Në një moment të caktuar të historisë së Shqipërisë, regjimi, i quajtur sot me shprehje eufemistike “monizëm”, ra (1990/91) jo me zhurmë të madhe në dukje, veçanërisht në ato rrethe, si letërsia militante, por ra me habi duke parë të hapura dritaret drejt pranverës së lirisë. Thjesht nga një ditë në tjetrën: nëse gjithçka ishte gri më parë, tani gjithçka është e qartë. Liri për të gjithë: autorë respektues ndaj regjimit dhe autorë të rinj, nga dukja, meqë i kishin fshehur në sirtarë sekretë veprat që u refuzuan ose u dënuan hapur, por me shpresën se herët a vonë sirtarët do të ishin të kotë dhe veprat do të ishin shpalosur në mundësinë e pabesueshme të mos censuroheshin më. Të gjithë përfituan nga liria: autorë “të vjetër” dhe autorë “të rinj”. “Ajo që mund të thuhet me siguri është se kjo letërsi karakterizohet nga kontribute shumëdrejtimëshe, nga teknika e shkrimit te interpretimi i botës, nga haiku japonez deri te soneti klasik italian. Nga pikëpamja e origjinës, këto janë kryesisht kontribute perëndimore, por nuk mund të përjashtohen ndikimet nga poetët rusë dhe ballkanas”. (Shaban Sinani – Hyrje në Antologjinë e shkrimeve shqipe, redaktuar nga Nasho Jorgaqi – 2007, Leçe). Duke qenë unë një nga përkthyesit në italisht të poezive të përfshira në Antologji, mund të them se “shkrimet shqipe” në përgjithësi më lanë një përshtypje të shkëlqyer. Tekste të kontrolluara në prozë dhe poezi? Jo më, fryma e lirisë e ka sjellë universin individual të poetëve në mundësinë e lakmuar për të ekzistuar për veten e tyre.
Tani, janar 2024, më vjen në dorë përmbledhja me poezi e poetit Gazmend Krasniqi, me kërkesën dashamirëse që të shkruaj të paktën një fjali si koment. Është vetëm për të thënë një fjali!
Kisha lexuar, pesë-gjashtë vjet më parë, disa poezi të Gazmend Krasniqit, të përkthyera edhe në italisht. Pashë dhe lexova gjëra të reja, si në përmbledhjen e tanishme me titull «Po ti, kush je», që përmban 70 poezi dhe një pasthënie shumë interesante: SHËNIME LETRARE PËR KOHËN TONË (Mes poezisë ideologjike dhe post-ideologjike). Titulli «Po ti, kush je» tashmë ngjall kureshtje, pasi nëse në fund të fjalisë futet një pyetje, nuk ka probleme: nuk e di kush je dhe të kërkoj të ma thuash; por nëse ka një pasthirrmë në fund të fjalisë, tashmë e di se kush je ose më mirë “kush mendon se je”! Kush mendon se je! Një poet?!
PO TI, KUSH JE
Kjo re si gisht që akuzon hapësirën, pak përpara
Qe reptil i zjarrtë që piu dy ylbere të pasdrekes.
Pra, edhe njëherë është fjala për shirat: kryqëzuar
Kaq gjatë prej tyre, edhe në s’vjen kush, diku
Dihat diçka që duhet ta sodisësh, diçka ku digjet
Kuturu një dritë e butë, në formën e zemrës;
Si zarf që thotë se fëmija vrapon të zgjohet
Nga makthi i historisë e burri të kthehet tek ajo;
Se vera lojcake e mbajti diellin për vete, por qielli
Vjeshtor kërkoi në të njëjtën kureshtje nëse
Prej piklave të para shkëlqen prapë fytyra e Perëndisë;
Se ka ecur përmes materies së tyre, si trup që gjen
Rrugën për atje ku jeta do na kthehet, ku një njeri
I vetëm është i mjaftueshëm të shihet gabimi;
Se stuhia, që ka mision të fshijë gjithçka, mësohet
Me ne; se në botë heshtja dergjet e në prehrin e saj
Vdesin gërmadhat e ëndrrave dhe enigma,
Aromë dheu, mbin aty ku dikush ia shkrepte vajit.
