Kush ishte don Jak Zekaj
Jak Zekaj (13 korrik 1906 – 30 nëntor 1995), ka qenë prift famullitar, që sherbeu në Pukë dhe në Zadrimë. Lindi në fshatin Baqël të Lezhës. Në moshën 11 vjeçare dërgohet në Seminarin Papnor, ku u njoh prej edukatorëve për zellin dhe aftësinë, duke kaluar pa rend, nga klasa në klasë, nën një regjim të rreptë të pedagogjisë së asaj kohe. U dallua midis moshatarëve studentë, sidomos në filozofi, letrësi dhe mësimin e gjuhëve të huaja: nga ato klasike (greqisht e latinisht), deri tek gjuhët moderne aq të lëvruara, si: italisht, frëngjisht, gjermanisht; kishte njohuri dhe lexonte sllavisht, spanjisht dhe njihte në shkallë shumë të mirë edhe gjuhën aramaike (variant i ebraishtes). Falë këtyre aftësive, në vitin 1927-1928, Kolegji Saverian e dërgoi në Insbruk (Austri) në Drejtorinë Canisianum, për të sistemuar bibliotekën e Universitetit atje. Të gjitha ciklet e arsimit shkollor i ka përfunduar me rezltate të shkëlqyera në Shkodër. Më 1932 shugurohet meshtar nga Imzot Della Pietra, Nunc i Selisë së Shenjtë, në Dioqezën e Sapës. Shërben në Kryezi dhe Qelzë si Dekan i 9 famullive të Pukës, duke fituar një popullaritet të jashtëzakonshëm midis banorëve, deri në vitin 1946, kur do të arrestohej.
Siç lexojmë në biografinë e hartuar nga Fran Palushi, Zekaj kishte nisur qysh në vitet e studimit në Kolegj me vjershat e vëllimit “Andrrat e Rinisë”, përfunduar në vitin 1933 (e pabotuar). Prodhimi i tij artistik vijon me veprën “Java e gjakut” – tragjedi me 42 mijë vargje. Mbi këtë kryevepër punoi e ripunoi për gati 50 vjet (1935-1981). Pas kësaj radhitet parodia kundër Zogut me 17 mijë vargje, përfunduar së shkruari në vitin 1942. Janë rreshtuar në këtë parodi personazhe realë historikë, si: Musa Juka, gjenerali i oborrit-Zef Serreqi, Xhemal Araniti – Ministër i Luftës, vetë Monarku A.Zogu, Gjeraldina, Jakomoni, Guxoni, gjeneral Pariani, Shkrimtari shkodran, Prefekti i Durrësit etj., gjithsej 40 vehtje. Sa ishte në malësitë e Pukës, kreu edhe përmbledhjen e gjerë poetikie “Varrët e zemrës” me 7 mijë vargje, shtrirë si punë artistike në dy kohë: para dhe pas Luftës II Botërore. Në fund të vitit 1943, ka gati parodinë “Kapuçat”, ku vë në lojë krerë të Shqipërisë: Sh.Verlaci me kompani, një listë e gjatë, ku gjenden edhe dy klerikë të njohur: Harapi dhe Shantoja, pa munguar aty as E.Koliqi etj.
Gjatë 14 vjetëve që shërbeu në Pukë, iu kushtua përkthimeve nga poetët gjermanë H.Heine, J.W.Goethe (Fausti), italiani Severino Ferrari e të tjerë, si: Idylet e Teokritit, Bukolikët, Keoforët e Eskilit, Orestja, Elektra dhe Ajaksi të Sofokliut, Medea e Euripidit; nga dramatika e Vittorio Alfierit; nga tragjeditë e Shekspirit; nga vepra “Ricciarda” e Ugo Foscolo-s etj., një vëllim me përmasa të gjera dhe me jo pak vështirësi shpjegimi, që po përgatisim për botim, krahas vjershave dhe poemave për blenin e dytë. Nga letërsia gjermane ai ka përkthyer dhe botuar romanin ekzotik, “Djali i Myftinisë”.
