Bash atëherë kur e kuptova se qeshë lodhur e rropatur kot, i cfilitur dhe i pa shpresë për ta gjetur shtëpinë e atij shkrimtari të librave të çuditshëm, në njërën prej rrugicave të ngushtë të asaj mëhalle, ia befi përpara meje një njeri, i veshur krejt allosoj. Qe njeriu i fundit që kisha ndërmend të pyesja, nuk kisha më durim. Dhe pastaj ashtu siç qeshë, i drobitur e telef, të kthehesha dhe të merrja trenin e jugut.
Sapo mu afrua, e dallova. Ai njeri qe krejt i luajtur mendsh.
-Duket se kërkon dikënd! -më tha.
Unë i përmenda shkrimtarin që kërkoja.
-Lëre të qetë! Eshtë në libër.
Këto fjalë kishin aq shumë situata brenda sa më çorientuan. Mbase po thoshte se ai atje po shkruante libër, mbase tregonte se po lexon librin e dikujtë, ndoshta qe i hutuar nga librat, është çmendur prej librash, nuk i duhet dreqit një lek se merret veç me libra. Të gjitha ishin të mundura.
Pasi ndenji një çast, duke më vështruar, më pyeti nëse edhe unë shkruaja libra?! Tunda kokën.
-Edhe unë vetë mund të shkruaj libra, po s’jam aq i marrë sa të merrem me to. Dhe pastaj çfarë të bëj unë, të çmendem!? Përderisa shkrimtarët dhe të çmendurit dallojnë të njëjtin ndriçim drite tek gjërat që shohin, (që askush tjetër nuk e dallon përveç tyre), tregon se shkruesit dhe të çmendurit janë të gjithë njëlloj. Ndaj dhe natën, më shumë se çdo gjë, e kanë kohë kthjellimi.
Pastaj, sikur të kishte dalë në rrugë vetëm e vetëm për të më shprazur dhe thënë ato fjalë, pa më përshëndetur fare, më ktheu shpinën, u vodh e bishtnoj, dhe iku rrugicave të ngushta të asaj mëhalle.
Ika dhe unë.
Dhe vetëm atëherë kur pata hipur në tren dhe qeshë rehatuar në kompartimentin tim, mu kujtua se, në librin që kisha në qantë, në kopertinën e pasme të tij, qe fotografia e shkrimtarit që kërkoja atyre zgëqeve të asaj lagjeje gërmuqe. E nxora ta shoh. O Zot. U tremba. Në fotografi qe bash portreti i atij burrit të çmendur që kisha hasur atje, pak përpara se të ngjitesha në tren. Kishte qenë vetë ai, shkrimtari që s’pata lënë vend pa e kërkuar, dhe befas e kisha hasur krejt kot. U ngrita vrik në këmbë, dhe mora për nga dyert e zbritjes, por treni tashmë e kishte nisur trokun.
***
Me tu kthyer në Shqipëri, sa lashë qantat në shtëpi, ia mësyva drejt qytetit tim të vogël, ku pata lindur.
Megjithëse e dija mirë se të marrët e fëmijërisë sime kishin kohë që patën vdekur, nuk kuptoja se çfarë po më beditej nëpër mend dhe besoja se, patjetër që ato vazhdonin të silleshin akoma nëpër mëhallat e vjetra me kalldrëm, rrugicave të ngushta, përbrij avllive të shtëpive mbuluar me tjegulla dhe me puset në mës të oborrit.
Sa mbërrita në mëhallat e mia, pyeta për to.
“Thonë se vetëm natën dalin bregut të lumit, ndezin do zjarre të vegjël, pjekin pulëza të zeza që ua vjedhin gjuetarëve, pijnë raki me tasa, dhe këndojnë këngë e vaje. Muzikën e vjolinës së tyre të vjetër ka njerëz që e kanë dëgjuar, por për t’i parë, nuk i ka parë askush”.
Në mesnatë, duke ndjekur bregun e lumit, ua gjeta zjarret që kuqlonin terrin. U afrova deri aty ku mbërrinte vetëm pak dritë, dhe që nuk mund të më dallonin. Nuk ishte kush. Përrreth, mbi ca velenca e qilima të shtruar dhe të hedhur vend e pa vend, kishte pjata, jastekë e batanije, rraqe gjithëfarë lloji, demozhanë të boshatisur, kapota të rënda, tesha të mbledhura e të bërë kapicë. Më tutje qe një karrocë rrangallë me tri rrota, (të katërten e kishte të këputur), që e patën mbuluar me një qadër të madhe, si karrocat e dikurëshme të teatrove shëtitës. Mbase e kishin për udhëtime të largëta.
