Në kryqëzimin e fateve njerëzore, “eklipset” historike, me derivimin e konsekuencave të ndjeshme e fatale për individë e kolektivitet, kanë ushqyer artin e krijimtarinë që në kohërat e hershme. Ideja e Aristotelit për artin si imitim të realitetit a konceptimi i funksionit utilitar të artit nga Platoni, meqë siç shprehet studiuesi Rugova se çështjen e artit, Platoni e merrte si res republica, si gjë publike, si çështje apo interes të përgjithshëm[1], gërshetuar në praktikë me veprat si “Iliada”, mëtojnë lidhjen e ngushtë mes letërsisë dhe fateve njerëzore, individit, një shoqërie, një kombi.
Për një komb, në themelet e të cilit qëndron kalvari i gjatë i ngjarjeve e peripetive historike, edhe krijimi i një letërsie peshkon nëpër po këto ‘ujëra historike’. E vendosur brenda një rrethi të tillë historik, edhe në gjenezën e letërsisë shqipe përvijohen gjurmë historike. Megjithatë, ndonëse në fillim e stisur mbi fakte e histori si imponim i kohës, autorë të letërsisë së sotme, si Ndue Ukaj, qëllimshëm i kthehen historisë, realitetit duke gjurmuar brenda tij esencën e temave universale, problemeve filozofike që lidhen me njohjen, depërtimin drejt vetes, tjetrit, shoqërisë e kombit.
I ngjizur brenda ceneve të historisë së popullit shqiptar, “Dritarja e Marin Shkrelit” është një rrëfim retrospektiv mbi të kaluarën e dhimbshme, fatin plot tragjizëm, katrahurën e krajatat shpirtërore, fizike e psikike të një individi – Marin Shkrelit dhe një kombi – popullit shqiptar të Kosovës. Lufta e fundit në Kosovë në harkun e një decenieje të plotë (përfshirë periudhën që nga suprimimi i autonomisë e gjer në përfundimin e luftës) bëhet konteksti krucial kohor i ngjizjes së këtij romani. Duke piketuar një periudhë sa të ndjeshme e aq intense të popullit të Kosovës, ky roman bëhet mishërim i një prizmi emocional ngjyrimesh të ndryshme; pasqyrë ku parakalojnë e dokumentohen episode, anipse të shkurtra, të peripetive fizike, përhumbjes shpirtërore të qenieve si individë e si komb. Me penelatë të hollë e fine, herë-herë të detajuar, por përherë të gërshetuar me një patos të sinqertë, autori Ndue Ukaj portretizon imazhin e ankthit, frikës, dëshpërimit dhe vuajtjet e një kombi të pafat, derisa njëkohësisht paralelizon gravurat e agresorit, ku objektivisht mbërthehet karakteri antagonist i tij, nëpërmjet akteve plot mllef, dhunë, sadizëm e mizori.
“Deri më tani, as ne dhe as të parët tanë, s’kemi pritë mëngjes pa trishtim e mbrëmje pa ankth. Zgjoheshim pa e ditë se si do të na zinte muzgu i mbrëmjes dhe na përpinte errësita me tingujt e saj të frikës, pa e ditë se çfarë do të prisnim në mëngjesin e ri. Dhe këto dilema për ne s’ishin njëlloj si për pjesën tjetër të botës, kishin trajtë tjetër, ishin dilema të tmerrshme e mizore, të një jete të shtypur e tinëzare, që ishte më pak se jetë, një hije e jetës së vërtetë.”[2]
Paragrafi me të cilin fillon ky roman është ndërfutje eksplicite në botën e përvuajtur të popullit shqiptar, që sa shkon e detajizohet nëpërmjet ilustrimit deskriptiv të episodeve të ndryshme për të shpërfaqur për lexuesin dromca të realitetit shqiptar, sepse, siç pohon studiuesi Ag Apolloni, për nga gjallëria e përshkrimit, letërsia është më e vërtetë se historia.[3]
Strumbullari i fakteve dhe ngjyrimi historik mbi të cilin ndërtohet romani megjithatë nuk mbesin vetëm si dekorim, rekuizitë që duhet t’i shfaqet publikut për të përftuar një lloj katarsisi, mirëpo funksionalizohen në shpërfaqje të një ideje më të madhe, më kruciale për autorin, protagonistin, vetë kombin shqiptar – idenë e qenësisë, identitetit, ekzistencës: kush është Marini, kush janë shqiptarët, kush është qenia njerëzore?
“Marini shijon ndjenjën e pakëndshme të krizës identitare të shqiptarit, që zgjohet perëndimor e bën ditë si oriental e bie në gjumë në ëndrra kozmopolite, të shqiptarit që përherë e përkundin të tjerët në një djep, që as ai s’e di kush ia ka ndërtuar.” [4]– thuhet në roman, duke dëftuar kështu idenë e kërkimit të identitetit, kërkim ky që derivon nëpërmjet evokimit në histori, kujtesë, përballë kërcënimit të harresës.
Kësisoj, “Dritarja e Marin Shkrelit” është artikulim prozaik i hapjes së një dritareje të së kaluarës, nga e cila, përballë kornizës së kohës së tashme, evokohet e kaluara individuale e përmes saj edhe ajo kolektive. Duke rikujtuar deceniet e urëkalimit prej adoleshencës në moshën e maturisë, Marini pasqyron rritjen e kolektivitetit, botës e historisë shqiptare. Duke gjurmuar të kaluarën, Marini përpiqet të gjejë veten e së tashmes, shqiptarin e të sotmes.
