“Si është e mundur”, i them vetes. “Kam mbi pesëdhjetë vjet që mbaj këtë mbiemër dhe akoma nuk di asgjë mbi origjinën e tij?” Ishte pra një pyetje sa naive po aq edhe e natyrshme, e cila më nxiti të merrja autobuzin e dikurshëm. Zbrita diku afër ish shkollës në Qerret, ndanë xhades. Aty ku tashmë betoni, hekuri dhe xhami xajs, ia kanë dhunuar natyrës çiltërsinë. Dikur ishte një rrugë e drejtë qerresh. Tani e mora në këmbë si dikur, adoleshent. Ishte hera e fundit që shkoja. Kur isha fëmijë, e bëja shpesh me babain, nënën dhe motrat. Është e njëjta rrugë, e njoh si vdekja. Sapo mbaron asfalti, fillon pluhuri i xhades, i athët, i nxehtë, i heshtur. Merrnim përherë rrugën poshtë urës, ku kalonin shinat e trenit. Ishte, për babain: ti bije për shkurt. Ishim rritur me atë opinjon, ndaj s kishim shanc si ta mendonim ndryshe. Kur ktheheshim nga miqtë në fshat, t’i dilje nga Fabrika e Letrës, na nevojitej ta bënim të tërë Kavajën në këmbë në zheg të vapës, për të marrë trenin në fund të qytetit, ndaj kjo, ishte një torturë e vërtetë. Torturën na e shtonin edhe trastat që duart tona të njoma i mbanin me zor. Kushërinjtë tanë, ishin aq shumë zemërgjërë, sa e kishin për turp të na nisnin pa na i mbushur trastat me fiq, ullinj, domate, rrush. Deri dhe pula të gjalla na dhuronin. Pra ne, ishim të detyruar t’i binim shkurt. Bënim Liqenin e Agonasit, kalonim rrugën e pluhurt të gushtit nën diellin përzhitës, dhe larë krejt në djersë, të etur nga vapa, prisnim buzë xhades në Qerret, deri sa të kalonte autobuzi i Kavajës. Në mos ai, ndonjë mjet i rastit. Babai gjithmonë ngrente dorën me shpresë se do njihte ndonjë shofer zisi, nga ato që frekuentonin parkun e mallrave në shkozet. Rruga ishte fare e qete, e asfaltuar, pa trafikun e tanishëm. Ishte epoka kur natyra e thonte fort fjalën e saj dhe buzëmbrëmja, kishte një malinkoni të veçantë, si e ardhur aty nga fund shekujt. Rruga ishte e ndarë nga dy rrjeshta plepash, të cilët vazhdonin për kilometra të tërë; deri tek Kavaleshenca, në Plepa. Aty ku, kridheshin në diell dhjamacakët e elitës.
Deliri i gjetheve të plepave, të cilat në vjeshtë binin me rrëkeza rromantike, vazhdonte ndanë gjithë udhës, deri përtej rrugës bri detit; duke u ndalur tek Ura e daj Lanit, në të hyrë të Durrësit. “Jam nisur pra për atje. Në Kanaparaj, si dikur fëmijë por nuk e kuptoj mirë a jam fëmija i rritur, apo i rrituri fëmijë?! Hedh sytë përreth, gjithçka ka ndryshuar që nga i largëti 1990, kur mbaj mend, këpuca ime ka shkelur këndej për herë të fundit. Përreth, janë ngritur aq shumë pallate, aq shumë rrugë të reja, aq shumë dyqane dhe pika servisi, sa kujtesa e 30 vjetëve më parë, e ka krejt të pamundur orjentimin. I zbrita pra autobuzit, në të hyrë për tek Katundi i Ri, këtë e kujtoj si dje. I hyra përmes urës së vogël mbi të cilën, dikur kalonte treni i hekurt dhe hijerëndë, dhe pastaj ndoqa rrugën e pluhurt drejt Liqenit Agonas. Është një liqen me ujrat plot llum, ngjyrë balte, ku në verë, ne zhyteshim duke u llangosur krejt; argëtoheshim duke u freskuar në orët e vapës së gushtit, pa e çarë fare kokën. Deri sa pashë liqenin as nuk po e besoja nëse isha apo jo në drejtimin e duhur. Tek eci, dielli përvëlues, ma djeg çaçkën, ndërsa mbi pluhurin e nxehtë të xhades, rrugëzat, ndërpriten nga milingonat gjigande, të cilat rendin në pluhur. Me dhëmbët si morseta mbajnë të shtrënguara fara luledielli, dhe rendin drejt foleve. Se di për besë, nëse po gaboj, apo kujtesa po më loz një trill. Ndoshta, diku, një kujtim, po merr formë dhe unë po e jetoj rishtaz, sikur të isha ende i ri, i sapo hedhur në brigjet e jetës së vërtetë. Ndoshta jam ende 19 vjeçari i dikurshëm? Sapo pikas liqenin e Agonasit, e ngre fill kokën. “S po gaboj!” them. “Kjo është rruga!” Poshtë ullinjve shekullorë, aty ku shtëpitë e fshatit afër ledheve të liqenit, shpërndahen andej këndej, heshtja e blertë, e ndjej, nuk e ka më gjallërinë e dikurshme. Një gjel, në majë të një gardhi, këndon sa t ja hajë fyti. Një klloçkë, me shumë zogj të njomë ikën drejt liqenit.