Po ti, kush je?
Duke lexuar këtë poezi pashë atë që shkruante poeti; pashë metaforat që nënkuptohen te fjalët, vargjet, metafora që megjithatë nuk mund t’i deshifroj për të tjerët, por i deshifroj për veten time, ashtu siç do t’i deshifrojnë lexuesit: secili për vete. E perceptoj, megjithatë, se si deti i Shqipërisë zgjerohet në horizonte që shkojnë përtej detit Adriatik dhe Jon, përtej kufijve të Mesdheut për t’u bërë Oqeane. Që kur kam parë nga dritaret e poezive të Gazmend Krasniqit, nuk kam parë gjë tjetër veçse horizonte të lira qiellore, tokësore dhe detare. Mënjanë metaforën, ndjen lirinë para çdo ndjesie tjetër!
Mirëpo, poezia e pranishme në përmbledhjen “Po ti, kush je” nuk është e lehtë. Gazmend Krasniqi ka lindur në vitin 1963. Në vitin kur u shkund diktatura e proletariatit nga shpatullat, në vitin 1990, ai ishte 27 vjeç. Ku ishte poezia e tij që u shkrua në moshën para adoleshencës, duke pasur parasysh që poezitë fillojnë të shkruhen rreth asaj moshe? Ndoshta brenda sirtarëve duke pritur. Dhe kohët e pritjes duhet të kenë qenë të paktën dhjetë vjet. Për të tjerët, poezia e shfaqur në vorbullën e kohërave mund të ketë qenë shkaku i vuajtjeve; në fund, megjithatë, ata që rezistuan e lavdëruan lirinë nëse mbetën gjallë.
Po thosha se kjo poezi nuk është e lehtë, duhet të vazhdojmë me kujdes, të lexojmë me sy hapur, të kuptojmë nuancat dhe ngjyrat që të kujtojnë papritur mendime të reja dhe imazhe të reja me ngjyra.
Këto ditë po lexoja si rifreskim Poetikën e Aristotelit. Dhe më erdhi natyrshëm të analizoja disa poezi nga përmbledhja “Po ti, kush je”, me udhëzime shkrimi poetik të më shumë se 2300 viteve më parë.
Entuziazmi për analizat rritet dhe habia shtohet.
Aristoteli thotë në Poetika 1458 a,b: «Virtyti i duhur i elokucionit është të jesh i qartë, por jo i rëndomtë. Ai i përbërë nga fjalë të zakonshme është shumë i qartë, por është edhe i rëndomtë (…). Megjithatë, elokucioni që përdor terma ekzotikë është i ngritur dhe i larmishëm në krahasim me përdorimin e zakonshëm, dhe fjalën peregrina (që në greqisht është γλωσσα, sh. i red.), metaforën, zgjatjen dhe gjithçka që është jashtë të zakonshmes e quaj “ekzotike”. Fjalët e zakonshme dhe fjalët “peregrine”, domethënë të përkthyera nga kuptimi i zakonshëm në një përtej. Dhe ai vazhdon: «Prandaj është e nevojshme që këto shprehje të përdoren në një mënyrë të caktuar, pasi elementi ekzotik do të prodhojë përdorimin e pazakontë dhe karakterin jo të rëndomtë (pra fjala peregrina, metafora, stoli dhe llojet e tjera të elokucionit të diskutuar), ndërsa elementi i përbashkët do të prodhojë qartësi” (Aristotele: Poetica – Manara Valgimigli – Laterza, Bari 1946). Edhe poeti latin Horaci, dy mijë vjet më parë, me Epistula ad Pisones (Ars poetica), shpjegon “callida iunctura”, krahasimin e pazakontë, në thelb me idetë e filozofit grek.