Brenda tronditjes, rrënimeve të së kaluarës së shqiptarëve e vetë Marinit, romani përcjell edhe mjegullimën identitare për të ardhmen dhe brenda këtij procesi e këtij dualiteti kohësh gjallojnë jo pak tema kruciale, artikuluar përmes aktivizimit të një metagjuhe plot ekspresivitet e referencialitet.
Sistemi dualist i rrëfimit
Që në konceptimet aristoteliane është përcaktuar diferencimi mes historisë e letërsisë, megjithatë ky diferencim nuk ka përjashtuar difuzionin, vënien e historisë si produkt të veprave letrare. Edhe në këtë roman, arti, letërsia zbatohet si mjet i regjistrimit të çasteve kruciale të rëndësisë personale (momente të Marinit) e kombëtare (përlitje për fatkeqësinë e shqiptarëve në kohën e luftës). Është Marini, që përmes krijimit të një blloku shënimesh, me shpalosjen e ndjenjave e mendimeve manifeston rëndësinë, relacionin sublim mes artit e historisë, ngase siç konsideron studiuesi Apolloni fiksioni është një organizëm i gjallë që s’jeton dot po s’u ushqye nga faktet.[5]
Relacioni mes artit e kontekstit historik të kohës, i nënkuptuar edhe si relacion mes historisë e letërsisë, faktografisë e fiksionit është hallka e parë dualiste që prodhon edhe hallkat e tjera, të cilat ruajnë veçorinë e dualizmit. Faktikisht, i gjithë rrëfimi, inkorporimi i të gjitha temave që shpalosen në mënyrë zinxhirore brenda romanit realizohet si dualizëm, si çështje që kauzalisht e lindin njëra-tjetrën, por që njëkohësisht integrohen përmes një kontrasti, antagonie, si tema të dy polesh e prizmash të kundërt, e që megjithatë brenda tyre funksionon jeta, ekziston individi dhe shoqëria.
Dualizmi harresë-kujtesë: Markuar si konflikti qendror që katalizon ekzistencën e mikrotemave brenda romanit, dualizmi mes harresës e kujtesës realizohet si një konfrontim i vazhdueshëm i kujtesës përmes aktivizimit të artit. Ideja e këtij dualizmi lind në situatën inicuese të kohës së tashme të Marinit. Në subjektin e thjeshtë të së tashmes, Marini tashmë i moshës mbi 50 vjeçare, paraqitet në momentet e marrjes së vizës, si mundësi largimi nga vendi, mirëpo po ky moment katalizon të kaluarën, tashmë të harruar nga Marini për mbi dy decenie, harresë për të cilën është i vetëdijshëm edhe vetë Marini. Kësisoj, mundësia e largimit fizik nga atdheu bashkëdyzohet me harresën tashmë prej dy dekadash të së kaluarës dhe Marini kujtohet të kujtojë.
Në kandarin e Marinit, harresa intonohet si tëhuajësim i njeriut prej vetes, prej qenies, ndaj është i madh pendimi për vënien prapa krahëve të së kaluarës së vet e të popullit të vet, sado e trishtë ajo e kaluar:
“Marini sa më shumë e thellon shikimin në të kaluarën, aq më shumë pezmatohet, aq më shumë ajo i bëhet e paqartë, e zvetënuar, gati-gati e panjohur. E tmerrshme të mos njohësh jetën tënde, vetveten, pohon dhe e tund kokën, si një pemë të cilën do ta shkundë e të mbledhë çka ka mbetë në të, ndonjë frutë gjysmë e kalbur.”[6]
Marini është i vetëdijshëm se harresa për dhembjet e trishtimin e periudhës së paraluftës e luftës së fundit në Kosovë mund të ngjallë pikëpyetje në identitetin e një njeriu e një shoqërie, por është i vetëdijshëm se ky identitet mund të kthehet dhe ta luftojë harresën përmes kujtesës. Ndaj, në zgrip të largimit fizik dhe tëhuajësimit shpirtëror nga e kaluara, Marini nis të kujtojë dhe përmes rrjetës së ngjarjeve, episodeve të luftës, që nga periudha e një autonomie të gjymtë, suprimimit të asaj autonomie, invadimit dhe krimeve serbe në Kosovë, artikulon një pjesë të identitetit shqiptar e atij vetanak, kalitur e ‘përndritur’ përmes vuajtjeve e dhembjes.
“Domethënë, historia ka rëndësi, domethënë, kujtesa është e domosdoshme që të kuptojmë kush jemi, kah kemi ardhë, kah jemi?”[7] – shtron pyetjen Marini, duke qenë plotësisht i vetëdijshëm se ‘hulumtimi’, evokimi pas në kohë për të njohur rrënjët është e vetmja mënyrë e njohjes dhe determinimit të së ardhmes së një individi, e aq më tepër një shoqërie e një kombi. Ndaj Marini kujton, sjell për lexuesin eksodin e dhimbshëm të jetës së tij dhe popullit shqiptar ku mishërohen humbja, dhuna, përdhunimi, vala e refugjatëve, migrimi, demonstratat dhe përballë gjithë këtyre dashuria, shpresa për liri, çlirimi dhe në fund të kësaj kujtese – Kosova e sotme, ilustruar në gati të gjitha rrafshet esenciale të jetës e ekzistencës.