Habitem për besë. Ç të jetë jeta vallë? Ç kuptim do kishte, nëse gjithçka do të shuhej, tretej, zhdukej tek asgjëja? Gjithë ai vrudh vrastar ndjenjash, dashurie dhe urrejtje. Ankthi dhe gëzimi. Përkushtimi dhe zhgënjimi. Njerëzit që aq shumë i deshëm, ku ikën vallë? Ku u tretën? Ku u zhdukën gjeneratat e damarëve të gjakut? S do kishte kuptim, po të treteshin tek asgjëja! Do të mungonte thelbi i egzistencës. Do të ishte si një dramë e bukur, të cilës do t’i mungonte finalja. Nuk do të kishte finale.
Nuk ka finale!
Të paktën, të ishim, pjesë e një projekti gjigand hyjnor, ndoshta do të kishim shpresë t’i takonim diku prap njerëzit e dashur. Në zjarr a në dritë? Aty ku t’a meritonim. Të ishim pjesë e një krijimi madhështor, ku Hyja të ishte artisti më gjigand i universit! Më mirë se t’i besoja hiçit të madh, do të më pëlqente t’a ushqeja veten me iluzjonin ngushëllues të Hyjit. Një fuqi drite krijuese, e cila, një ditë, do të ma shpërblente me amëshim gjithë mundin e lutjeve. Do të ma shpërblente njëmijëfish investimin shpirtëror, nëse unë me heroizëm, do të ndiqja vyrtytin. Nevojitet vërtetë heroizëm për t’a ndjekur vyrtytin, në këtë botë muti dhe shurre.
Le të zhgënjehem një ditë, pak rëndësi ka! Por ideja se jam i vetëm në univers, më fut tmerrin e zi në shpirt, akullin. Më angështon krejt. Më kall datën. Më bën të ndjehem i vetmuar. Tmerrësisht i vetmuar.
Nuk dua të ndjehem i vetmuar në univers. Nuk dua dhe pikë! Se pranoj të jemë një ulërimë vetmitare në qiellin bosh dhe pa kuptim. Le ta gënjej vetveten. Dëshiroj të investoj për gjysmën e mundësisë: Hyjninë. Lojë zari pra, na qenka jeta?! Unë e hedh zarin duke shpresuar të më dalin numrat e Hyjit. Le të dalë ku të dalë! Ashtu si të jetë e vërteta, le të dalë! Aq më bën. Po pati diçka tutje, investimi im shpirtëror do të godasë në shenjë. Po nuk pati asgjë, do të më mjaftojë ky iluzjon i ëmbël ngushëllimi. Në fund të fundit: Morto io, muore tutto il mondo.