Dy vitet e burgut (1946-1948) don Jaku i vuajti në Kampin e Punës, në Beden të Kavajës; më pas u caktua famullitar në Hajmel (përfshirë edhe fshatrat përreth), Pistull, Kaçë, Naraç, Nenshat, Krajën, Baqël, ku shërbeu me përkushtim në Dioqezin e Sapës, pa iu ndarë krijimtarisë letrare. Në vitet 1954 – 1963 shkroi poemën “Ndër mrize ilire”, të cilën e quan “Bukolika shqiptare”, me 2700 vargje, me 21 ekloga (këngë): me metra të pasur dhe tingëllima joshëse, ku vjen e pikturohet aq bukur në vargje natyra e maleve dhe fushave ilire, shoqëruar me gurgullimën e krojeve dhe jehonën e përrojeve, madhështinë e Rozafës e liqenit pranë saj (Lacus Labeatis), oshëtimën e Drinit, Kirit dhe rrjedhën e qetë të Bunës… Ka shkruar përmbledhjen “Gjamë disprimit”, më 718 faqe e me rreth 10.800 vargje. Ka mbetur në dorëshkrim edhe Ditari i tij, nga vitet e Kolegjit e këndej, me njëmijë faqe.
Mbi variantin e ri të “Milosaos”
Këto ditë doli nga shtypi përmbledhja “Vepra poetike-1” nga trashëgimia letrare e don Jak Zekajt, në përpjekje për të botuar letërsinë e tij të hartuar në heshtje: vjershat, poemat, paroditë dhe përkthimet nga italishtja, gjermanishtja dhe gjuhët klasike, greqisht dhe latinisht. Midis tyre u gjet edhe përshtatja e poemës “Milosaat” të De Radës, sjellë prej Zekajt në gjuhën e sotme në vitin 1958, kur ishte famullitar në Hajmel të Shkodrës.
Vepra e arbëreshit të madh, që shënon fillimin e Letërsisë së Rilindjes sonë Kombëtare, ka qenë e para në shkrimtarinë e Jeronim de Radës, që u njoh në vendin tonë dhe me të filluan studimet e gjera jo vetëm të poetit të Makit, por edhe gjithë krijuesve të tjerë të komunitetit shqiptar që jeton në Itali prej shekujsh. Në vijim so të sjellim për krahasim dy fragmente prej dy këngëve të poemës: Kangjelit V dhe Kangjelit XXIV, për të parë se përshtatja nuk përputhet në masën e duhur, përballë së cilës lexuesi mund të shohë edhe origjinalin e De Radës, nga punimi shkencor bashkëkohor që ka kryer studiuesi i njohur i Albanologjisë, prof.Francesco Altimari në veprën e tij akademike.
Ndër punimet mbi tekstin në vargje të poemës, e para përshtatje duhet veçuar ajo e prof.Jup Kastratit, hartuar në vitin 1956, e cila mund dhe duhet quajtur pa mëdyshje botim akademik, sepse albanologu dhe historiani i Gramatologjisë shqiptare, studiuesi gjithë jetën i botës arbëreshe, J.Kastrati, ka sjellë shpjegime të thelluara tekstore, gramatikore, nisur nga alfabeti, leksiku, toponimia e zhvillimit të ngjarjeve të këtij romani në vargje, etimologjia, sintaksa dhe fonetika. Përshtatja e tij për Milosaon, para 70 vjetëve, na vjen në dy pamjet: me origjinalin dhe përftimin e tekstit për lexuesin. Kangjele për kangjele, autori rreshton fjalësin që duhet shpjeguar, trajtat e plota pas atyre të gjymtuara për shkaqe vargëzimi prej autorit arbëresh, përmban prurje të interpretimeve që bëjnë gjuhëtarë dhe shkrimtarë arbëreshë të kohës kur u botua vepra; të gjitha këto janë realizuar në një kohë kur mësuesi i Gjimnazin të Shtetit, në Shkodër, ishte vetëm 32 vjeç, pa shkelur ende në tokën arbëreshe! Kjo vepër e parë gjuhësore e letrare e J.Kastratit duhet parë në marrëdhënie me studiuesit shekncorë të De Radës, përveçse me lexuesit.