Prita kundrull. E ndjeja se po afronte koha kur vinin, mbasi dhe pak e binte mesnata.
Nga përtej, nëpër terr, dëgjova cingrima të zbehta metalesh që afroheshin ngadalë. Kur u fut në dritë e njoha. Më kujtohej qysh para 50 vjetësh kur kisha qenë fëmijë. Nuk pati ndryshuar fare. Ishte Luma, ai plaku që qalonte dhe mbante lidhur në brez një rreth të madh, në të cilin pati vënë qindra çelësa, të mëdhenj e të vegjël, të ndryshkur e të rinj, të saktë, të shtrembër e batalla. Aq çelësa sa nuk i kishte dot i tërë qyteti. E mbaja mend që shëtiste me ta në brez gjithë ditën e ditës, dhe i binte vërdallë qytetit qosh e më qosh. Unë nuk e kisha mësuar asnjë herë nëse nga tërë ajo tufë çelësash Lumës i ishte dashur të paktën një herë ndonjëri. Qe i mjerë fukarai, i vobegtë, dhe e dija mirë se ai s’kishte për të hapur kurrë në jetën e tij as ndonjë kanavetë teneqeje ku fshihte lekët, as ndonjë valixhe letrash a dokumentesh të rëndësishëm, as ndonjë arkë teshash e petkash të reja, kurrë ndonjë kapanxhë a kapak. E ngaqë jetonte i vetëm, në një kthinë të vogël, poshtë ca shkallëve, për çudi, edhe dera e vet nuk pati kurrë çelës, mbasi ai e mbyllte vetëm me një gozhdë të madhe.
Zuri vend mbi një gurë papërdhok, hoqi nga brezi rrethin e madh të çelësave dhe filloi t’i numrëonte një e nga një, krejt siç numërohen monedhat. Pastaj i ulur galuc shpuploi disa pulëzat e vogla e të zeza, i hodhi në prushin e zjarreve dhe më në fund u shtri në kokërr të shpinës, mbi një velencë të pistë, me rrethin e çelësave në brez, me pllëmbët nën kokë, duke soditur qiellin e errët.
Me vete pata marrë një bllok të vogël shënimesh, aparatin fotografik dhe tri katër fletë për të bërë skicën e portretit të ndonjërit.
Diku pas shpinës sime, shugulloi zëri i një autoparlanti të qjerrë, që thoshte vazhdimisht: “po japim lajmet”. Pasi foli gjatë nëpër terr për luftën në Vietnam, Kamboxha dhe Laos, lajmëroi se të nesërmen pasdite do të hapej dyqani i vajgurit, se autobusi për Shëngjin qe prishur, se Laja që shiste kripën kishte rënë e sëmurë dhe pati zënë shtratin, (gojët e liga thonin se i patën bërë magji të keqe njerëzit e burrit). Lajmi i fundit që doli nga hinka u tha gjithë kob se, nëpër qytet kishte rënë lija e pulave dhe qerosa….
E mbaja mend zërin e tij prej vitesh. Ishte Hidri i Milotit. Qysh se pati filluar lufta andej dhe deri sa mbaroi, ai njeri një palë lajme jepte, ku përditë vriteshin me qindra armiq dhe asnjë, po asnjë për be nga të Vitnamit, Kamboxhas apo Laosit.
Mbërriti. E përplasi hinkën për tokë, i tha Lumës se njerëzit nuk ia dëgjonin më lajmet, dhe shkoi drejt zjarreve ku Luma pati vënë pulëzat që po përzhiteshin dhe nxirrnin tym. Sa e preku mishin e njëres, e tërhoqi dorën shpejt, mbasi siç duket u dogj. Prej kapicës së teshave, nxori një shishe të fshehur rakije, dhe pastaj iu lut Lumës t’i jepte dhe një herë laps e letër.
-Kam dy lajme të reja dhe mos i harroj: Limi ka sjellë nga Tirana krëhra me dhëmbë të shpeshtë, si dhe shitësin e xhevrekëve dhe gurabijave e kishte zënë qymyri me një magjype.
