Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Preç, së fundmi keni botuar përmbledhjen tuaj të plotë poetike “Në çdo pasqyrë na sheh mëkati”. Natyrshëm, është e pashmangshme pyetja: Pse pikërisht tani?
P.Z.: Sepse pikërisht ketë vit botuesi i UET Press, Henri Çili, nisi kolanën e botimeve poetike “Plejad”. Me përmbledhjen “Në çdo pasqyrë na sheh mëkati” mua më ra nderi të isha autori që e përuroi ketë kolanë, e cila do të viijojë në kreshendo me poetë të tjerë të afirmuar.
Kolana në fjalë sendërton ndërkaq një zakon të botueseve në mbarë botën, në mirëkuptim dhe me bashkëpunimin e autorëve. Poeti italian Salvatore Quasimodo, për shembull, ka botuar gjatë jetës tre përmbledhje me poezi të zgjedhura, para se vepra e tij të botohej e plotë pas vdekjes. Janë të shumtë poetët që e bëjnë këtë më shumë se njëherë. Është një mënyrë për të bartur poezitë më të mira të vëllimeve veç e veç në një libër të vetëm, në librin e librave. E gjithë kjo edhe për efekt të komunikimit me lexuesit e rinj. Me studiuesit e poezisë gjithashtu. Në fund të fundit, poeti shkruan vetën një libër, thoshte Borhes. Pavarësisht se krijimtaria e tij “kalenderizohet” nga koha në kohë me tituj të veçantë.
A.D.: Ky proces përzgjedhjeje mes gjithë krijimtarisë suaj thuajse gjysëmshekullore, si është realizuar dhe lënia jashtë e disa poezive ka qenë një përvojë e dhimbshme për ju?
P.Z.: Unë kam bërë përzgjedhjen e parë nga dymbëdhjetë vëllimet e botuara nga viti 1985 deri në vitin 2021. Ketë përzgjedhje ia kam dërguar Gëzim Bashës, autorit të parathënies, një njohës i thellë i letërsisë shqipe dhe i poezisë sime gjithashtu, i cili jep lëndën e Shkrimit Akademik në Universitetin e Wiskonsin në SHBA dhe është i angazhuar edhe në Departamentin e Kërkimeve të këtij Universiteti. Gëzimi ka bërë sugjerimet e tij, duke iu përmbajtur me rreptësi kriterit estetik, duke respektuar sakaq kronologjinë e botimit të vëllimeve. A ndjej keqardhje për të hequrat? Nganjëherë po. Më bëhet sikur nuk i kam marrë në varkë. Madje në një emision televiziv për Top Channel me gazetaren Monika Stafa më ndodhi të recitoja vargjet e një poezie të hershme për Lezhën, ku them ndër të tjera “ jam nga ku vend i pashok në Veriperendim/ ku zukthi qahet nga vapa dhe era e kripur e detit/ ku pishat e Veles karshi filtrojnë ajrin e bjeshkës/ ku mbrëmjet e lehta peshojnë mbi kalinjtë e ndezur si zjarre/ Zgjas një dorë prapa dhe prek det/ zgjas tjetrën prapa dhe prek male”… Befas u kujtova se këtë poezi nuk e kam përshirë në përmbledhje. Dhe i thashë me të qeshur Monikës se në një të ardhme do të mendoj të botoj, me shpenzimet e mia kësaj radhe, një përmbledhje me poezitë e hequra.
A.D.: Mendoni se njohja masive në publik si analist ju ka dëmtuar apo ndihmuar në raportin tuaj prej poeti me lexuesin?
P.Z.: Do doja shumë ta dija. Por nuk kam si ta di. Mund të përgjigjem “po” pa gabuar. Sikurse “jo”, apo “ ndoshta” sërish pa gabuar. Pasioni i jetës sime ka qenë dhe mbetet poezia. E dëshmon periodiciteti i botimeve të mia gjatë gjithë këtyre viteve, pavarësisht se me se jam marrë në jetën e përditshme. Puna e poetit është në pritje. Kur më ka thirrur poezia, kam lënë gjithçka dhe jam përgjigjur. Për fat më ka thirrur vijueshëm dhe kjo ka bërë që të cilësohem një poet sistematik. Them për fat, sepse poezia nuk vjen kurrë as me thirje, as me truke, as me magji. Ajo vjen kur të dojë vetë, aq sa nganjeherë, kur kalojnë javë apo edhe muaj pa një shenjë prej saj, fillon e mendon me vete se kaq e pat, nuk kthehet më. Dha sa shumë lumturohesh kur krejt papritur motivi i ri bëhet gjallë dhe shkrep ku nuk ta pret mendja. Për tu kthyer te pyetja nga e nisem, duhet të them se kam bërë gjithnjë një punë për të jetuar, për të mbajtur familjen. Kjo u ndodh gjithë shkrimtarëve këtu, besoj. Tregu ynë është i tillë që me të ardhurat nga librat nuk e lejon të jetuarit me dinjitetin që vesh figurën e poetit. Megjithatë, do doja shumë ta dija se si do të kishte qenë poezia ime nësë do të kisha patur mundësi t’i kushtohesha vetëm asaj. Nuk do ta di kurrë.