Me sa kujtoj më nevojitet akoma një orë ecje normale, për të arritur atje. “Tutje varrezave, mbi kodrinën e vogël” them me vete, “gjenden tre shtëpiat e djemve të xhaxhait. Kur xhai i babit vdiq, se groposën mirë. Një erë mish njeriu në kalbje thonin u përhap gjithkund. Ndaj kur kaloje xhaden njerëzia mbyllte hundët. Ishte trup i bëshëm dhe vdiq fare i ri. Babai, mbasi u bë rezil me njerzit e vet për një çështje pronash, u afrua më shumë me kushërinjtë e tij. Ç të bënte?! A rrihet dot pa njerëz dhe pa farefis?! “Isha 18 vjeç?! Me siguri aq kam qenë, a ndoshta 19. Se mbaj mend për at Zot. Isha si në ëndërr. Vjen një moment kur mosha e humb krejt kuptimin e mirfilltë. Bëhet thjeshtë një shifër më shumë. Ishte një udhëtim lëngimi. Kisha një vit, që i rënë me turitë në asfalt, për arsye të një dashurie të pamundur, ndërmorra një udhëtim harrese. A ndoshta, për të gjetur disi paqen?! Ndoshta ngushëllimin, larg. Fare larg. Larg syve, larg zemrës, thonë italjanët. Po, kishte ndodhur diçka e rëndë. Si një shembje e rrëmujshme; i tërë qyteti ishte në zi. Perëndimet çaheshin nga thika plot gjak, pemët ulërinin kujë, buçisnin fort dallgët në shkëmb. Plot kripë. Krejt i llahtarisur, me trurin lesh arapi, mendoja për të gjithkund. Ndjeja një dëshirë marroke t’a harroja. Ah, pak paqje, pak qetësi. Një armëpushim po kërkoja, në këtë luftë mizore brenda meje. Shpirti, si të ishte llavë e nxehtë, magmë, nga zjarri në akull donte të shkojë. Të iki, të iki sa më larg. S kishte faj ajo. Fajin e kishte kjo koka ime, që ishte magjepsur krejt. Kërkoja një lumturi të rrezikshme, rashë keq. Ja tani, i thoja vetes, jam bërë si tutkun.
Është e rëndësishme për mua t’a dij nga vjen ky mbiemër! Ç’origjinë ka? Kjo pyetje këmbëngulëse ma torturon prej shumë vitesh kurjozitetin, ndaj dua t’i shkoj deri në fund kësaj çështje. Njeriu duhet ta njohë prejardhjen e tij! Ta kërkojë atë nëpër rrudhat e historisë. Nëpër rrënojat e së shkuarës. Të pyesi stërgjyshin. A ndoshta ndonjë plak ende gjallë, të cilin fshikullima e mortjes nuk e ka përlarë akoma. Dheu e mban kujtesën, si pema, si guri, si një prag i lashtë që del në dritë. “Do të pyes më të vjetrit,” them me vete. Por se di deri në fund, nëse ky udhëtim, ishte, është apo do të jetë?! “Ndonjë plak njëqindësh, plot rrudha, tym llulle dhe gëlbazë, me siguri duhet të di më tepër!” Tek eci, këtë pasdite fundgushti, afshi i avullt i diellit, kënga e turtulleshave poshtë degëve të ullinjve, zhurma e gjinkallave, heshtja pa kohë e kaçubeve përgjatë rrugës, gjithçka më merr dhe më jep. Më merr copa shpirti që ishin. Më jep frymë të re. E çuditshme. Po eci si peshk. Kujtesa, nuk gjen më asgjë. Gjithçka është zbjerrur, zbardhur, si një teshë e lënë në diell për vite të tëra. E cila, jo vetëm ka humbur ngjyrat, por sapo e prek, griset nga kalbësia.
Kjo heshtje fshati ku gjithçka flet me gjuhën e natyrës, më habit jo pak. Nuk po has më asnjë këmbë njeriu përreth, mendoj i habitur. Sikur të ketë rënë murtaja. Ma kishin thënë: këto vise po braktiseshin, por se mendoja kaq keq punën! “Ore, a jam për atje, a jo?!” Pas 90-tës, fshatarët, lodhur nga angaritë e bujqësisë, zunë tokë në të hyrë të qytezës dhe ndërtuan shtëpitë. Ndaj, këto shtëpi të vjetra, braktisur nga fryma e njeriut, ngjajnë si zhguall breshke krejt bosh nga brenda.
Kjo na qenkërka vetmija e pandreqshme e kohës. Shtëpia thonë pleqtë, po nuk u jetua, fillon dhe shembet vetvetiu. Gjëja më e çuditshme është se unë eci, por me zor po e njoh këtë vend. Çudi e madhe?! Ndoshta kam lajthitur? A ka ndryshuar pejzazhi? Ndoshta kujtesa po më loz një rreng. Ca skena zhduken, të tjera pësojnë modifikime. Kur vinim fëmijë me xha H. xha D. apo xha B. bënim rrugën e Fabrikës së Letrës. E thashë, këtë herë devijova. I rashë për shkurt, ndoqa fjalët e babait, si dikur. Ishte një akt nostalgjie.