Dualizmi luftë – dashuri: Në kujtesën e shpalosur, të kërcënuar nga harresa, kujtimet e luftës së fundit në Kosovë janë ato që dominojnë pjesën evokuese të Marinit dhe po këto kujtime influencojnë e determinojnë fatin e tij dhe të shoqërisë sonë. Nëpër të gjitha format me të cilat lufta shfaqet, që nga paranoja serbe dhe përbuzja e vazhdueshme ndaj shqiptarëve, kërcënimet verbale e gjer në dhunën e shfaqur në episodet e ndryshme, lufta artikulohet si forcë shkatërruese. Në kujtimet e Marinit lufta vjen si kataklizmë që masakron (përmenden masakrat në Drenicë dhe anembanë Kosovës), përdhunon (viktimë e përdhunimit bëhet edhe vetë Donika, gruja e Marinit, bashkë me të ëmën e saj) përzë (të detyruar nga policë serbë e nën dhunën e armëve, Marini dhe familja e tij shndërrohen në refugjatë, duke u përzënë nga shtëpia e duke i nisur në kufirin me Shqipërinë e më vonë drejt Amerikës). Për Marinin, në të gjitha rastet lufta është e papranueshme, sepse përceptohet si fuqi e të fortit mbi të dobëtin, ndaj vetëm kur përmenden sulmet e NATO-s mbi caqet serbe Marini shpreh ekzaltim, jo pse promovon luftën, por sepse e sheh si thirrje, ringjallje të drejtësisë. Megjithatë, përjashto rastin e fundit, sipas këtij romani në qendër të një lufte qëndron mania e njeriut, e një shoqërie që të zë një vend në histori:
“Njeriun e tmerron ideja e zhdukjes, prandaj s’rresht së kërkuari forma për mbijetesë dhe kundrejt së cilës është në gjendje të bëjë gjithçka, madje edhe krime makabre.”[8]
Kundërpeshë të luftës, kujtesa e Marinit nxjerr dashurinë. E manifestuar si dashuri familjare dhe si dashuri intime mes Marinit e partneres që zgjedh, dimensioni erotik artikulohet si mburoja në të cilën Marini gjen shpëtim. Përtej realitetit të shkatërruar nga lufta e kërcënimit të vazhdueshëm të tanatosit, erosi i sjell Marinit frymën, lirinë, duke krijuar Edenin, kopshtin ideal në të cilin zhvillohet jeta paralele, brenda suazave të normales:
“…në sytë e saj hapeshin qiejt më të bukur të jetës; sepse te sytë e saj shihte perandorinë e gëzimit shumë më të madh se të gjitha vuajtjet përreth.”[9]
Grandioziteti i dashurisë (nisur me Teutën e përfunduar me Donikën) ruhet gjer në fund dhe natyra sublime e dashurisë si emocion vuloset me sakrificën e Marinit për dashuri – kthimi i tij nga Amerika, heqja dorë nga jeta e lirë për ta kërkuar Donikën në Kosovën e pasluftës, përkrahja shpirtërore dhe empatia e simpatia për Donikën e dhunuar nga forcat serbe dëftojnë shenjat e një dashurie sublime dhe glorifikojnë dashurinë si emocion.
Dualizmi frikë – shpresë:
“Frika si rriqër e keqe kishte hyrë thellë në të dhe ia thithte energjinë e paktë të mendjes e të zemrës.” [10]
E derivuar nga lufta, frika që shpërfaqet në këtë sentencë është emocioni që plot intensë përshkon protagonistin dhe personazhet e romanit. Në një atmosferë të zymtë, të ekspozuar ndaj dhunës e agresorizmave, frika manifestohet si trazim shpirtëror, krajatë emocionale që shkaktohet nga pasiguria për jetë, ekzistencë. Në kujtimet e Marinit, sidomos në kohën e shpërthimit të luftës, të gjitha personazhet përshkruhen të mbërthyera nga frika, të përthithura në rrathët e së papriturës, që në krijesa të zvogëluara, të përhumbura nga vuajtjet presin vdekjen. Episodet që përshkruajnë bastisjet e shtëpive nga ushtarët serbë, kolonat e gjata të refugjatëve të vëzhguar nga po të njëjtit ushtarë pasqyrojnë frikën nëpërmjet përhumbjes së vetëdijes (alivanosjet e së ëmës së Marinit), përhumbjes shpirtërore (ankthi shpirtëror i motrës së Marinit – Norës), përhumbjes emocionale (gjendja e rënduar emocionale e Donikës pas dhunimit nga serbët).
Megjithatë, edhe përballë frikës përpara çdo çasti të kaluar, si kundërforcë lind shpresa. Frika nga vdekja dhe dëshira për jetë katalizojnë shpresën, të cilën e shpërfaq vetë protagonisti, te e cila sheh të vetmen mundësi për ekzistencë.
“Dhe shpresa vërtet dëftonte se s’kishte forcë njerëzore, që mund ta ndalte pranverën. E, Marini krejt çka kishte të vetën ishte shpresa. Dhe shpresa shfaqet me armët e saj dhe Marini përmes saj udhëtonte me qenie të gjalla e të vdekura…Sepse, atë ditë kur s’do të kishte shpresë, s’do të kishte më as njerëzim.”[11]
Edhe në mënyrë eksplicite, paragrafi nënvizon barazinë e shpresës me jetën, ekzistencën e një kombi që ndodhet në prag apokaliptik. Në roman, momentet e shpresës nënvizohen sidomos në kornizat historike të bisedimeve të paqes në Francë, e sidomos në sulmet e NATO-s gjatë marsit e gjer në migrimin, anipse të dhimbshëm, larg rrezikut, mortjes dhe luftës në Kosovë. Kësisoj, shpresa vjen si dëshirë për të jetuar, për të ekzistuar e për të qenë të lirë, ndaj sublimohet e bëhet më grandioze kur vihet përballë frikës, krizave ekzistenciale të personazheve në luftë.