Donte ta zgjaste akoma më shumë këtë punën e sevdasë, por, për dy dekika ia behu gjithë pompozitet, me tërsëllimë dhe sokollimë, i vrejtur dhe me shikimin e hedhur tej në terr, Marka Fana. Bënte sikur sapo pati zbritur nga kali, por kalë nuk kishte askund. Duke ecur në marsh, bërtiti me të madhe se “Qe mbreti i Arabijes” Pastaj fërkoi, si në teatër, mjekrrën e thinjur si shkurre me brymë, rrahu gjoksin me grusht dhe e ngriti akoma më fort zërin se, “qe vërtetë Mbreti i Arabijes”. U ndal, vështroi rrotull, duke pritur ndonjë nderim, dhe pasi asnjëri nuk ia hodhi sytë, lëshoi përtokë trastat me gurë, ndonjë rrungicë bukë, dhe në fund filloi të çvishte krenarinë e tij. Hoqi dy shpatat, tri thikat e ndryshkura, një sakicë që e mbante mbas vetes si patllake, mburojën që e pati varur pas supit si trofe gjahu, dhe pasi u lehtësua, u shtriq duke shugulluar, (siç duket qe mpirë nga pesha e armatimeve), dhe ra shakull në atë copë livadh.
Pas, si dikur, Marka Fanën e ndiqnin përherë dy dishepujt e tij.
Njëri ishte Nusi i sarikanës, që në një bodrum të errët, nëpër ca kazanë të mëdhenj, mes avujsh e magjishë, ziente lëngje parfumesh, dhe lutej që blerësit e tij të kishin fat në martesë.
Tjetri qe Ndoc Kadoshi, me kostumin e tij bezhë dhe këpucët e bardha me majuc, me mustaqet spic dhe favoritet si harta e Italisë. Thoshte se kishte qenë aktor i madh filmash në Romë, (por filmat i qenë ndaluar), dhe se në kohë të luftës pati qenë edhe parashutist . “Sa mirë do të kishte qenë sikur, ajo dreq parashute të mos i hapej, dhe të kishte vdekë njëherë e përgjithmonë, dhe të mos e kishim sot nëpër këmbë, me gjithë këto rrena që na thotë,”, e mallkonte Tina, gruaja për të cilën thuhej se qe e dashura e fshehtë e Ndocit, por që e urrente për vdekje sa herë që ziheshin.
Ndoci filloi të shante e të kastërgjohej, se përherë dikush i vidhte kremastarin, ku ai duhej të varte kostumin e tij bezhë, “atë petk zotnije që e kishte ble në Itali”, të cilin më vonë ia merrte në dorë dhe ia përfumoste Nusi me sarikanën e tij aromatike, bash me atë shishen që e ruante veç për Ndocin dhe askënd tjetër në këtë botë. Kushtonte shumë, por për Kadoshin e kishte falas, se edhe Ndoci e donte fort Nusin, ia jepte sa herë kostumin bezhë për ta veshur, sidomos kur shkonte të takonte fshehtas atë viranen e tij. Vdiste për danaq.
Zunë vend të dy pranë Marka Fanës, morën gjithë përvlim pulëzat e zhuritura, dhe i shtrinë në ca kartona kutishë, hodhën raki nëpër kallaqe, thyen në gjunj një copë të madhe buke, dhe mbasi u rehatuan ia nisën një kënge dashnije, për një vajzë që kishte vdekur në sanatorium nga veremi, dhe për djalin që e kishte dashur, që shkonte përditë te varri i saj.
S’kaloi shumë dhe mbërriti dhe Prena e spitalit, me shishen e saj të ujit të bekuar, (që e mblidhte lart e poshtë, përrenjëve ku lante kokën e saj, me ca flokë të gjatë si flokë shtrigash). Iu afrua sejcilit dhe i spërkati mbi krye, njëlloj si t’i përmjerrte, duke u përshpëritur se po i bekonte. Por të gjithë e shporrën me inatë, e i thanë që t’iu hiqej qafe me gjithë magjitë e saja.