A.D.: Besoni se sot, në këtë kohë krejt të ndryshme nga vitet kur u përdor si term, vlen të përmendet akoma koncepti i shkollave letrare respektive të qyteteve të ndryshme?
P.Z.: Jo, nuk vlen. Nuk vlen sepse nuk ka. Shkollat Letrare janë një dukuri e rralle në historinë e letërsisë. Ato, zakonisht, kanë kanonet apo manifestet e tyre të alaboruara, siç është përshembull manifesti i futurizmit i Marinetit që u përhap dhe u përshat nga poetë francezë, rusë e plot të tjerë. E plot të tjera.
E kuptoj se pyetja juaj ka parasysh disa rrethe letrare që spikatën në qytete të vogla, si Lezha, Tepelena, Bajram Curri, Lushnja, Kukësi e ndonjë tjetër përgjatë viteve tetëdhjetë-nëntëdhjetë të shekullit të kaluar. Këto rrethe apo grupe letrare dalloheshin për mënyrat dhe tonet e tyre të dallueshme të të shkruarit. Mes tyre kishte poetë vërtetë të talentuar. Po kufizohem të përmend veç disa syresh që nuk jetojnë më, si Ndoc Gjetja (Lezhë), Petrit Ruka (Tepelenë), Agim Spahiu ( Kukës), Hamit Alia ( Tropojë). Por nuk mund të flitej për “shkolla” në një rend politik totalitar. Nëse flasim për Lezhën, duke qenë se Lezha përmendet më shpesh për “shkollën e saj të poezisë” dëshiroj të sqaroj dy gjera. E para, as Ndoc Gjetja, as Rudolf Marku, dy poetët e shquar lezhjanë të atyre viteve, nuk kanë pretenduar ndonjëherë të kenë krijuar një shkollë letrare. Kjo shprehje është thënë fillimisht me përçmim dhe sens paralajmërues nga një zyrtar i lartë i Komitetit Qendror të Partisë së Punës që merrej me lëtersinë dhe artet. Zyrtari e kishte me një lloj poezie diverse që po shkruhej në Lezhë, sidomos nga Rudolfi, i cili duke përdorur me mençuri mjetet shprehese të poezisë, ekperimentonte dykuptimësinë, poezinë mes rreshtave, nëntekstet. Ai njihej gjerësisht si një poet i ri i kulturuar, bartës i jehonave dhe koncepteve të poezisë bashkëkohore europiane me të cilat kishte mundur të vihej në kontakt në kushte jo legale. Ndoci, megjithëse më i madh në moshë, duke ruajtur stilin e tij, u ndikua nga Rudolfi. Pak më vonë edhe unë dhe të tjerë më të rinj. Kjo bëri qe Lezha të shndërrohej papritur në një pikë reference dhe adresë “pelegrinazhi” për shumë poetë të rretheve të tjera, të etur për dimensione lirie në poezi. Ky është momenti kur cerberet e metodës zyrtare lëshuan anatemën e veshur me përçmim për “shkollën e Lezhës”. Më vonë, në liri, breza poetësh e kanë vlerësuar ndikimin e fortë të arealit poetik që krijua në Lezhë, duke i dhënë qytetari, për lehtësi komunikimi, togfjalëshit “shkolla e Lezhës”, kësaj radhe në sensin pozitiv. Që siç e thashë ka qenë një mënyrë novatore të shkruari, por jo një shkollë në kuptimin klasik të fjalës.
Gjithë diskutimit për shkollat letrare mendoj se i vë pikën maksima e famshme “ vargu i mirë e humb shkollën”. Poezia është vërtetë një luftë e hershme e të resë me të vjetrën pa shanse qe të fitojë njëra e të humbasë tjetra.
A.D.: Sipas jush, sa e kanë ndikuar poezinë dinamikat e jetës tuaj? Përgjithësisht, a e mban jeta e poetit rolin kryesor në krijimtarinë e tij?