Dualizmi liri – pseudopatriotizëm
“Sepse ai e donte paqen e lirinë si flladin e maleve. Si rrezet e diellit…Ai e donte lirinë për të gjithë, ndaj i mallkonte kufijtë dhe ata që ëndërronin të krijonin ngastra për jetët njerëzore.”[12]
Në rrethanat e një kombi të përfshirë në luftë, liria në rend të parë konceptohet si dëshirë e paqes, mposhtje e dhunës dhe e drejtë e çdo anëtari të këtij kombi për të jetuar brenda kufijve të etnisë së tyre. E tillë edhe në roman, liria në rrafshin e parë konceptohet si kërkesë e të gjitha personazheve për të ekzistuar, larg dhunës dhe çdo forme të suprimimit të jetës nga armiku. Por, për Marinin, liria merr një kuptim edhe më të gjerë. I përfshirë në botën e artit e kulturës, ideja e dikurshme e Gëtes për qytetarin e botës duket se pavetëdijshëm është e ngjizur edhe brenda Marinit, për të cilin liria është bashkëjetesë përtej çdo kufiri. Mallkimi i kufijve e pyetja që shtron në orën e historisë për ekzistimin e tyre dëshmojnë konceptin që Marini ka për lirinë, si paqe dhe bashkëjetesë globale, pa kufij, pa distinksione.
Liria megjithatë nuk mbetet vetëm si ideal, përfshirja në roman e momenteve të çlirimit të vendit e përshkruan në praktikë zbatimin e lirisë, vetëm se bashkë me frymën pozitive, liria e ardhur thyen utopinë e krijuar. Edhe pas përfundimit të luftës, ajo nuk arrin totalitetin e saj, manifestohet si pavarësi, por jo si paqe e tërësishme, jo si liri që ëndërron Marini i ri dhe për këtë Marini i maturisë është i vetëdijshëm:
“Ekzistonin mure brenda Kosovës e mure jashtë Kosovës. Mure të larta. Mure të urrejtjes, të ideve të marra, të varfërisë dhe të injorancës.” [13]
Ideja e një lirie ideale deformohet edhe më tej përmes fenomenit të pseudopatriotizmit e lakmisë për lavdi të cilën e piketon ky roman. Ndonëse pa shumë detajizime, narratori ravijëzon kaosin e krijuar pas çlirimit të vendit që sjell siç e quan narratori një tjetër luftë, atë të lakmisë, egoizmit dhe për rrjedhojë po këtu nis harrimi i identitetit, vetvetes e vlerave mbi të cilat ngrihet kombi.
“…ia behu një tjetër luftë, një rendje e harbuar pas lavdisë dhe në këtë maratonë njerëzit ngjesheshin e ecnin të trullosur pa këqyrë përreth, madje kishte të tillë që shkelnin mbi të tjerët…në kohë lirie njerëzit harronin shpejt ditët e egra, stuhitë…pakkush pyeste, kush ishte shqiptari në këto rendet e reja?”[14]
Në këto sentenca përfytyrohet jo vetëm imazhi i shqiptarit të kohës së lirisë, por edhe imazhi i vendit, Kosova e pasluftës, si kundërvënie e Kosovës para e gjatë luftës.
Në qarkun e një dualizmi kohor dje – sot, imazhi i Kosovës dhe shqiptarëve përthyhet në bartjen e vlerave. Përballë një kombi dhe një vendi të cilit lufta paradoksalisht ia nxjerr në pah vlerat trimërinë, stoicizmin, atdhedashurinë, koha e pasluftës prodhon një kontekst historik, politik, ekonomik që çalon. Marini e i biri i tij, tashmë i migruar në Gjermani, turma e qytetarëve që presin me shpresë e ankth nëpër ambasadat e ndryshme janë sinjalizues i një imazhi fatkeq të vendit, edhe në kohën e lirisë.
Përvoja e Marinit si adoleshent e student, përjetimet e ‘zhgënjimet e nënkuptuara të kohës së lirisë krijojnë imazhin e personazhit që reflekton, rikujton në kërkim të së kaluarës dhe rimëkëmbjes së identitetit, por në fund, me tragjizëm, i bën jehonë një humbjeje të përhershme, një traume të pashlyeshme në identitetin e tij si individ, e përmes tij, po kjo traumë përcillet edhe në identitetin e popullit shqiptar.
“- Historianët e ardhshëm, – tha, – do të tregojnë histori lavdie, do të thurin lavde për gjeneralë e drejtues, për vagabondë e kriminelë, por asnjë s’do të tregojë për dhimbjet e Donikës, humbjet e mia, as vdekjen në dhe të huaj të prindërve të mi, as për mallin për Norën që jeton në dhe të huaj, e as për mërgimin e djalit tim.”[15]
Paragrafi me të cilin përmbyllet ky rrëfim retrospektiv është një deklaratë e protagonistit në të cilën përzihen dhembja, tragjizmi, mllefi, dilema e pasiguria për fatin e tij, përmes tij për fatin e çdo shqiptari. Për më tepër, ky paragraf në mënyrë implicite shpreh rezerva ndaj historisë dhe paraqitjes së saj në sytë e botës. Jo vetëm ky qëndrim ndaj historisë, por në gjithë rrjetin dualist që ndërtohet brenda romanit shtrihen pikëpamje mbi çështje kruciale të funksionimit të jetës e qenieve njerëzore, e që të gjitha këto, siç e thekson edhe romani, mund t›i kultivojë e t’i pasqyrojë arti, letërsia, shkrimi.