Pra, për t’a përmbledhur: zbrita tek shkolla në Qerret. Aty ku babai, fëmijë, shkonte në fshat. Një herë, kish rrefyer se si kish parë në një gropë, një morì perrishë. Me qindra gjarpërinj të shndritshëm, plot ngjyra ylberi vezulluese, të cilët përndrydheshin, shkisnin mbi trupat plot jargë të njeri tjetrit. Përndritja e tyre gati sa nuk i kish verbuar sytë. Fëmijët, krejt të mrekulluar dhe të tmerruar nga ajo bukuri e frikshme kishin ikur me vrap. Në xhade kishin gjetur një plak, e kishin terhequr prej dore me ngut. “Eja. Eja!” i thonin. “Janë perri” ishte pergjigjur plaku. Më pas, kish hedhur mbi kanal një batanije. Gjarpërinjtë vezullues nga ngjyrat, të trembur, kishin marrë dhenë duke u shpërndarë nëpër fushën djerrë.
Kalova Agonasin, tani po eci në heshtje. Ndjej një lloj trishtimi të mekur, fisnik në shpirt por krejt memec. Sikur aty të ndodhej një pellg i verdhë, i ndenjur, reflektues dhe zemërçjerrës, në të njëjtën kohë. Nga erdhi kështu kjo ndjenjë trishtimi fisnik brenda meje? E di! Ka formën e një vajze flokë artë. Po. Po. Ajo me fundin kaf me pala dhe me këmishën e bardhë, me lule të mëdha, krejt të verdha mbi të. Tani jam larg saj, ja pse e kam këtë trishtim. Veç një Zot e din, sa kam shkruar, lexuar për të kuptuar diçka më shumë. Një ndjenjë, e cila, si një ortek, ka përmbysur krejt, qetësinë gri të qenjes time. Ajo s don t’ja dijë?! Refuzon këtë ndjenjë të fjetur, të marrë?! Është më e bukura, më e paarritshmja?! Apo unë jam më vulëhumburi i botës. E di. Po shkoj të mbledh dëshmi mbi mbiemrin tim. Kush jam? Nga vij? Ç’duan spanjollët në një kodrinë feudale, ku shpirti turk, ulur këmbëkryq që prej 500 vjetësh nuk don të bëhet Europë? Ç kanë dashur kaq larg hapësirave të Mançes? Ato shkonin drejt amerikave. Po, kanë arritur deri në Napoli, Sicili, hajt t’a themi deri në Korfuz, por kurrë kaq të largët. Nga këto vise, ende bëhet bakllavaja dhe hahet mishi i pjekur, i ulur në sofër.
Kur e kaloj liqenit, ende i kam sytë plot mosbesim dhe një hutim, gati turbullirë. “Për nder, po ja fus kot më duket! S do arris kurrë në Kanaparaj!” Tutje, shtrihen fushat mbjellë me mollë, rrush të pjekur. Por shumë toka, kanë mbetur djerrë. Është gusht, ndaj frutat e pjekur, gati sa s’plasin nga shëndeti. Kumbullat pikojnë nektarin e ëmbël, fiqtë bëhen palë në degë; bostani çahet nga pjekja.
Dikur, këto ara, i mbaja mend të mbjella me grurë, luledielli, pambuk. Më në fund, e humb fillin krejt! “As përroin e vogël nuk e gjej. As ullinjtë tek xhadeja, as shtegun për tek kroit, as fshatarët me shatin në sup, trastën e bukës në shpinë. “Po si nuk ka as edhe një gomar me dy kosha dhe plakun me qeleshe ulur mbi samar? Vërtetë ia paskan mbathur të gjithë!” Eci akoma. “Po kërkoj një rrugë me gurë të bardhë, një përrua të keq dhe mbi një kodrinë, tre shtëpiat ku shkoja çdo verë. Mbi shpatin tutje, ishin rrënojat e një Qishe!”