P.Z.: Pjesa më e madhe e poezisë botërore është shkruar në veten e parë, thotë Ezra Pound. Vetë “Kënga e Këngëve” në Bibël është thurur në pjesën e vet më të mrekullueshme si një dialog, pra në vetën e parë, mes burrit dhe gruas. “Soliloquy (monologu i unit lirik) është syri dhe mendja që bëhen skena ku zhvillohet gjithçka”, shkruan Gëzim Basha. Poeti është ndërkaq kurdoherë më shumë se vetvetja, është shumë e leximeve të asimiluara, që treten në stilin dhe zërin e tij unik. Ai flet në vetën e parë dhe në vetën e tretë njëkohësisht. Dhe anasjelltas, kur shkruan në vetën e tretë ai është duke artikuluar në veten e parë gjithashtu. Për t’u kthyer të pyetja juaj e drejtpërdrejtë, përgjigja ime është : Po, jeta e poeti mban rolin kryesor në krijimtarinë e tij.
A.D.: Angazhimin publik, artisti mendoni se duhet ta ketë edhe brenda artit të tij apo të mëvetshëm? Pra, një art a duhet të jetë disi i angazhuar ose të mbartë ndonjë mision shoqëror apo këtë detyrë, kur zgjidhet prej tij, artisti mund ta kryejë përtej artit, në forume të tjera?
P.Z.: Vetë arti është një formë e angazhimit publik për sa kohë i jepet publikut. Madje është forma më e lartë sepse i adresohet jo vetëm një brezi të caktuar, jo vetëm bashkëkohësve por mbarë njerëzimit kur kemi të bëjmë me kryevepra. Arti si i tillë mban jetën në rrjedhë të shpirtërores. Ky është angazhimi i vetvetishëm, i pakërkuar i artistit, poetit.
Kam përshtypjen se edhe angazhimi i kërkuar vjen vetvetiu. Pra nuk është i kërkuar në kuptimin voluntarist të fjalës. Ky lloj angazhimi ndodh dhe përligjet në funksionin e drejtpërdrejtë utilitar të poezisë në rrethana të caktuara, të përligjura. Ka plot shembuj ku poezia e angazhuar si e tillë nuk e ka tradhtuar natyrën e llojit. Kjo ka ndodhur kur autorët kanë shmangur bartjen e qëllimit në shprehje që fqinjërojmë me gjuhën e politikës, publicistikës, didaktikës, agjitacionit.
A.D.: Krijimtaria juaj është kryesisht në poezi, por nuk mungon proza, si për shembull romani “Nata”. Sikundër edhe kritika ka vërejtur, proza juaj e ka poezinë të ndërkallur; megjithëkëtë, dua të di se çfarë plotnie gjeni në prozë që s’jua jep dot poezia?
P.Z.: Që prej fillimeve të mia kam shkruar paralelisht poezi dhe prozë, herë duke i alternuar, herë njëkohësisht. E gjithë kjo më ka ardhur vetvetiu. Nuk jam as i pari, as i fundit. Besoj nuk është nevoja të sjell shembuj që janë pa fund. Libri im me novela me titullin “Shëtitorja”, botuar në vitin 1990, citohet shpesh në forume online nga lexues dhe autorë të asaj kohe. I vetmi libër imi në italisht është një roman i shkurtër me titullin “Gruaja e të gjithëve”, të cilin e kam botuar në vitin 1987. Pas vitit 1990 kam botuar disa romane si “ Kufiri”, “Gjyshi i tmerrshëm”, “Anjeza nuk u zgjua”, “Bija e vjetër e nenës së re” dhe “Nata”. Edhe kolana e librave të mi publicistikë për ngjarjet e tranzicionit, gjithsej nëntë tituj, është shkruar me një stil kryesisht letrar, madje dy prej tyre, si “Vera e përjetshme” ( 1996), Lufta Jocivile ( 1997) mund t’i quaj romane me personazhe realë, ndërsa “Në kërkim të zgjedhjeve të humbura” (2012) një përmbledhje me katër novela.
Kam bërë më shumë emër, le të themi, si poet. Ndoshta më të drejtë. Ndoshta se jam promovuar nga kritika dhe media si i tillë.
Poezia dhe proza janë komplementare në korsitë respektive. Që nuk janë drejtëza që nuk takohen. Përkundrazi. Në poezi ka kurdoherë elementë të kursyer të tregimit e përshkrimit . Dhe anasjelltas, proza e ka poezinë në zemër të saj siç ka minerali xeherorët, arin. Unë shkruaj prozë për të treguar ngjarje, subjekte, personazhe; shkruaj për t’u thelluar në brendi të fateve njerëzore dhe ndërthurjes së tyre në paradigma që lexojnë dilema apo drama individuale apo shoqërore në rrethana konkrete. Shkruaj prozë për të komunikuar me më shumë lexues. Unë e besoj bindjen kolderixhiane se, duke dalluar nga mjetet dhe mënyrat e shprehjes, nuk ka diferencë mes gjuhës së prozës dhe asaj të vargjeve.