Të rrëfyerit analeptik dhe liria e narratorit
Ndërtimi i paraleles temporale mes kohës së tashme dhe së kaluarës historike të popullit të Kosovës me automatizëm përcakton një strategji dualiste edhe në ndërtimin strukturor të rrëfimit. Siç pohon edhe studiuesi Adil Olluri, të rrëfyerit në thelb ndjek një linjë drejtvizore dhe kauzale, ku një situatë e prodhon tjetrën, ku një veprim personazhi e prodhon tjetrin[16], megjithatë brenda kësaj linje ekzistojnë tri thyerje, në dy kohë: e tashme – e shkuar – e tashme.
Zhytja në procesin e të rrëfyerit nis me një universalitet. Përmes një paragrafi që vë theksin në fuqinë artistike dhe stilin ekspresionist, kufijtë kohor duket sikur zhduken dhe rrëfimi bëhet i pakohë, transparent dhe identifikues për shqiptarin e të gjitha kohërave. Prej këtu rrëfimi nis rrugëtimin nga e tashmja e Marin Shkrelit, duke prekur moshën e tij tashmë prej pesë dekadash dhe duke përzgjedhur momentin specifik të largimit nga atdheu. Selektimi i të rrëfyerit prej kësaj situate nuk është rastësi, por qëllimshëm nxit, motivon rrëfimin në një perspektivë tjetër kohore: e kaluara. Marini i të sotmes mund të ndërtojë të ardhmen vetëm duke ripërsëritur të kaluarën.
“Një anakroni, në të shkuarën…larg nga momenti i tashëm, domethënë nga momenti i historisë në të cilën rrëfimi është ndërprerë”[17], ky është definimi që Zheneti ia bën evokimit në rrëfim. Ky evokim të cilit Bal i jep një emërtim tjetër si retroversion, bëhet mekanizmi kryesor i rrëfimit në roman. Krijimi i një vepre që shpalos episode nga e kaluara historike nuk ka se si të funksionojë pa u kthyer në të shkuarën, ndaj edhe pjesa dërrmuese e romanit zhvillohet si një analepsë, që nis që në vitin 1989 dhe përfshin harkun kohor prej rreth një dekade (shtator, 2000) para se rrëfimi sërish të kthehet në kohën e tashme të Marinit (vitin 2019). Dekada që rrëfehet përmes analepsës është e diferencuar në dhjetëra episode lufte, që, të vendosur në një radhitje kronologjike, përfaqësojnë momente kruciale të jetës së Marinit dhe fatit historik të popullit shqiptar në Kosovë. E veçanta e selektimit të këtyre episodeve është densiteti dramatik që vjen e shtohet. Çdo episod bëhet më dramatik, më intensiv se tjetri dhe tendos situatën, gati për ta krijuar klimaksin dhe për ta mbajtur lexuesin nën pushtetin e vëmendjes dhe frikës. Me një ndërtim të tillë strukturor, autori Ukaj prodhon efekte katarsisi aristotelian, duke krijuar vazhdimisht emocion për receptuesin.
Brenda dekadës analeptike, ndodh që, në formë krejt gjurmësh, rrëfimi aktivizon prolepsën. Ende pa u shpalosur mirë të gjitha episodet e luftës, prolepsa e këtij romani vjen si një paralajmërim, një lloj profecie përgatitore për lexuesin mbi fatin e Marinit dhe herë pas here mbi fatin e shqiptarëve.
Në përmbyllje të dekadës së çlirimit të Kosovës, rrëfimi analeptik ndërpritet dhe kthehet në kohën e tashme, megjithatë është një pikë që i bashkon – tragjizmi i theksuar, tronditja, patosi i fuqishëm me të cilin nis dhe përfundon ky roman.
Në teorinë e rrëfimit, jo vetëm strategjia që ndjek rrëfimi, por edhe personi prej të cilit derivohet ky rrëfim është një pikë esenciale e veprës. Siç thotë Massimo Fusillo duke cituar Stephen Jay Gould-in se nuk është më e nevojshme të flitet për homo sapiens, por për homo narrator.[18] Homo narratori i këtij romani, për nga kategorizimi është i tipit heterodiegjetik, që ndryshe njihet si narratori i gjithëdijshëm. Si i tillë, ky narrator ka një diapazon të gjerë njohurish, ai njeh mirë jo vetëm Marinin, por çdo cep të historisë së popullit shqiptar, për më tepër njohuritë e tij kalojnë kufijtë kombëtarë dhe shtrihen edhe në Evropë e botë, përmes ilustrimeve të kontekstit politik e historik të botës.
