e kishim fotografistin në redaksi, prandaj duke u ndarë nga Profesor Gjoka, i kisha premtuar se, në rastin më të parë do të kthehem në Galeri dhe do të bëjmë disa fotografi.
Bisedën e nxora në letër dhe e dërgova në redaksi, por po atë ditë në Institut kishte arrritur kërkesën që unë të shkoja në një trajnim në Tiranë në fushë të diplomacisë. E njoftova kryeredaktorin se do të shkoja dhe nuk mund të vazhdoja më punën në redaksi. Më mbetishumë peng kthimi në Galeri për një fotografi me maestron, por nuk mund të besoja se do të botohej pa e bërë ata të redaksisë. Muaj më vonë e kam parë intervistën e botuar në të përjavshmen “Pasqyra”, nr. 26, viti II, më datën 26 maj 2000, f. 18-19, shoqëruar me një fotografi të Gjlosh Gjokes dhe tri piktura të marra nga katalogu i ekspozitës në Galerinë e Arteve të Kosovës. Ishin hequr disa pyetje, ishte provuar që teksti i Profesor Gjokës të kthehej në standard, por linte shumë për të dëshiruar. Ishin bërë madje edhe disa lëshime materiale. Ishte vendosur një titull, nxjerrë nga teksti i tij, si dhe disa nëntituj, po nga thëniet e tij, të cilët nuk po i përsëris këtu. Botimi, e jo ribotimi, sikur mund të quhet këtu, bëhet me qëllim që të sillet biseda autentike me piktorin e madh Gjelosh Gjoka.
***
Pasqyra: Cila është biografia e profesor Gjelosh Gjiokajt e thënë në vetën e parë?
Gjelosh Gjokaj: Ndoshta biografia është relative. Edhe unë me art kam filluar të merrem si shumë artistë të tjerë të cilët me art kanë filluar këtu dhe kanë vazhduar nëpër botë. Fillimet i kemi pasur shumë të vështira por dalngadal e kam kuptue artin sa ma thellë e ma thellë. E kam kuptue se edhe unë duhet me u angazhue në mënyrë tjetër për të vërtetue njëherë veteveten e pastaj edhe artin. E kam përdorue para tridhjet vjetëve deri sot. Biografia çka nuk mundet me ken… ndoshta nuk e kuptova çka deshte me thanë këtu….
Pasqyra: …mendova në biografinë personale e familjare…
Gjelosh Gjokaj: E kam prejardhjen nga një familje e Malit të Zi, një familje shqiptare… E di si fëmijë se s’kishim as korent as ujë në shtëpi dhe ishim shtatë fëmijë. Porse gjithmonë kemi qenë një familje me mirëkuptim se kemi jetuar si në darsum po me atë vorfni që e kemi pas n’at kohë. Sot familja asht e shpërndame në shumë ana. Një motër ashtë që jeton po n’at vend ku kemi le dhe ashtë si një amzë që na bashkon. Të tjerët secili pas bukës së vet. Nga afamilja e ngushtë kam dy fëmijë. Vajza është studente e grafikës në Boston të Amerikës dhe djali student i ardhshëm i ekonomisë.
Pasqyra: Pse Gjelosh Gjokaj duhej të shkonte nga Kosova në Evropë? Atëherë ishit profesor i Universitetit?
Gjelosh Gokaj: Atëherë e kisha ndërmend të shkoj në Amerikë, kuptohet për shkaqe artistike, por fillimisht shkova deri në Romë. Pas pesë gjashtë muajve u njoha me disa njerëz të vlefshëm italianë në fushë të artit dhe m’u hapën rrugët më mirë se sa të shkoja në Amerikë. Artin që e kisha në atë kohë ata e konsideronin si një gja të vlefshme, si një gja origjinale, si një gja me të cilën unë mund të depërtoj edhe në Itali.
Pasqyra: Shumë intelektualë të orientuar për qëllime krijuese, fillimin e kanë pasur në Itali. Cili është roli i “kolonisë së re” shqiptare për krijimin e kushteve për aktivitetin e tyre?
Gjelosh Gjokaj: Së pari në Kosovë është krijuar një shkollë gati e posaçme për gjeneratat e reja dhe njëfarë kohe e ka pasur një randësi në ish-Jugosllavi, e konsiderueshme si një pjesë e kulturës së përgjithshme shqiptare. Pastaj artistat tanë nuk kanë qenë ma të kënaqun me prezencën këtu dhe kanë filluar të shkojnë e të depërtojnë në Paris, Romë e në qytetet e mëdha të tjera ku janë gjetur shumë mirë. P.sh. e ke Daut Berishën në Paris, Mikel Gjokajn në Romë, Karlo Fanserin në Mynhen, disa në Slloveni etj. Po kështu edhe ata në Shqipëri, të cilët janë gjetur shumë mirë. P.sh. janë disa në Nju Jork, sidomos në kohën moderne kanë filluar t’i imponohen Evropës në mënyrë shumë serioze.