Punimet e autorëve të tjerë janë me shpjegime të zhakonshme sqaruese; si për shembull, ai i prof.Shuteriqit, që njihet si historian i shkrimeve të vjetra shqipe, por edhe poet e prozator; po kështu, Andrea Varfi ishte poet, kurse Gj.Zheji – shkrimtar romancier dhe studiues i vargut të poezisë shqipe, nisur edhe nga krijimtaria popullore.
Kurse për poetin Jak Zekaj, duhet shënuar se është tërhequr prej poemës deradiane, thjeshtë, për ta njohur në origjinal dhe për të sjellë një përshtatje, e cila meriton të emërtohet “përshtatje poetike”, pasi vargut të tij nuk i mungon ritmi, shpesh herë edhe metri, theksat, tonaliteti e muzikaliteti i vjershës, b.f., gjejmë vargje të tilla: “Dita e kaltër mbi kodrina/ perballë detit në shkulm valitun/ n’valle gocat i perkëdheli,/ n’sa dashnorët per rreth kqyrin:/ gja ma t’ambël n’tokë çka kemi!” (Kangjeli VII, f. 30)Ose: “Nesër nadje njehë Shën Mrija/ flakadaje rreth me ndezë/ e udhët mbushë plot me zhumhuer! O ju manda nder bregore,/ ju ullij të blert nder suka tona/ e ju vneshta mbushë me vile,/ lehtë prarue prej rrezes s’hanës,/ gratë e lodhme të këtij katundit/ mos i leni kurr pa kokrra,/ tue i rrejt’t’mjerat kur t’i kqyrin!”(Kangjeli XXI, f. 66) etj.
Duke poetizuar fjalën dhe sintagmat, fjalitë dhe në tërsi vargun, autori arrin të ravijëzojë pasazhe të bukura nga natyra dhe portretet e teatrit deradian përgjatë poemës, si tek Kangjeli XXII: Bie me fjetë, por nuk më zen gjumi,/deren kush dhe mos të ma mbyllin,/që ktu të hijë puhija e detit/ e të më flladisë, si flladitë vashat, /që n’per ara mes blerimit/së bashku kndojnë e derdhin djersen…../ (f. 69). Tablo poetike si këto e përshkojnë gjithë tekstin e përftuar në përshtatje prej poetit Jak Zekaj:
“Ranë kumbonët e ushtroi tupani
e ime motër mblue me t’ zeza,
një pëlhurë nuk pranë tue matë;
që e kish ba nanlokja ime
endë me lesh e pejna mndashit.
Ia kish endë per palë shatorrit,
djalit trim që të merrte të bijën,
e ushtrin’n’luftë kur ky ta qitte
n’fusha atje ta ngrehte natën,
gja por s’dinte motra ime…..”
( Kangjeli XXVIII, f. 82)
Në fletoren ku gjendet varianti i Zekajt, bashkë me fjalët shoqëruese përkthim i lirë është edhe shënimi:
Sot me daten 30 Maj e mbarova perkthimin e Milosaat!
Hajmel, 30 -V- 1958
Pastaj, vijon parathënia:
Qysh student, tash ma se tridhetë vjet, më ra në dorë i permenduni libër i De Radës “Milosaat”, i pari edicjon, kopertina e të cilit kishte ket permbajtje: POESIE ALBANESI/ DEL/ SECOLO XV/ CANTI/ DI MILOSAO/ FIGLIO DEL DESPOTA DI SCUTARI/ NAPOLI/ DA’ TIPI DEL GUTTENBERG/ 1 8 3 6
E unë, me thanë të drejten, tue e lexue perkthimin italisht të kangëve të De Radës, u entuziasmova e m’u çuene në krahnuer ndjena të hovshme rinijet tue m’u pershkue neper true mendime kalorsijet, burrnijet, dashunijet e çka të duesh tjeter, e tue më xanë njisoj melenakolijet e pazhvillueshme. Mbas leximit të parë u mundova me hetue bukurit artistike të gjuhës arbreshe nder kto kangë, të cillat bukurina shperthejshin të padame neper prozen poetike të perkthimit, por as at-herë as deri në sot nuk mund gjeta bukuri nder vargje arbreshe të shkjepët e të pa kurrfarë ritmit të ktyne kangve.