Shpesh, paradoksalisht me dijen ‘e pakufizuar’ që i atribuohet narratorit heterodiegjetik, pozicioni i tij mbetet i kufizuar, dija që zotëron i shërben për të hedhur dritë mbi të panjohurat, skutat e errëta të personazheve në vepër, por zëri i tij mbetet i heshtur, uni i tij nuk afirmohet. Megjithatë, Ndue Ukaj vepron ndryshe, sjell një narrator unik, që përtej rrëfimit të jetës dhe pikëpamjeve të Marinit, nuk heziton t’i shpalosë pikëpamjet e veta, duke sjellë edhe më tepër dritë në rrëfim. Në fakt, në dy raste, marrë parasysh rrafshin morfologjik, narratori i Ndues mëton të rrëshqasë drejt atij homodiegjetik, duke shfaqur prezencën në roman, mirëpo ekzistenca e tij, përtej rrafshit morfologjik (përdorimit të foljes në vetën e parë të shumësit, që indikon një prezencë të mundshme të këtij narratori), narratori i Ndues mbetet jashtë sferës së veprimit. Megjithatë, atij i rezervohet sfera e të menduarit dhe paralelisht me të, liria e të shprehurit. Ndaj, narratori i këtij romani mendon, flet e jep pikëpamje mbi çështje kruciale që lidhen me botën shqiptare, duke dhënë indikacione se prapa tij mund të fshihen pikëpamje e mendime të autorit. Faktikisht, narratori i kësaj vepre vjen si plotësim i pikëpamjeve edhe të personazhit kryesor, aty ku përfundon apo ku është më i zbehtë qarku i mendimeve të Marinit, shpalosen mendimet e narratorit.
“Dhe shqiptarët kanë jetuar me shekuj në ankth, ata janë formuar me ankth dhe Marini ka ankth dhe ai është rritë me ankth, dhe në realitetet e reja ai frikësohet se mund të zgjohet një ditë, dhe krejt papritë; të mos kujtojë asgjë, lënda e kujtesës së tij të zhduket përgjithmonë dhe ai të mbetet një kontinent harrese, i zbrazët, i cekët, i hutuar, pa qëllim.”[19]
Pikëpamjet e këtij narratori, përsiatje këto të një natyre eseistike[20]siç i quan studiuesja Elsa Skënderi, artikulojnë lirinë e narratorit, jo vetëm në të treguarit e ngjarjeve, por edhe lirinë e mendimit dhe për më tepër, këto përsiatje shfaqin karakterin e tij, të një narratori erudit që guxon të meditojë mbi problemet esenciale të protagonistit që përfaqëson dhe popullit të cilit i përket.
Mozaiku intertekstual
Kur pohon se kurrë nuk krijohet nga asgjëja[21], studiuesi Fusillo u referohet pikëpamjeve teorike të Julia Kristevës mbi intertekstualitetin, për të nënvizuar sërish idenë se nuk mund të flitet për një origjinalitet të pastër, pa një motivim ose influencë veprash, autorësh, qoftë kjo edhe në formë gjurmësh.
Edhe “Dritarja e Marin Shkrelit”, e vënë në rrjedhën e veprave të letërsisë së sotme, është një produkt ekzemplar i intertekstualitetit. Teksa citon La Bruyeren, Nathalie Piegay-Gros dëfton se gjithçka është thënë, dhe ne vijmë tepër vonë që prej shtatëmijë vjetësh qëkur ka njerëz dhe që mendojnë.[22] Edhe autori Ukaj është i vetëdijshëm për ekzistencën dhe mendimet letrare, filozofike tashmë të paraqitura në letrat e autorëve të ndryshëm, megjithatë duke u frymëzuar prej po këtyre figurave të së kaluarës, Ukaj krijon një mozaik intertekstualiteti mbi të cilin provon origjinalitetin, autenticitetin e tij si individualitet letrar.
Mozaiku intertekstual brenda kësaj vepre vjen nëpërmjet citatit dhe një diversiteti referencash.
Citati – ndonëse në roman ekziston në formë gjurmësh, citati e bën hapjen e veprës, marrë nga krijimtaria e autori Emile Zola:
“Jemi si librat. Pjesa më e madhe e njerëzisë sheh veç ballinën tonë, pakica lexon parathënien, shumë u besojnë kritikëve. Të paktë janë ata që do e njohin ndonjëherë përmbajtjen tonë.”
Rimarrja e këtij paragrafi është përshtatje me njohjen dhe misteriozitetin që bart në vete njeriu dhe historia e një populli. Si me librat, autori paralajmëron se të paktë do të jenë ata që do të interesohen të eksplorojnë me të vërtetë shtigjet e skutat e jetës së Marinit dhe jetës së shqiptarit. Ky citat hap një shteg paralajmërues për atë që do të trajtojë romani. Në dy raste të tjera, citati vjen si rimarrje e një vargu të Ndre Mjedjes e një sentence të Kamysë dhe të dy këto citate funksionalizohen si përshtatje me krajatat emocionale të Marinit, rrethanat e rënduara historike e politike të Kosovës nën kërcënimet dhe dhunën serbe.
Referencat – konsistojnë në pjesën kyçe të intertekstualitetit në këtë roman dhe brenda tyre vërshon një triadë burimesh: arti, religjioni e filozofia.
Duke peshkuar brenda letërsisë nacionale e asaj botërore, referencat letrare përfshijnë emra autorësh të njohur të të gjitha periudhave e stileve letrare. Emra autorësh të njohur që nga Homeri, Dante, Gëte, Kafka për të vazhduar me autorët shqiptarë Buzukun, Bogdanin, Kadarenë, Visar Zhitin. Madje autorë si Dante e kryevepra si “Komedia hyjnore” bëhen modele të cilat i ndjek ky roman. Vetë historinë e luftës dhe tmerrit në Kosovë, narratori, protagonisti e përmes tij edhe autori e paralelizojnë me udhëtimin e Dantes në Ferr, e arritjen e lirisë e barazojnë me synimin për ta kapur Parajsën.