Pasqyra: Z. Profesor, nga Kosova keni dalë profesor i artit në fillim të viteve ‘70 dhe në Kosovë jeni kthyer pas tridhjetë vjetësh për të marrë thirrjen e akademikut. Kjo është koha kur Kosova edhe nga aspekti i organizimit institucional po përpiqet të bëhet pjesë e Evropës moderne. Cili është vlerësimi juaj për mundësitë tona në këtë drejtim?
Gjelosh Gjokaj: Qëndimi im në atë kohë që nuk kam qenë prezent në Kosovë dhe në vendin tem. Atëherë kanë qenë shumë interesant lëvrimet e mia nëpër qytetet e mëdha të Evropës. Aty jam munduar të vërtetohem njëherë si artist personal e pastaj si artist shqiptar, që ka mundur të ekzistoj edhe në Evropë. Atëherë nuk kam qenë i vetëm por ka qenë edhe Ibrahim Kodra, i cili para meje ka depërtuar dhe ka bërë një emër, si dhe shumë artistë të tjerë që janë munduar, që në Evropë të krijojnë emrin e vet dhe personalitetin e vet. Edhe unë kam luftu që t’krijoj një emën e emën nuk ka pak merita, dhe ajo vleftë që kam pas në atë kohë, në një mënyrë apo në një mënyrë tjetër ka ndikue dhe ka pas jehonë në vendin tem, megjithëse Kosova e shkretë ka pas tash sidomos dhjetë vjetët e fundit probleme etnike, probleme ekzistenciale për të mbijetue. Sidomos kjo luftë e fundit që i ndodhi vitet e fundit e të cilin nuk mund ta harroj asnjë njeri që ka pak humanitet në shpirtin e vet.
Pasqyra: Z. Profesor, pjesa më e madhe e inteligjencisë ndërkombëtare e ka përshëndetur ndërhyrjen ushtarake me të bashkësisë ndërkombëtare kundër krimeve serbe në Kosovë. Cili ka qenë misioni i intelektualëve shqiptarë në këtë drejtim?
Gjelosh Gjokaj: Misioni i intelektualëve shqiptarë ka mbajtur qëndrim gjithmonë. Inteligjenca evropiane në mënyrë aktive i ka përcjellë momentet nëpër të cilat ka kaluar populli ynë, por ata kanë qenë njerëz që gjithmonë kanë qenë në kontakt me njerëzit tanë dhe kanë vetë si asht situata. Aspak se kemi s’madhuar, aspak se kemi rritur për punë të interesave tona porse kemi shikuar në mënyrë natyrale, reale me ua tregue njerëzve se çka po bahet. Një popull tjetër për mua asht tregue shumë negativ me një popull me të cilin ka jetue tash treqind-katërqind vjet.
Pasqyra: Cili është brezi krijues i profesor Gjelosh Gjokës në Kosovë dhe cili është fati i atyre që shkuan në Evropë?
Gjelosh Gjokaj: E flas vetëm për krijuesit. Edhe kjo asht relative. Fatin secili e ka vetë në dorë. Sot arti nganjëherë është aq i privatizuam sa vetëm kualitetet e posaçme munden me kenë të qëndrueshme dhe japin një kontribit kulturor nëpër botë. Arti, nuk asht mjet vetëm me u marrë me art. Duhet me qenë artist, do të thotë një krijues që ban punën time dhe krijon vepra të reja. Janë dy gjasna: Janë njerëzit që merren me art dhe njerëzit që janë artistë.Shumica mbesin njerëz që merren me art, që merren me pikturë mjaft mirë porse nuk janë inovatorë. Janë njerëz që notojnë me ujna, një pjesë dekadente e shoqnisë por se mbijetojnë. Ke artista që mundohen të gjejnë të reja dhe gjuhë të artit që pasunojnë artin modern dhe që shkojnë ma larg në hulumtime të veta.
Pasqyra: Për një njeri thonë se nuk asht largue nga vendlindja deri sa ai sheh ëndërrat në vendlindje. Krijuesit sikur ju që veprat e tyre i kanë me plot emocione e me plot elemente të vendlindjes a mendoni se e kanë merituar thënien u kthye në shtëpinë e vet, sikur tha njëri prej autorëve që foli në hapjen e ekspozitës, apo thjesht duhej thënë ishte në shtëpinë e vet dhe nuk e kemi parë.