Me këto shpjegime të Aristotelit dhe Horacit, hap leximin e lirikave të Gazmend Krasniqit. Dhe unë kërcej nga karrigia ku jam ulur, për vëzhgimin e parë.
NJË MËSIM ARTI
Heshtim kur gjërat e pasqyruara në xhamat
E kohës, ku kalojmë ditë rakitike, rreken t’na bindin
Se përputhen me veten e tyre të dikurshme
(Për shembull, silueta dhe tiku nervor).
“Ditë rakitike”! Poeti mund të kishte thënë me një term të përbashkët “ditë të mërzitshme, të këqija etj.”, por në vend të kësaj vendos fjalën brilante, mbiemrin “rakitike”, domethënë ditët nuk janë normale, janë të sëmura me rakitizëm! Dhe me këtë ndjenjë të artit të elokucionit, poezia merr vlerë të shtuar. Nëse më pas lexoni të gjithë vargun: “ku kalojmë ditë rakitike rreken t’na bindin”, aliteracioni “rakitike rreken” e bën edhe më mbresëlënës mbiemrin“rakitik”. Dhe kështu për vargjet e tjera të poezisë “Një mësim arti”, ku gjen shprehje si: “Na ngatërruan me të tjerë në univers” apo “kjo e tanishmja është defekt teknik i universit” apo si figura retorike e finales, oksimoron “bujar kurnac”.
Është një udhëtim magjepsës që duhet bërë përgjatë 70 poezive të përmbledhjes.
Dhe kështu, ti lexues, lexo, ngjitu dhe hyr në labirintet e shpirtit dhe mendjes së poetit (dhe për rrjedhojë, të mendjes dhe shpirtit tënd), por nuk duhet të qëndrosh larg ekzistencës së përditshme, asaj që sheh para vetes: abazhurin, dritaren, raftin e librave (Masa e poetit), tavolinën mbi të cilën hani dhe në të cilën qëndron një “milingonë apatike” (Në mënyrën e G.K.): edhe këtu një fjalë tjetër “peregrine” (e pazakontë), që praron vargun! Dhe përjetësinë e një dite, që sado të duash ta mbash do të largohet me ritmet e veta, që janë të përditshmet:
Përjetësi, mos ik, nga kjo ditë,
Që është në masën time,
Në dritaren e tv-së: mikrobe, tërmete,
Aksidente dhe provokime bërthamore.
Në dritaren e dhomës: re dhe zogj.
Në dritaren e vetvetes një burrë
Mbyll llogarinë e lëngjeve të humbura
Dhe ngre rrugën nga vijnë ëndrrat
Ku befas takon taksambledhësin e vjetër
Shumë shkurt
Sa ta kujtojmë
Sërish
Si rreh në gjoks zemra e vërtetë.
Një lirikë e veçantë është ajo me titull Tashti që barbarët nuk erdhën, gati vazhdim i odës së bukur të Konstandin Kavafis (1863-1933), Περιµένοντας τους βαρβάρους. Barbarët, të pritur, shkaktojnë ankth dhe tronditje, por nuk vijnë: «Dhe tani çfarë do të bëhet me ne pa barbarët? Ata burra ishin zgjidhje”, përfundon Kavafis. Gazmend Krasniqi pothuajse si koment e mbyll poezinë kështu:
është rasti ta shpëtojmë
edhe një katakrezë – i orës në dorën pa jetë,
derisa barbarët,
që mbeten gjithmonë si zgjidhje,
të sjellin metaforat e tyre.
Poeti ynë na kujton ku “ishin gazeta dhe kafja, / qumështi / dhe çadra; tashti më tepër se lëndë druri, / nga lënda kujtese”. Dhe vazhdon me figuracionet, metaforat, katakrizat: “xixat te humorit të Zotit”, “gishtat e Mbidritës”, “byrekët e mirëdashjes së saj”, “përtej malit të zërave”. Është poezi e pasur me thesaret e fjalëve dhe kombinimet e tyre artistike.