Referencat me burim religjionin ndërtohen mbi rimarrjen e episodeve biblike. Episodi i Evës e Adamit dhe përjashtimi i tyre nga Edeni; vrasja e Abelit nga Kaini dhe kulla e Babelit janë tri episode që piketon ky roman për t’ia përshtatur kontekstit kohor të Kosovës. Po këtij konteksti i përshtatet edhe referenca filozofike, e cila në qendër ka figurën sokratike, vuajtjet dhe apologjinë e tij.
Mbi këto tri burime referencash, Ndue Ukaj arrin të krijojë parabola të cilat ia atribuon gjendjes emocionale të Marinit. Këto parabola, që selektohen kujdesshëm e qëllimshëm nga autori, artikulohen si empati me rrethanat, kontekstin e tragjizmit, humbjes dhe vuajtjeve të popullit shqiptar dhe vetë protagonistit.
E po aq e qëllimshme është përzgjedhja e elementeve intermediatike (muzikës e filmit) në përputhje me frymën e kohës. Përmendja e filmit “Pianisti” dhe grupit Scorpions me këngën “Wind of Change”, përveç përshtatjes me situatën politike e historike botërore, është edhe një ekzemplar i intermedialitetit dhe erudicionit të autorit.
Fuqia e ekspresivitetit dhe metagjuha
Gjuha, nga aspekte të ndryshme vë në qarkullim idetë dhe emocionet, qenien subjektive të krijuesit…Gjuha poetike ka vetëm një qëllim – të ndikojë artistikisht te lexuesi, ndërsa stili i veprës letrare bën të mundshëm që ky përjetim të jetë sa më i thellë, sa më i ndieshëm, sa më i llojllojshëm.[23] Trajtimi i një teme të ndjeshme për popullin shqiptar implikon nevojën e zgjimit të emocioneve, zgjimi i emocioneve krijohet nëpërmjet një gjuhë ekspresive.
Edhe veprën e Ndue Ukajt, ajo që e veçon, përtej dualizmit dhe një narratori të veçantë, është rrëfimi i paraqitur përmes një gjuhe të pasur, të gjallë e plot ekspresivitet. Stilistika e bujshme, figuracioni i fuqishëm krijojnë tendosjen në roman duke e shtrirë patosin në çdo segment të romanit.
Deskripcioni është një element krucial i veprës. I gërshetuar brenda kufijve të rrëfimit dhe duke i shërbyer atij, deskripcioni i pranishëm në rrëfimin e episodeve të luftës u jep atyre rrëfimeve ngjyrime të theksuara humane. Mjafton episodi ku përshkruhet loja e përbuzjes së policëve serbë me plakun e moshuar shqiptar, ku kombinimi i deskripcionit me narracion krijon atë tip deskripcioni funksional që e përmend Zheneti në tekstin “Kufijtë e rrëfimit”.
Krahas deskripcionit funksional, Zheneti përmend edhe atë dekorativ dhe ky funksion gjen hapësirë në përshkrimin që autori Ukaj ia bën Prishtinës:
“Qyteti i ndërtuar në një gropë, përreth ka disa kodra si të shkalafitura, prej ku derdhen katunde e qyteza të vogla. Rrugët i ka të ngushta, por kjo s’i ka bërë njerëzit aq mendjengushtë sa mund të pandehin dashakëqijtë.”[24]
Qasja deskriptive aplikuar në këtë paragraf krijon ndër tjerash imazhin e Prishtinës në një kohë të caktuar historike, ilustron tiparet jo vetëm eksternale, por edhe ato sociale të këtij qyteti. E që këtu vërehen gjurmë të një gjuhe ekspresive, por që bëhen më të gjalla në pjesët e tjera të romanit.
“Të qëndronin ballë për ballë me njëri-tjetrin, por të shkapërderdhur në mijëra galaksi idesh, imazhesh, ndjesish, përfytyrimesh.” – ky fragment në të cilin glorifikohet kontrasti dashuri – luftë, është dëshmi e gjallërisë gjuhësore të këtij romani. Ekspresiviteti, pasuria gjuhësore, fuqia e artit prodhojnë emocionin dhe e bëjnë romanin të gjallë, të afërt dhe të prekshëm e të përjetueshëm për lexuesin.
Në krijimin e një gjuhe të rafinuar dhe ekspresive një ndikim të fuqishëm e ka dhënë pasuria stilistike. Figuracioni i bujshëm i kësaj vepre, i përthyer në sentenca metaforike, simbolike, metonimike, nëpër pyetje retorike, krahasime të gjata e paralelizëm figurativ kanë katalizuar fuqizimin e gjuhës duke e shndërruar në njërin prej dimensioneve të fuqishme dhe kruciale të këtij romani. Të veçanta janë sidomos paralelizmat figurative që ndërtohen nga autori nëpërmjet bashkëjetesës me natyrën. Njëjtë si në romantizëm, por me një funksion më ndryshe, natyra me gjithë repertorin e saj paralelizohet në përputhje me momentet reale të banorëve të Kosovës dhe sidomos gjendjen emocionale të protagonistit. Elementet meteorologjike, organizmat fitomorfë e zoomorfë, stinët e vitit bëhen qendra e paralelizmit figurativ. Madje edhe koha matet përmes tyre (stinët e vitit).