S’po hij ktu me ba kritikë, ket ta bajnë tjerët, që, të dalldisun prej kurrgjas, i hjedhin lavde asgjas e me kalimin e kohes marojnë n’asgja lavdet e veprat e levdueme. Jo, me borë, si bajnë fmijët neper sheshe, ku kjo e bardhë e e ngriet e mbulon vendin, nuk mund të ngrehen trupore artistike, sado të mundohen edhe të mdhejtë me jau stolisë ktyne trupnave boret, gjymtyrët me shkopi e sukuj. […] Por nejse! S’më duhet gja…Sot, në moshën e kalueme, po i marr me i perkthye këto kangë, o ma mirë me i pershtatë, i shtyem vetem prej entuziazmit që provova sa ishe i ri, kur lexova perkthimin italisht vue perkrah ktyne kangve, e kam me u orvatë me qitë në ket perkthim çka ka pasë nder mend (me thanë) De Rada…
Po ashtu, në përfundim të librit, Zekaj shton:
V r e j t j e
Punova, tue i shkrue rishtas këto kangë e tue ba ndo’j ndryshim të vogël aty këtu, që të delnin ma të kjarta, per me shmangë neper to errësinën e pështjellimin e mjaft vargjeve….., neper ndodhje të paprituna e të pavend, …. me zhdukje të shpejta të personazheve pa u marrë vesh si e per ç’arsye. Vallë, ku do të vehet De Rada e shumë të tjerë në klasifikimin e letrave? Matja e Parnazit fillon me zero e vijon deri në majen e tij, e më duket se asht vend mjaft me i vu poetët tanë, të cillët edhe pa poezi, duen me iu njitë, por rrëshanë e kambadorash, ktij nuk mund t’i kapet maja.
Mungesa e katër këngëve në variantin e Zekajt
Në dorëshkrimin mbi të cilin është realizuar transliterimi, mungojnë Kangët VIII, IX, X, XI. Arsyet e mundshme mund të jenë tre:
Më së pari, është dëshmia e atij që i ka sot në dorë shkrimet e poetit Zekajt, zotit Fran Palushi. Ai thotë se autori punonte edhe me fletë të shkëputura dhe, në çastin kur i është marrë biblioteka e tij modeste, këto fletë mund t’i kenë kaluar në materialet që iu hoqen nga banesa, mbase për ndonjë kontroll, por që nuk iu kthyen asnjëherë.
Mundësia e dytë është që autori ynë të ketë bërë një përkthim nga teksti italisht, sepse De Rada e ka botuar veprën në arbërishten e Makit dhe, paralel me të, e ka përkthyer italisht, sikundër parathënia mund të aludojë.
Mundësia e tretë, autori mund të mos e ketë pasur të plotë tekstin e origjinalit, sepse ksombla që ai zotëronte mund të ketë qenë e dëmtuar.
Megjithkëtë, në botimin e “Milosaos”, këto këngë janë përshtatur nga unë sipas modelit poetik të vetë Zekajt në punën e tij, duke u mbështetur sigurisht edhe në variantet e tjera të sipërcituara nga arbëreshologët e mirënjohur.