Pranë përroit argjilor, të vegjël, rrinim me Betimin, Naimin, Bardhin dhe Yllin. Ndiqnim gaforret. Edhe pse zbath, nuk i kishim frikë. I kapnim dhe i shkulnim krahët, krejt pa shpirt. Unë mburresha me këpucët e vockla prej kartoni, të cilat i fabrikoja po vetë. I vishja me letër varaku dhe i vija xhufka shumëngjyrëshe në majë. Ndjehesha më i dituri, më i zgjuari. Doemos, Sheheliu. Shpesh, në zheg të vapës, ia mbathnim nëpër ara për të mbledhur fiq, vollza të egra, manaferra. Të pjekurat ishin aq të mira sa na kënaqnin krejt. Vollzat i fusnim nëpër mullarë bari dhe prisnim që të piqeshin. I zbathur, nuk i dëgjoja kurrë motrat. “Mos ja mbath nëpër ara dhe kaçube, se ka gjarpërinj!” Unë, Afri dhe Betimi, na pëlqente të eksploronim shtigjet. Nëpër këmbë na hynin gjembat. Përcëlloheshim nga dielli.
Ndërsa mendoj këto gjëra, mbaj shtrënguar në krah një dosje vizatimi me letra të bardha brenda. Po pregatitem për konkursin e shkollës së Lartë, në kryeqytet. Tani, i kam ikur qytetit. Dua të harroj, e di. Ndërgjegja, është fare e bindur. Dua t’a harroj. Duhet! Gjithkush don të harrojë diçka në jetë, edhe pse e din që malli do t’a djegë fort.
Është hera e parë dhe e fundit që vij këtu, vetëm. Liqeni, të cilin ne e quanim Rezervuari, shtrihet i paqtë, në një heshtje pa kohë. Një masë uji ku mijra peshq gjoli, sillen në kërkim të ushqimit. Shtrirja e ujit me diellin vezullues mbi të, më sjell ndër mend kohën e largët të fëmijrisë, ku kujtimet rrinë si pezull. Sekuenca pa lidhje, pa llogjikë, lëmsh. Si fragmente të një historie bërë copë copë nga harresa.
Tek ulliri i vjetër, marr kthesën. Kalldrëmin e gjej njëlloj. Unë të gjej pleq qindvjeçarë në këtë humbëtirë?! S ka shanc! Aty shoh një djalë të vogël, i cili loz me një breshkë. Sa mirë! Më në fund e gjeta dikënd që ta pyes.
“Hej o çun. Si e ka emrin ky fshati?” Ai nuk flet. Më shikon me dy sy të thellë, kurjoz, por nuk flet. Po! Jam fare i sigurtë. Poshtë pikas përroin, tani mbytur nga ferrat. Njoh gurët e bardhë të xhades, ngulur udhës së djerrë, mbuluar nga një tis pluhuri të nxehtë. Veçse shkurret dhe fierat, kanë ndryshuar fizionominë e vendit.
“A më kupton? Quhet Kanaparaj ky fshati?!” Ka veshur një palë pantallona të shkurtëra doku. Një këmishë të bardhë me kuadrata, plot njolla manaferrash. Me shikon, por sillet çuditshëm. Nuk rreagon. Sikur të mos e kuptonte gjuhën time.
Sipër bregut shfaqen tre fëmijë të tjerë, pak më të mëdhenj, të cilët e therrasin në emër “O Art ku je? Hajde mor dreq se na trëmbe. Kemi dy orë që të kërkojmë!” Njëri fërshëllen. Fëmija përgjigjet duke ngritur duart. I ka këmbët plot me kore dhe dregëza. Ngrihet, braktis breshkën dhe këmbëzbathur ja mbath. “Çuna!” i pyes. “A jemi në Kanaparaj këtu?” Ato ngrejnë supet. Më shohin çuditshëm, si të isha një qenje e një kohe tjetër. Turbullirën ma kthjellton ulliri tek kthesa e xhades. Është i njëjti, i fëmijrisë. “E gjeta!” mendoj. Iu futa përmes barit të thatë, rrugicës që të çonte drejt shtëpisë së xha H., por shtëpisë nuk i gjendej as nishani.