Me një manovrim të tillë të figurave letrare, romani dëshmon fuqinë e artit, për më tepër afirmon forcën e vet stilistike letrare.
Në tekstin “Arti i romanit”, Thomas Mann, në përpjekjen për ta arsyetuar glorifikimin e romanit, ndër tjerash për romanin kishte theksuar se “është shpirt i fuqishëm dhe madhështor, pushtues, plot jetë, i paanë si deti në monotoninë e valëve të veta, përnjëherësh gjithëpërmbajtës dhe preciz, i përkënduar dhe i menduar; ai nuk synon kah inserti, kah epizoda, ai synon kah tërësia, kah bota me plot e përplot epizoda dhe imtësi, në të cilat ndalet në vetëharresë, thuajse gjakon për çdonjërën prej tyre.”[25] Në përputhje me konstatimet e Mann-it, përfundimisht “Dritarja e Marin Shkrelit” kalon nëpër të tilla premisa. Me një dualitet temporal, ky roman del si shpërfaqje e historisë, gjakimeve dhe qenësisë së një populli. I prirë nga Marini në qendër, ky roman kapërcen fatin e vetëm një individi dhe identifikohet me kolektivitetin, shndërrohet në roman ku kapërthuret e kaluara, e tashmja dhe premisat e ardhmërisë së një populli.
Në një rrëfim retrospektiv ku qëndrojnë shenjat e mnemozinës historike, me një gjuhë ekspresive dhe stilistikë të shtrirë me kujdes, “Dritarja e Marin Shkrelit” afirmohet si dëshmi e formësimit identitar të shqiptarëve në luftën e së djeshmes, tundimi i këtij identiteti në mjegullimën e së sotmes dhe nevoja për njohjen e vetvetes dhe ruajtjen e kësaj vetje si kusht për ekzistencë në të nesërmen.
Literatura:
1. Ag Apolloni: “Paradigma e Proteut”, Bard Books, Prishtinë, 2019,
2. Anton Berisha: “Mundësi interpretimi”, Rilindja, Prishtinë, 1979
3. Elsa Skënderi: “Një mimesis i fuqishëm i kujtesës (Romani “Dritarja e Marin Shkrelit” i Ndue Ukajt) https://exlibris.al/elsa-skenderi-nje-mimesisi-fuqishem-i-kujteses-romani-dritarja-e-marin-shkrelit-i-ndue-ukajt/
4. Ibrahim Rugova: “Refuzimi estetik”, Faik Konica, Prishtinë, 2015
5. Massimo Fausillo: “Estetika e letërsisë”, Pika pa sipërfaqe, Tiranë, 2023
6. Nathalie Piegay – Gros: “Poetika e intertekstualitetit”, Parnas, Prishtinë, 2016
7. Ndue Ukaj: “Dritarja e Marin Shkrelit”, Onufri, Tiranë, 2023
8. Thomas Mann: “Arti i romanit”, Estetikë letrare, Fondacioni Ibrahim Rugova, Prishtinë, 2018
9. Zherar Zhenet: “Figura III”, Elbasan, 2L-2P, 2017
[1] Ibrahim Rugova: “Refuzimi estetik”, Faik Konica, Prishtinë, 2015, f.17
[2] Ndue Ukaj: “Dritarja e Marin Shkrelit”, Onufri, Tiranë, 2023, f. 9
[3] Ag Apolloni: “Paradigma e Proteut”, Bard Books, Prishtinë, 2019, f.243
[4] Ndue Ukaj: Vepra e cituar, f. 31
[5] Ag Apolloni: Vepra e cituar, f. 245
[6] Ndue Ukaj: Vepra e cituar, f.13
[7] Po aty, f.21
[8] Ndue Ukaj: Vepra e cituar, f.63
[9] Po aty, f.111
[10] Po aty, f.123
[11] Ndue Ukaj: Vepra e cituar, f.96 – 97
[12] Po aty, f.97
[13] Po aty, f.163
[14] Ndue Ukaj: Vepra e cituar, f.32, 33
[15] Po aty, f.164
[16] Ndue Ukaj: Vepra e cituar, f.166 (Adil Olluri: Një shëtitje në të kaluarën dhe të tashmen, tekst i botuar si pjesë e librit të Ndue Ukajt)
[17] Zherar Zhenet: “Figura III”, Elbasan, 2L-2P, 2017, f.97
[18] Massimo Fausillo: “Estetika e letërsisë”, Pika pa sipërfaqe, Tiranë, 2023, f.208
[19] Ndue Ukaj: Vepra e cituar, f.36
[20] Elsa Skënderi: “Një mimesis i fuqishëm i kujtesës (Romani “Dritarja e Marin Shkrelit” i Ndue Ukajt) https://exlibris.al/elsa-skenderi-nje-mimesisi-fuqishem-i-kujteses-romani-dritarja-e-marin-shkrelit-i-ndue-ukajt/, vizituar më 30 korrik 2024
[21] Massimo Fusillo: Vepra e cituar, f.230
[22] Nathalie Piegay – Gros: “Poetika e intertekstualitetit”, Parnas, Prishtinë, 2016, f.16
[23] Anton Berisha: “Mundësi interpretimi”, Rilindja, Prishtinë, 1979, f.74
[24] Ndue Ukaj: Vepra e cituar, f.98
[25] Thomas Mann: “Arti i romanit”, Estetikë letrare, Fondacioni Ibrahim Rugova, Prishtinë, 2018, f.18