Gjelosh Gjokaj: Unë nuk e di drejtëpërsdrejti se ç’ka menduar kolegu jem kur e ka hap atë ekspozitë, por se mendoj se prezenca ime në këtë pjesë, psh., në Prishtinë asht për mua një rikthim gjithmonë si me ardh në shtëpi të vet.E ai e ka kuptue se shpirtnisht i takoj kësaj pjese, këtij populli dhe kësaj vatre jo vetëm fizikisht por edhe me artin tem. S’do me than gja për një artist a asht mekanikisht larg vendit vet nëse vendin e vet gjithmonë e bart në artin e vet, në zemër në shpirt, si largohet askurr. Ajo asht shumë e randsishme për artista që kanë një lidhje t’vërtet me vendin e vet.
Pasqyra: Çka i merr, nga aspekti artistik, profesor Gjoka vendlindjes dhe çka i jep kësaj me veprat artistike.
Gjelosh Gjokaj: Unë jam i bindur se sa i përket vendlindjes, aty është në pyetje inspirimi. Dihet se sa më ka inspiruar ky ambient. Edhe kjo mundet me qenë ajo se sa i kam dhënë këtij ambienti me artin tem dhe ajo duhet me u verifikue nga historianët e artit, njerëzit ekspertë që kanë me vlerësua artin tem dhe të tjerëve që kanë krjiue artin e volitshëm për këtë pjesë të Kosovës dhe tanësisht shqiptare.
Pasqyra: Kam parasysh përbërsitë etnografikë të artit tuaj nga vendlindja.
Gjelosh Gjokaj: Atë gja secili artist pavarësisht prej ambientit në të cilin ka jetua ato i ka marrë si elmente infante për t’krijue një art, a ata që janë ia kanë kushtu jetën artit. Po ashtu edhe unë ato elemente arkaike që më kanë rrethue në atë kohë më kanë pas mbet, ato kanë qenë fillimi i krijimtarisë seme, si forma që kanë qenë shumë shumë origjinale. Një popull arkaik që e ka pas si një mënyrë shprehie artin popullor, artin naiv edhe na si shumë pjesë e popullatës sonë që kanë krijue me dorë psh., forma për t’mbijuetue derisa teknika dhe industria, metali nuk ka qenë prezent por ka qenë druri, edhe na e kemi përdorue. Edhe ato kanë qenë momente që shumë artista kanë inspirue.
Pasqyra: Çka sillet nga Evropa dhe çka kosovare i mbetet fondit të saj trashëgim?
Gjelosh Gjokaj: Asht me randësi tash që…. Shumë vështirë është me i vlersu këto dhe me i vu në vend të vetë, por se ne duhet t’i kthehemi Evropës sipas ngjarjeve artistike në qytetet e mdhaja. Ato janë momente burimore që sot në Evropë vazhdojnë të jetojnë edhe na nuk duhet të vazhdojmë me elemente primitive arkaike, por do të mundohem të bëhem sa ma modern sepse ajo asht një pjesë e zhvillimit të të kulturës së një populli që neve na duhet. Sot nuk asht ma koha e bukurshkrimit, por kohë e kompjuterit, që fëmijët dinë të luajnë me ta e të krijojnë loja të ndryshme dhe ne duhet me i akceptue ato ujra.
Pasqyra: Takimi me krijuesit sikur jeni Ju ngjall emocione për shumëçka. Së pari, takimi me krijuesin të cilin e ka njohur dhe e ka çmuar, por me të nuk është parë asnjëherë; së dyti, takohet me krijusin, i cili për tridhjetë vjet ka qenë përfaqësues i kulturës nacionale në Evropë; dhe së treti, duke qëndruar atje ai sjell shumë kujtime për krijuesit, të cilët gjithashtu i kemi lexuar dhe i kemi çmuar, por nuk i kemi takuar dhe nuk do t’i takojmë asnjëherë sepse ata tani nuk gjenden në mesin e të gjallëve? Në mesin e tyre është edhe shkrimtari Martin Camaj.
Gjelosh Gjokaj: Me Martnin kam pasur një miqësi të madhe. Ne jemi njoftuar qysh në kohën kur isha në Romë. S’ka pas kalua as një vjet që kanë qenë përkrye Ernest Koloqit sepse Ernest Koliqi e ka pasur edhe nxënës edhe redaktor artistik të letërsisë te revistës “Shejzat”, që e ka pasur natë kohë. Atëherë Ernest Koliqi ka qenë i konsideruem armik i popullit shqiptar, i Shqipnisë komuniste, por mua më dukej si njeri normal dhe kritikat e tij mua më dukeshin shumë të pjekura dhe ashtu duel. Unë nuk dua të flas për ato se ju po e shihni edhe vet, por dulen ato fjalë që m’i thoshte mua pa tendencë. Mua më ka thenë: Ti je artist dhe mos bëjë asgjë që t’i prishin punët në lëmë të artit. Ti duhet të jesh i hapur, artist dhe me të gjitha shtetet. Pastaj me Martinin, i kam lexuar veprat e tij dhe ai më ka lutur që t’ia ilustrojë veprat e tij e unë mendoj se ja kam ilustruar shumë mirë. Një kohë kishte pas shkruar një letrar prej Nju Jorkut, Arshi Pipa: Edhe këto ilustrime po më duket sikur mej pas nxjerr dikush prej dheut dhe me jav pas la ftyrën. Mue më pëlqente natë kohë se ilustrimet e mija u ishin përshtat veprave të Martinit, sepse edhe ajo ishte e mbështetur dhe e inspirueme në përjetime arkaike në vendin ku ka lind e qashtu sot po shoh se literatura e Martinit po merr vleftë artistike ma të madhe.