A.D.: Sipas jush – nisur nga titulli i një prej librave të botuar së fundmi “In Love” besoj se vështrimi që keni për këtë çështje është me interes – poezia shqipe a ja ka dalë, ka dështuar apo është në proces të përmbushjes së një mungese domethënëse të lirikës së dashurisë apo poezisë sentimentale e cila ka gjurmët e saj në traditën tonë letrare, por u lëvrua përnjëmend vetëm pas viteve ’90?
P.Z.: Siç e cekni dhe ju, tema e dashurisë, temë identitare e poezisë që në gjenezë të saj, nuk ka qenë asnjëherë tabu në traditën e vjershërimit në shqip. Ajo është dominuese në folklorin tonë, ku vetëdija estetike popullore ka krijuar perla me plot kuptimin e fjalës. Është e vetmja që gëzoi një farë lirie edhe gjatë periudhës së komunizmit, ideologjia e të cilit formalisht predikonte dashurinë e lirë. Kur kaloj para syve të mendjes gjithë këtë trajektore që lëviz nga fomat kontemplative-adhuruese e të shprehurit te ajo metaforike ndërvepruese, nga një traditë e vjershërimit me elementë të bukolikes dhe afër folklorikës, te lirika dhe ekloget urbane, më vjen të jap këtë përgjigje për pyetjen tuaj: Ia ka dalë. Por të mos harrojmë se kjo përmbushje nuk mbaron sa të jetë jeta. “Ndjeshmëria ndryshon nga gjenerata në gjeneratë, e duam apo jo, por të shprehurit e saj ndryshon nga një gjeni”, thotë Tomas Eliot. Edhe në traditën tonë, në çdo etapë të saj, ka ardhur gjithmonë poeti që i ka dhënë shprehje sensibilitet të gjeneratës. Dhe do të vijë. Tema e dashurisë është temë qendrore në poezinë time. Poezitë e vëllimit “In love” mëtojnë të shprehin sensibilitetin e gjeneratës së cilës i përkas, duke e venë në lidhje vazhdimësie me sensibilitetin e brezave të mëparshëm dhe ndoshta edhe të brezave që do vinë. Për ketë arsye, ato, në përgjithësi, bëjnë gjestin e Ode-s, thotë për to Gëzim Basha. Pra, po sipas tij, “kanë ton të theksuar adhurimi, diksion elokuent dhe përdorim të ndërgjegjshëm të efekteve poetike”.
Shpresoj të jenë një gjuhe që këndon nëpër kohë.
A.D.: A e kanë poezitë, ato të dashurisë kryesisht po ndoshta edhe të tjerat, një adresë kujt i drejtohen…? Ose nxitja për t’i shkruar, e ka një adresë se nga niset për të arritur tek ju?
P.Z.: Poezitë e dashurisë janë në vetvete letra dashuria që mund të kenë ose jo një adresim konkret. Por u drejtohen të gjitha grave që mishërojnë të bukurën si kategori estetike. Njëherë më ndaloi në rrugë një burrë i mbajtur, të cilin e njihja. Punonte në një institucion shtetëror. Mu drejtua me edukatë, pa e fshehur një shprehje të lehtë përçmimi : “Ime shoqe po më mburrej…”, u gëlltit një çast sa për të ngrënë ndajfoljen pacipërisht “se ti i ke kushtuar një poezi që kishe botuar këtë të diel në gazetë”.
Me kaq ndaloi në pritje të përgjigjes sime, të cilën, siç e mendova në çast, e dëshironte mohuese. Në fakt nuk kisha nevojë ta gënjeja. Nuk e njoh gruan tuaj, i thashë. Nuk e kam parë kurrë. “Pse jeni kaq i sigurt se nuk e keni parë kurrë”? ma ktheu ai. Sepse e di kush janë burrat e grave të martuara që njoh. Dhe ju nuk jeni një prej tyre.
Ai bëri një grimasë të pacilësueshme, tundi paksa kokën me një shprehje ndjesë-mëdyshje- keqardhje dhe u largua.
Në fakt sa herë pyetem (dhe pyetëm gjithmonë) se kujt i kushtohen poezitë e mia të dashurisë, më vjen ndërmend ajo gruaja e panjohur dhe them me vete: çdo gruaje që i përjeton si ti ishin kushtuar asaj.