Nuk ishte ibriku me ujë të nxehur nga dielli, as trina, as kapercylli, si i thonim ne, kur kalonim nga një pronë tek tjetra. S ishin as rrjeshtat e hardhive të rrushit. Ai rrush i zi, kokërrmadh, krejt i ëmbël, plot lëng. Dheun e kujtoja të butë, mirnjohës, zemërgjërë. Ashtu ishte. Këpuca zhytej si në sfungjer. Gjithkund kishte veç bar dhe toka të braktisura, të lëna nën mëshirën e fatit. Vende vende e çarë, si lëkura e femrës së zhuritur për dashuri. Ullirit të vjetër në të djathtë të shtëpisë së Naimit, i kish mbetur veç kërcuri. Nuk e di pse, gjithmonë më pëlqente të nevrikosja aty qenin e zi, të lidhur. Më pëlqente kur, ai, krejt i egërsuar, nxirrte dhëmbët gati për të kafshuar. “Janë të njëjtat vënde!” them me zë, “kot bëj sikur nuk i njoh prap. Ç pret kur kthehesh mbas 30 vjetësh!”
Kur gjeta ullirin e xha D., aty ku Tija, dikur, ndizte zjarrin për të pjekur tavën me qull, u binda. Isha në dheun që mendoja se isha. Shtëpia rrinte ende në këmbë. E vetmja që kishte rezistuar mes tre shtëpiave të vëllezërve. Gjysëm e rrënuar, pa çati, me rrënojat pirg nëpër dhoma, dukej sikur rënkonte nga harresa dhe braktisja. “Edhe pse e di, prap nuk jam i sigurtë!” mendoja dhe nisa të thërras kalamajtë si dikur. Asnjë nuk përgjigjej. Çementoja ku ne ecnim zbath, ishte plasaritur aq shumë, sa kishin dalë rrënjët e një ulliri qindravjeçarë. Dikur i vogël, nga të çarat e çementos, kisha frikë se mos dilte ndonjë gjarpër. Mu kujtua koha kur na bënë synet ende fëmijë. Ishim 7 djem, dhe të tërëve na sistemuan brenda një nate. Berberi erdhi në fshehtësinë më të madhe. Nuk lejohej. Mbasi na fashuan zogun, na doli turpi fare, ndaj bridhnim nëpër oda veshur me fustane, pa asgjë poshtë, derisa na i hoqën fashot. Manat prapa shtëpisë nuk ishin më. Mu ngjir zëri duke ulëritur: “O Betim. O Afrim. O Bardhi!” askush nuk dilte askund. Një braktisje e egër, e thellë ndjehej gjithkund. Një dallgë malli ma ngjethi lëkurën prapa kokës. Tokat poshtë, buzë përroit, ishin mbjellë me domate dhe speca, por nuk kishte bojë njeriu. Shkova deri tek prroi poshtë dhe sa mezor e gjeta nga pylli i ferrave. Asgjë s’ishte më nga ato kohërat e largëta të 82shit. Nga maja e kodrës, tutje, pashë rezervuarin, ku dielli rrezatonte mbi syprinën e qetë të ujit. Se di por një dallgë malli mi njomi sytë. “Si ka mundësi!?” pyesja vetveten. “Këtu nuk gjendet as edhe një kafshë, jo më ndonjë plak qindësh për ta pyetur!”
Koka mu bë lëmsh. Tani, me zemrën krejt të trishtuar, poshtë ullirit, po vizatoja mbi letër Afrimin. Ai rrinte nën hije dhe buzëqeshte. Përreth pulat kakarisnin. Qeni vraponte si i tërbuar. Tija po rripte pulën e therur për mikun, të cilën do ta piqte me çerepin mbushur me prush. Gjinkallat, kapura nëpër lëvore degësh, çmendeshin prej vapës. Nga qielli vinte muzika e një dashurie pa skaje. Tepër e madhe, si një ortek, për shpirtin e brishtë të një 19 vjeçari. “Ç’mu desh kjo punë!” i thoja vetes dhe psherëtija. “Të thyja turitë me një femër kaq lart meje!” Ndjeja trishtimin në shpirt, i cili plot krimba të verdhë ma brente ndërgjegjen. Ndërkohë, vizatoja me penë dhe tush, konturet e Afrimit. Ai po lodhej duke pozuar në të njëjtin vënd. “Do të më bësh origjinal?” më pyeste. “Varet!” ja ktheja. “Po s lëvize, del mirë.” Mendja, e çoroditur krejt nga dashuria, tani po mbushej me një mall të padurueshëm. Nuk vizatoja siç duhej. Ishte një udhëtim harrese, e mbaj mend si të kishte ndodhur dje. Koha kalonte fare e çalë, dhe qielli, toka, pemët, zërat, fushat, gjithçka ngjyrosej me të verdhën e flokëve të saj dhe gjithçka më vështronte me sytë e saj të zinj, ledhatarë, të ëmbël. Edhe pse ajo s’ishte aty, çuditërisht, ishte gjithkund. “Ku jam mor zot i madh. Atje, këtu, askund, gjithkund?!”