Pasqyra: Në Kosovën e pasluftës, me gjithë kushtet e rënda ekonomike po bëhen përpjekje për ta organizuar jetën kulturore. Edhe pse nuk mund të flitet për një zhvillim të veçantë ku shumë njerëz, e mes tyre edhe artistë i kanë shtëpitë, studiot, bibliotekat etj., me rastin e hapjes së ekspozitës suaj ishin mjaft të pranishëm. Si po i shihni Ju këto zhvillime?
Gjelosh Gjokaj: Ajo asht një gja shumë interesante. Kultura e një populli nuk krijohet përkrye nate. Ajo ka ekzistuar para 40 vjetëve. Krejt këta artista që kanë qenë prezent ata kanë pas para 30, 20 vjetëve kanë qenë anëtarë të shoqatave, institucioneve, teatrit, edhe munet me ken se tash ekspozita jeme asht një freski që ata të bashkohen e të shohin veprimtarinë teme të fundit që e kam pru n’Kosovë. Dhe kjo asht një pjesë e kulturës së Kosovës që nuk asht fik. Asht shumë me randsi me thanë se te këta njerëz duhet me u m’shtet kultura e Kosovës sot për t’vazhdue me gjurmat t’reja. Tash dalin shkrimtarë t’rij dalin piktorë t’rij dhe atyne s’duhet me jav pre rrugën edhe kjo gjenerata e vjetër duhet t’i shtyjmë dhe duhet t’u qesin ujë atyre që të shkojnë përpara.
Pasqyra: Në Kosovë flitet shumë për reformat në arsim, në kulturë, shkencë, një reformë me të cilën ne duhet të hyjmë në Evropë. Si do të dukej ajo reformë nga ana evropiane për mendimin tuaj?
Gjelosh Gjokaj: Reforma duhet të bahet prej vetvetes. Njëherë kualiteti i institucioneve kulturore duhet ta rris nivelin e pastaj pas këtyre momenteve atëherë mund të bahet ndonjë evolucuion ose ndonjë ristrikturim i kulturës dhe tansi Kosovës. Shumë shpejt na mendojmë se duhet me ristrukturue kulturën tonë, por duhet me pas njëherë bazën materiale, kulturore. Ne jemi një popull shumë i vjetër, por jemi një popull edhe shumë i ri. Para 60 vjetëve kemi mundur t’i njehim mësuesit me gishta. Deri sa popujt e tjerë para 400, 600, 1000 vjetëve kanë krijue kulturë, institucione kulturore, ne tani nuk mund të kalojmë përnjëherë këtë rrugë. Nuk them se tash duhet me hi në krejt traditat që ka hi një popull tjetër, por se prapë se prapë duhet të theksohen, konsumohen, e pastaj të krijohet kultura e re. E me atë mundemi me hy në Evropë.
Pasqyra: Për mendimin tuaj, a mund të bëhet në tipologji, a po lind një gjeneratë e re në fushë të arteve?
Gjelosh Gjokaj: Jam besoj mjaft i informuem. Shoh se si në Kosovë kanë filluar artistat e rinj me disa gjuhë të reja në artin figurativ. Po ashtu edhe në Shqipëri. Kanë ardhur punët që shqiptarët e Shqipërisë të marrin pjesë edhe në Bienalin e Venedikut, në ekspozitën më të madhe botërore. Ne nuk e dimë se sa janë të pranuem prej evropianëve edhe ajo asht tjetër gja. Atë duhet parë dhe nuk mundet menjëherë me u arsyetu si vleftë nacionale, që prezenton në Evropë. Besoj se së shpejti edhe Kosova do të marrë pjesë në këto ekspozita: si shteti si popull.
Pasqyra: A ka Evropa vend për një Pikaso shqiptar?
Gjelosh Gjokaj: As Evropa nuk i ka pi te tana ujnat e veta. Edhe ajo ka pas ndikim prej Greqisë, Egjiptit dhe shumë kultura të tjera dhe edhe shqiptarët i takojnë kulturës së Evropës, por me sa fuqina dhe sa e pasunojnë kulturën e Evropës, aty asht në pyetje, aty ekspertët do të thonë.