Variantet e përshtatjes së poemës “Këngët e Milosaos”
Në mbyllje të kësaj paraqitjeje vëmë në dukje se vepra si këto përfshsihen në studimet tona letrare, por njëherësh i takojnë edhe vështrimit gjuhësor, një faze të caktuar të zhvillimit të saj, siç ishte arbërishtja e shkruar e shek.XIX e në vijim. Poema “Milosao”, sa na ngjall emocione si lloj narrativ në vargje për skenat e bukura dhe fabulën (ashtu siç është e fragmentarizuar), vjen e bëhet njëherësh edhe objekt studimi gjuhësor në rrafshe të ndryshsme disiplinore, në punën me stzudentë, por edhe për kërkime gjuhësore gramatikore dhe leksikore. Botimi i kësaj poeme merret si vlerë e shtuar e botimeve të tjera, aq më tepër se ajo është e vetme në idiomën e shkruar të gegërishtes veriore, hartuar nga pena e një poeti, prej të cilit kemi në dorë një trashëgimi të pasur letrare dhe që kërkon sistemimin dhe botimin e plotë.
***
Ja variantet e përshtatjes sipas autorëve tanë, nga viti 1956 – 2009 (Kënga V, XXIV)
Origjinali i De Radës (Sipas veprës së F.Altimarit “Opera Omnia II, Canti di Milosaso” Rubbettino Editore, 2017, f. 115) Origjinali nga vepra e F.Altimarit, Kangjeli V (f. 115)
Ç’të vēn ndë dejtit
noerīt zëmëra ime ?
Zbardhëtin anīzit,
ruatin pran’ u sheghëtin…
Erth dita e Arbërit.
Ndōmos vëdekurith
mbī shtrat na vemënith
mos përpara shpivet;
e te bota na gharronen
shokët e vëllezërit,
kronjet e katundi in. (f. 115)
1. J. Kastrati, Poezi Shqipe të shekullit të XV, Kangë të Milosaut, bir i sundimtarit të Shkodrës… Kënga V, Tiranë, 1956, f. 47
Pse të venë në det
Mendimet, o zemëra ime?
Zbardhen anijet.
Shkuan pastaj u-fshehen….
Erdh dita e Arbërit.
Doemos do vdesim
mbi shtrat, në mos rënçim
në prak të shtëpive tona.
E në dhé do na harrohen:
shokët e vëllezërit,
kronjet e katundi ynë. (f. 47)
2. Dh.Shuteriqi, Milosao, Tiranë, 1964, Kanga V, f. 30.
Përse të venë në det
mendimet, zemëra ime?
Zbardhuan anijezat,
panë këndej e u fshehnë…
Erdhi dita e Arbërit.
Doemos do vdesim
mbi shtrat, në mos rënçim
në prak rë shtëpive tona;
e nën dhe do na harrojnë
shokët e vëllezërit,
krojet e katundi ynë.
3. Andrea Varfi Këngë të Milosaut, Poemë, [1] Tiranë, 1974,Kënga VII (4 nëntor 1436) , f. 33
Ç’po të venë sot në det
mejtimet, o zemra ime?
Zbardhuan anije armike;
vëzhguan, pastaj u fshehen:
Erdhi dita e Arbërit !
Domosdo, të vdekur ne
mbi shtrat do të shtrihemi;
në mos duke bërë luftë
përpara shtëpive tona !
Dhe ndën baltë na harrohen
shokët e vëllezërit,
krojet edhe vendi ynë. (f. 33)
4. Prof.: Gjergj Zheji, Këngët e Milosaos, Transliteruar, i shpjeguar dhe hartues i fjalorit, Argeta LMG, Tiranë, 2009, f. 31
Çë të venë ndë dejtit
noeritë zëmëra ime ?
Sbardhëtin anijzit,
ruatin, pran’u shehëtin…
Erth dita e Arbërit.
Ndo mos vëdekurtith
mbi shtrat na vemënith,
mos përpara shpivet;
e te bota na garronen
shokët e vëllezërit
kronjet e katundi inë. (f. 31)
5. Jak Zekaj, Kanga V, Milosaat, Botimet Fishta, Lezhë, 2024, f. 25.
Pse të kalojn mbi shkulma të detit,
zemra e ime larg kujtimet ?
U zbardhuen anit me vela,
erdhen pranë e prap u zhduken…
Mbërriti dita e Arbenisë.