Në fillim nuk e kuptova se, përse vinin veç e veç, me një rradhë të caktuar, si aktorët që ngjiten në skenë për tu përshëndetur me publikun, të vënë në një rend, njëri pas tjetrit, me një interval pothuaj të barabartë kohe. Por vetëm kur plasi sherri për rradhën e viteve se kur pati vdekur njëri e kur pati vdekur tjetri, e kuptova, që rradha ishte sipas viteve të vdekjes së tyre. Pra i pari pati ikur nga kjo botë Luma, me varguan e çelësave, pastaj Hidri me autoparlantin e tij që nuk qe gjë tjetër veçse një ybrik i vjetër që ia kishin hequr fundin, Marka Fana pa kalë, por me shpata e k’mesa, si dhe dy ndihmësit e tij Nusi i sarikanës dhe Ndoc Kadoshi, që pati qenë rrëzuar nga maja e minares, ku pati hipur për tu hedhur me një parashutë që e kishte shpikur vetë ai, por që nuk iu hap. Thuhej se të tre qenë në një varr të përbashkët.
Nga terri, dhe drejt e në dritë ia behu Nedusha, gjithë tersëllimë, fjalë të pista e kastërgjim, veshur me një fustan me ca lajle lule për ibret, me këpucët me taka që i kishte dy numra më të mëdha, me buzëkuqin e saj të ndezur flakërim, që e zhgrryente pa kujdes rreth e rrotull buzëve. Ajo që në vajzëri, e mbaja mend, piklonte me laps kopjativ fytyrën e saj, se kishte merak të dukej me nishana.
Sapo mbërriti u kërkoi se, kush atë natë do të bënte dashni me të, mbasi qe e mërzitur për ca gjëra që nuk thuheshin, i kishte sekret. Por, kur pa se askush nuk ia vari, futi dorën nga jaka e drejt në kraharor, duke nxjerrë gjithë krenari njërën cicë, që u var deri në bark, e fishkur si qafa e një pate të vrarë, me sqepin poshtë. Ndërsa me pëllëmbën tjetër filloi të rrifte dafllaku, dhe sa herë i binte, u thërriste atyre, gjithë kënaqësi; Na! Na! Na!
E mbaja mend mirë Nedushen. Nëpër lagjen e vjetër të fëmijërisë sime sillej vërdallë, duke bërë shamatë e duke sharë dynjanë. Nedusha qe një plakë zevzeke dhe e mbrapshtë, që i dilte punë me këdo. Të shante e të kërdiste, zihej e të turrej me shkop. Ne fëmijët e kishim frikë si dreqin. E gjeje rrugicë më rrugicë, me nallanet e vjetra që kërcisnin kalldrëmit. Pinte duhan të keq, flokët rrokopujë si të qe ngritur atë çast nga gjumi, një fustan të dalë boje dhe zërin e trashë si burrë. Madje thuhej se po t’i afroheshe pranë i dukeshin dhe pak mustaqe. Kishte një shtëpi të vogël, pa burrë e fëmijë, vetëm qyqe, vetëm një të afërme që jetonte jashtë.
Nedusha mbante inatë me të gjithë, dhe shfrynte mbi ato që i dilnin përpara.
Një mëngjes, krejt papritur, u hap fjala nëpër qytet se Nedusha do të shkonte në Itali, tek kushërira e vet. Prej tridhjetë e sa vitesh, qysh se qenë mbyllur kufinjtë, vetëm një zyrtarë pati qenë me një delegacion në Bashkimin Sovjetik, dhe një këngëtare kishte shkuar me Ansamblin e Shtetit në Kinë. Dhe e treta që do të gjezdiste botën qe Nedusha. Dhe ku? Në Itali. Akoma pa marrë fjala dhe habija dhenë, gratë e zyrave iu vunë punës për ta rregulluar e sjellë në fe Nedushën. I blenë teritalna kineze, rroba, çanta, këpucë lustrafin, shalle me ngjyra, çadër me lule, rruaza me kokrra të mëdha. E çfarë nuk i grumbulluan për ta bërë zonjë. Do të përfaqësonte vendin tonë atje ku do shkonte. Dhe ç’hoqën për ta veshur. Ditën kur u nis doli tërë qyteti të bënte sehir. Nedusha qe shpërfytyruar. Qe bërë akoma më e shëmtuar nga ç’kishte qenë. Rrobat nuk i rrinin për së mbari, dukej allosoj, qe hukubet. Këpucët nuk i binin mirë dhe nga takat herë pas here i ikte këmba shtrembër. Qe tragjike e qesharake njëkohësisht. Ishte bërë për të t’u dhimbsur. Brënda atyre rrobave Nedusha rrinte e habitur, e heshtur si e zënë rob, me sytë të zgurdulluar e të hapur jashtë mase. Dhe ashtu e nisën dhe shkoi në Itali.