A.D.: Te Vaji i bylbylit, Mjeda ka dy vargje: Vet bukurija, o i shkreti,/ Kenka për ju nji kob. Nisur edhe nga një frymë e përgjithshme e krijimtarisë suaj, a është bukuria nji kob? E nëse po, a ja vlen bartja ose pranimi i këtij kobi për hir të bukurisë? Për ta vijuar pak më tutje, më duket se Hemingway ose Dostojevski thotë “Më jep një dhimbje të të jap një kryevepër!” Sërish, ja vlen të durohet dhimbja për hir të kryeveprës?
P.Z.: Bukuria është tronditëse, e tillë që të shpërbëje lidhje të shenjta, siç thuhet. Përveçse të Mjeda, njësimin figurativ të bukurisë me kobin e ka edhe Migjeni në vargun “ o grua që u njohëm në ditën e fatkobit tonë”, në një prej poezive më të bukura të letërsisë shqipe.
A ia vlen apo jo bartja e këtij kobi për hir të bukurisë? Duhet të mbajmë parasysh se ky lloj shkëmbimi, le ta quajmë kështu, nuk është racional si në shkëmbimet e tjera ku njeriu zgjedh. Pra nuk është zgjedhje. Autori nuk e zgjedh dhimbjen. Nëse niset ta zgjedhë, ka gjasa të bëhet një sadomazokist qesharak. Dhimbja është pasojë. Dhe nuk është vetëm ajo që e shkakton poezinë, artin. Është edhe lumturia. Por nëse duan ta trajtojmë si të vullnetshme dhimbjen, unë them ia vlen ta durojmë për hir të një kryevepre. Aq më shumë po të mbajmë parasysh se njeriu përjeton plot dhimbje te tjera të pashpagueshme me tekste letrare.
A.D.: Duke qenë se ky vëllim është tejet voluminoz, nuk ka kuptim të ndalemi në vargje apo poezi të caktuara përveç ndonjë rasti specifik, prandaj gjithë kjo bisedë ka synuar, uroj t’ia ketë dalë, të paraqesë gjerësisht personalitetin e poetit dhe nëpërmjet kësaj paraqitjeje, të ofrojë poezinë e tij. Ndoshta në gjithë tematikat e prekura teri tani, mungon ajo e fëmijërisë. Ju Preç keni lindur në Manati, fshat të cilin e njoh mirë dhe keni qenë qysh fëmijë mik me piktorin e njohur e të dashur, Pashk Përvathi. Prandaj, kur ju shkruani për fëmijërinë, më duket sikur shih ndonjë tablo të Pashkut ku paraqitet Manatia. Vendlindja, çfarë peshe ka te arti, në secilën formë me të cilën ai shprehet?
P.Z.: Më vjen mirë që poezitë e mija për fëmijërinë zgjojnë te ju imazhet e tablove të Pashk Përvathit, që duhet ta themi janë shumë të bukura. Aq më shumë duke pasur parasysh faktin se gjyshërit, babai, axhat dhe hallat e tua kanë jetuar për shumë vite në Manati, në respektin dhe dashurinë e ndërjelltë me vendasit.
Si shokë të jetës, të lindur e të rritur as njëqind metra larg njëri tjetrit, kemi menduar disa herë me Pashkun të botojmë një libër të përbashkët me pikturat e tij dhe poezitë e mija për Manatinë dhe Lezhën. Të shohim kur do ta realizojmë. Duhet ta realizojmë. Kam shumë poezi për vendlindjen, për shokët e klasës, njerëzit me të cilët u rrita, burrat dhe gratë e fëmijërisë, shumica prej të cilëve kanë vdekur. E gjej shumë të saktë një shprehje të Robert Frost që ka thënë se poezia është në thelbin e vet mënyrë për të mbajtur mend ato sende, ngjarje, imazhe dhe tinguj, harresa e të cilave do të na varfëronte pa masë.
“Ishullin tim të kujtimeve mitike” siç e cilësohet vendlindja për shumicën e poetëve, e zbulova pasi qeshë larguar nga Manatia, pasi pashë botë dhe zbulova baraslargësinë e çdo pike të planetit nga dielli dhe afërsinë mendore e shpirtërore të vendeve në dukje të largëta. Në një prej poezive që kam shkruar duke ecur në fushat e Manatisë më vonë kam një varg që thotë “E Parisi është aty të supi im”. Ka qenë një vizion i vërtetë që ilustronte këtë lloj marrëdhënie me universin ku perimetri është askund dhe qendra gjithkund.
Dhe jeta ngjan të jetë rrethore. Mbyllet aty ku fillon.