Kam vizatuar një repertor thuajse të plotë me shprehje të bukura idiomatike, sepse në çdo poezi të kësaj përmbledhjeje ka një takim të papritur që zgjeron mendjen dhe ia përshtat ndjeshmërisë suaj frymëzimin e poetit dhe mjeshtërinë teknike të vargut. Fjalët e zakonshme të kombinuara, siç theksova më lart, marrin një vlerë tjetër, superiore: për shembull, çfarë mund të jetë më normale sesa të përshkruaj shiun! Megjithatë, shikoni sa shumë variacione dalin nga vetëm disa vargje:
THIRRJE URBANE
Duke u vjeshtuar, e qarë gjinkalle kumbonte
gjithnjë e më fort: të hapura dritare e dyer –
diçka, e dija, më mungonte, kur drerë të fjetur resh
në perëndim, që mburrnin brirë të artë, s’e dinin
se me “amen” zëlartë pagëzon vjeshtën bubullima;
se në kanavacë të ajrit, me ankthe si të Van Gogut,
tërbimi i shiut plak vjen e ritmon: pigmentin
e vjetër të brengës ende s’e kemi hequr
prej zemre – mungon ndonjë prag i pafajshëm.
Mbani shënim fragmentet e vargjeve: «e qarë gjinkalle kumbonte», «drerë të fjetur resh», «mburrnin brirë të artë», «me “amen” zëlartë pagëzon vjeshtën bubullima», «në kanavacë të ajrit, me ankthe si të Van Gogut » dhe mbiemrin e pabesueshëm të shiut «tërbimi i shiut plak» dhe «pigmentin e vjetër të brengës», «mungon ndonjë prag i pafajshëm»! Kështu gjatë gjithë rrugëtimit të poezive deri në fund të udhës!
Kam vënë në dukje edhe citimet e pranishme në përmbledhjen e poezive, në lidhje me burrat, filozofët, poetët dhe personalitetet e shquara. Platoni citohet katër herë, të parën në këtë poezi:
ORË ESTETIKE
S’e gjej fitorja e kujt është varri i ri në zemër,
ku skuq aroma e beftë e trëndafilit të trishtimit
që gatuan vaktin e fundit, melankolinë.
S’dihet, prapë, ku më ruhet krimi i përsosur, i shpejtë
si thithja e cigares, kur vetëm një Zot do hiqte
qafe fjalët, kështjella ku plot besim u fsheha nga bota,
Por, do Zoti, mund të flas për atë ku sekush kënaqet
me natën e vet në duar, që zhvillohet në formën e jetës,
derisa t‘i ulet ylli i fatit në pjatën (patetike) poetike.
Me muzikën tërhiqet edhe batica e iluzionit:
pse pyetjet e zemrës t’i ngrejë gjithmonë martirja
kujtesë – kaq shumë fëmijë të fjetjes me netët –
Kur dukeshim një shpikje aq e mirë, sa herën
e ardhshme do fluturojmë disa metra, me trupin-flamur,
vetë atë: “është ai!”, që poetët dëgjojnë në gjumë
Që nga koha e Platonit!? Është mirë që gjërat zhduken,
sepse mund të zbulohet sërish Amshimi, që të bëhen
dy pjesët për metaforën e ditës: të mund të nuhatet
Mungesa e diçkaje në gjurmët karmike, kur djegin
peshën e fjalëve me një fill më të hollë se harresa.
Fill që mund t’më mbajë lidhur me vendin që bota
E quan të zbrazët, derisa të ngjashmit t’i lidhet për zemër.
Më e bukura mbetet kur ai vrapon në libra estetike
Të gjejë ku kam qenë e ku nuk kam qenë i çmendur.
Të dytën, në këtë poezi “filozofike”:
SHTËPIA DADAISTE
Kur flasim në familje për mobiliet e vjetra,
divani ku rrimë shikon në ëndërr një vullkan.