Kur u kthye qe akoma më hukubet dhe e shëmtuar. Kushërirat e Italisë e kishin modeluar sipas mënyrës italiane. Qe bërë krejt përrallë. Zyrtarët e morën Nedushën e mjerë dhe e shëtitën ndërmarrje më ndërmarrje. Ajo mbante fjalime e recitonte kudo që vente se; “ atje në Itali njerëzit s’kishin ç’të hanin, s’kishin me se të visheshin dhe jetonin nën ura”. Pastaj se nga iku Nedusha, s’u pa më, nuk u mor vesht se nga shkoi dhe si e mbylli jetën. Eh Nedusha, një nga përsonazhet më të frikshëm dhe më të habitshëm të fëmijërisë sime, që edhe doja fort për marritë e saj prej plake.
Dhe tashti, bilbilonte dhe kërkonte të bënte dashni me ndonjërin prej attyre fakirash të rrënuar.
Pak më tutje dallova me zor, se qe disi në terr, (duke mbllaqitur e shqepur mish pulëze, ulur mbi një rrogozë të brejtur nga minjtë), njeriun e kryqëzimit, që kishte të veshur po atë xhaketën e dikurshme të policit, (ku dukeshin akoma shenjat e shplara të gradave të rëna dhe spaletave të vjetra). Më kujtohej qysh kur, që kot së koti bënte sikur drejtonte në mes të pazarit, me një tabelë allosoj, trafikun e atyre pak makinave që iknin rrugës, gati një trafik imagjinar.
Neja me Qeren erdhën duke hedhur valle. Neja i binte dajres së shpuar dhe Qerja hidhte për bukuri valle, këmbëzbathur, mes pluhurit, në breg të Drinit. Kur befas, në mes të valles, ia shkrepte të qarit. Thoshte se pati mbetur jetime, pa babë e pa nënë. Kishte kohë që i pati kaluar të shtatëdhjetat.
Akoma pa mbaruar vallja e Qeres, përrreth nëpër terr shugulluan këmborët. Nata u mbush me tringëllimat e tyre. E mbaja mend. Ishte Kurti i dhive, me tufën e tij, që edhe dikur i binte mes përmes qytetit, me dyqind këmborë. Ecte dhe vajtonte këngën e trishtuar, të një çobani që e pati zënë dëbora e madhe në mal dhe qe kthyer në korb. Solli qumësh dhe lëkura.
Kurti siç dukej qe i fundit që do mbërrinte, se e pashë që po afrohej mëngjesi.
Unë aty në prag të dritës, i shtrirë dhe mbështetur në brryl, po mblidhja e shënoja ç’të mundja nga kjo natë. Shkruaja shpejt me simbole, shkurtica, që nuk doja të humbja asgjë. Pata shënuar se “Të gjithë ishin të fandaksur, të luajtur mendsh, interesantë dhe artistikë në marritë e tyre, të lafitur dhe bërë jerm nga halle dhe ndodhi kushedi se çfarë. Të lezetshëm herë herë, dhe të bezdisshëm herë të tjera, të mallkuar dhe të bekuar njëkohësisht, që megjithëse ishin ashtu siç ishin, ndjeheshin mirë në fantazinë dhe realitetit të tyre. Patjetër që në kokat e tyre ata mendonin se qenë tjerë njerëz nga ajo çfarë ishin vërtetë. Njëri spikër radioje, tjetri polic trafiku, madje dhe ai tjetri që qe mbret i Arabisë.”
Akoma pa dalë drita, u dëgjua nga larg një sirenë, që herë dukej si e zjarrfikses, herë e alarmit ajror, herë si e policisë, dhe s’merrej dot vesh. Të gjithë u turrën me vrap, fikën zjarret, mblodhën rraqet dhe çaklat, dhe se nga u zhdukën në çast.
Sirena u afrua. Ishte ambulanca. Dy vetë zbritën prej saj dhe, duke mu afruar disi me frikë, mbërritën te unë dhe më pyetën për emrin.
-Po, u thashë.
-Jemi të psikiatrisë. Duhet të vini me ne. Keni nevojë të kuroheni dhe të pushoni ca kohë.