Na do e mos mbi shtrat do të vehemi
dekun shtri po s’ramë nder praqe
t’shpive tona tue luftue:
e në jetë tjetër kur të shkojmë vetem
na harrojnë shokë e vllazni;
e der krojet neper gryka
lehtë pa ne prap gurgullojnë. (f.25)
II.
Kangjeli XXIV i poemës, nga origjinali sipas F.Altimarit, 1836 (F.Altimari: Kangjeli XXIV, f. 136)
Kusht t’thoj se mua më leje
e pâ fān motëra ime?
Sa të gharaksenej mbi dejt
më lëreje shtratëthin
sirkun të tagjisje:
cilonës çë nguqënej
llamburisëjin sufitat.
Popo! Bëre pêndëzit
Si një fjutur e mundash,
vash, të mos e shighje !
1. J. Kastrati Poezi Shqipe të shekullit të XV, Kangë të Milosaut, bir i sundimtarit të Shkodrës…Tiranë, 1956, f. 93
Kush mund ta thoshte se do më lije
motra ime e pafat ?
Sa agonte përmbi detë,
ti o shtratin ma lironje,
krimbin e mëndafshit të ushqenje;
tavanet ndritënin
prej petkut që skuqte.
Obobo! vure krahë
si një flutur e mundafshin
ti o vashë nuk e pe.
(J.Kastrati, 1956, f. 93)
2. Dh.Shuteriqi, Milosao, Tiranë, 1964, Kanga XXIV, f. 59.
Kush kujtoi se do më lije,
e pafat motëra ime ?
Sa agonte pëmbi det,
Më liroje shtratin
që ushqeje sirkun.
Fustanes së trëndafiltë
shëndrinin tavanet.
Bobo! fletë si një flutur
se ç’më vure e mëndafshin,
vashë, nuk e pe !
Të tjera mbi dhe i kryen
ç’pati zënë dora jote
e ti më je pluhurosur. (f. 59)
3. Këngë të Milosaut, Poemë, [2] Tiranë, 1974, Andrea Varfi, f. 99
Kush pandehte se do m’ikje
imezonjë e shoqe e zezë,
ti që sa mbi det agonte,
shpejt më lerje shtratinë
të më ushqeje pubzatë
dhe me petkun e kuq flakë
ndritje dhe mbitrarëzën ?
Bobo ! si më bëre krahë,
m’ike flutur dhe mëndafshin,
shoqja ime nuk e pe ! (f. 99)
4. Këngët e Milosaos, Transliteruar, i shpjeguar dhe hartues i fjalorit Prof.: Gjergj Zheji, Argeta LMG, Tiranë, 2009, f. 89
Kush të thoi se mua më lëje,
e pafanë motëra ime?
Sa të garaksënej mbi dejt,
më lërëje shtratin
sirkun të tagjisije:
cilonës çë nkuqënej
llamparisëjin sufitat.
Popo! Bëre pendëzit
Si një fiutur, e mundash,
Vash, të mos e shihie ! (f. 89)
5. Kanga XXIV, Milosaat, Jak Zekaj, Botimet Fishta, Lezhë, 2024, f. 73.
Vallë, kush të tha se ti do të më leshe
e pafat, moj vasha ime?
Porsa drita në det agonte,
shtrojen lehtë ti ma lirojshe,
me i dhanë gji ferishtes së bukur.
Mbi ne ndrit në të kuq tavani,
petkut tand tue marrë feksimin.
Heu! por vunë flatra të holla,
ti moj vashë si flutur mndashit
prej sysh së mij sa mos me u pa. (f. 73)
[1] Ndër përshtatësit e poemës, A.Varfi, ka numërim tjetër të kangjellave; siç është kjo me numër XXXIV, bërë prej poetit Varfi, sipas botimit III, në Itali.
[2] Ndër përshtatësit e poemës, A.Varfi, ka numërim tjetër të kangjellave; siç është kjo me numër XXXIV, bërë prej poetit Varfi, sipas botimit III, në Itali.