Baroku i pëlqen në zhgjëndërr: janë
në modë edhe e befta, e mprehta e drama.
Ngrihet e ikën Platoni nga Republika,
po mbetet Njëshi që lexon, si gjithmonë: lind secili
me drurin e vet, Pinokun e habive,
që pret ta marrë përdore Zana që lodhet
nga mobiliet e vjetra; apo me lexuesin
që mban sytë nga ne, por fjalët i ka me vete.
Mbetemi edhe ne që nisim debatin e vjetër
me njëri-tjetrin: Është mirë apo keq –
në kujtesën kozmike prapë s’e gjeti Idenë
që e nxjerr shtëpinë tonë dadaiste
nga ky thes Bukurie!
Në këtë tjetrën:
KËNGA E BILBILIT
S’thërras më: “Natë e bukur!”, kur
Tutje dritares duken diku duart
E buta të erës – në fytyrën prej shiu
Të stinës s’i gjej më portretet që vetëm
Unë i njihja. Ngulur në hënë të padukshme,
Do ketë kyçur atje rrufenë e mahnitjes,
Germat e saj prej zjarri. Do ketë
Zhbërë fjalën “tungjatjeta”. Shoshën
E kohës, që me mbetjet e ditës
Duhej të praronte tokën, do e ketë
Bërë të paprekshme nga mallëngjimi.
As Platoni s’e gjen rrugën në këtë terr idesh.
Për ne mbetet e vetmja shpresë
Ajo simulakra e këngës së bilbilit,
Që njëherë, një agim, desh na preku ballin,
Tek mbushte në paqe, si një katedrale,
Boshin e madh – mike melankolinë.
Por a nuk është Platoni ai që i përcaktoi poetët si të padobishëm dhe të dëmshëm për menaxhimin e një shteti ideal, ndërkohë që filozofët janë të përshtatshëm për politikën e një shteti të drejtë?
KËNGË PËR NJË GJETH
Ai gjeth i vetmuar në dritare, s’e di as a pat emër,
Kur i thashë se edhe vetë yjet
Bien në humnerën e heshtjes; se vijnë e ikin,
Si gjethet e yjet, edhe vetvetet tona.
U ndie i mikluar dhe i prekur, apo që ra
Në pragun e dritares qe ngjarje vetëm për mua!
Kërkonte shokë, apo era e shtyu
Prej shkakut se fryn mbi botë!
Në këtë cep të dheut, ku gazetat janë çështje e ditës,
A pa se prapë emrat tanë mungonin!
A ndoshta qe vetë dekreti i Platonit
Që vjen t’i nxjerrë poetët nga Republika!
Ca burra e gra që heshtur, pa turp,
Zgjasin kokën në dritaret që hapin në kohë:
Duke i rënë fyellit secili për qejfin e vet;
Duke vdekur vetëm aq sa duhet, pa teprime,
Si rënia e gjethit mbi xham!
Platoni, Migjeni, Whitman, Shekspiri, Ungaretti, Van Gogu, Horaci, Uliksi, Sokrati, Rreshpja, Theodore Roetke; dhe bashkë me ta edhe kuzhina, milingona, dritarja, divani, qielli, varri dhe gjithçka e prekshme dhe reale, por edhe ëndrra, fantazia, batica e iluzionit, rrufeja e mahnitjes, melankolia, bukuria etj. Lart e poshtë, brenda dhe jashtë. Lart mes stërhollimeve të rafinuara mendore, poshtë në thirrjen drejt realitetit të përditshëm dhe brenda në hapësirat e një spiritualiteti të domosdoshëm dhe jashtë përsëri në vizionin e bukur dhe problematik të botës. Një udhëtim nëpër, shterues, i cili të lë me ndjesinë se ke kaluar Universin e dukshëm dhe të padukshëm. Sa e bukur që është liria!