Tutje, kur ngrija kokën, përtej manave, fiqve, shegëve, mbi shpatin e rrëpirtë, gjendeshin rrënojat e Qishës. Kurjoziteti për mbiemrin, i cili më kishte lindur më vonë, s më kishte shtyrë ende ta njihja atë vend. “Eja” më tha Ylli. “Të dërgoj unë!” Ikëm. Kisha veshur një palë xhinsash blu. Ato që K. mi solli nga Italia mbas eksodit, bashkë me bluzën e verdhë si ajo e Brazilit. Mbathja atlete të bardha. Malli po ma shkrumbonte shpirtin. Gjithkund hidhja sytë shihja qeshjet diellore të saj, i ndjeja zërin e ëmbël, mendoja lëvizjet e saj dhe mendimi për të, si një qen besnik, nuk më ndahej. Por kurjoziteti për të parë Qishën, ishte djegës. Ecëm gjatë, nëpër shtigjet plot kaçube, ferra, driza. Rrugë pa rrugë, ku vetëm gomari mund të ngjitej, arritëm. Nuk isha më as fëmija i atëhershëm, as edhe djaloshi 19 vjeçarë në udhëtimin e harresës, me zemrën e bërë copë nga dashuria. Isha burri 50 vjeçar, kurjoz, i cili donte të dinte për origjinën e tij. “Ç është njeriu pa të shkuarën e tij vallë? A mund të ketë të ardhme pa të shkuar?” Ndërkohë vështroja kodrat verore. Era e marrë përkulte ferrat. Djerrishtja plot gurë të virgjër, kaçube dhe bar të thatë më pëshpëriste emra të humbur. Aty ishin vërtetë rrënojat e dikurshme të një Kishe. “Kushedi ç ka ndodhur?” i thoja kushëririt dhe shihja rrotull. “Kushedi si ka qenë puna që fisi jonë, me sytë nga turku, mori kët mbiemër!” I shtyrë nga një kurjozitet i tepruar, mendoja. Vërtetë! Ç’ishte ky mbiemër kaq i çuditshëm në një fshat kaq primitiv? “Të kujtohet kur ishe i vogël?!” ia pat Ylli tek ktheheshim. “Ti kishe hipur në majë të fikut, tundje fort degët dhe ulërije: “Hypi xhaja n maj t mullarit/ per te hequr lesht e …….!” Ne ishim poshtë. Një fytyrë na vinte, një na ikte, nga turpi. Ta bënim me shenjë që ti të ndaloje. Pak me tutje, gratë e kooperativës, ia kishin plasur gazit. Ne s’e donim veten nga turpi. “Mjaft. Pusho, se na fëlliqe!” të thonim që poshtë pemës. Por ti, e kishe marrë me vrull, ndaj vazhdoje të ulërisje me sa ta hante fyti!”
“Se kujtoj!” ia ktheva. “Por tekstin e mbaj mend!”
Gjithmonë më bënte përshtypje heshtja në fshat.
Ishte një heshtje netësh plot yje. Kur shtrihesha mbi dyshekun me kashtë, flija me zor dhe sapo nata binte, malli fillonte dhe ma gërryente shpirtin. Ia mbathnim nëpër fushat e sapo korrura nga gruri dhe loznim me top lecke. Në kthim, duhej patjetër t’i mbushnim trastat me luledielli. Në qytet, i piqnim me kripë dhe i hanim si të babëzitur. Një herë, tregonte babai, i cili ishte rritur atje, ra nga qielli një tullumbac. Kushedi ku e kishin ngritur, dhe era e kishte ulur aty. Fshatarët nuk kishin parë kurrë një send të tillë. E shikonin me habi. I afroheshin, e vështronin, por i rrinin edhe larg nga frika. Sa herë që e lëvizte era, ato tmerroheshin se mos ishte bombë. Më në fund dikush tentoi ta kapte dhe ai plasi. Të tmerruar, fshatarët ia mbathën vrapit përposhtë xhades me ulërima. Injoranca është në themel të shumë fatkeqësive, dihet. “Kushedi ç do të ketë ndodhur këtu, shekuj më parë!” mendoj. “Jo më kot kanë ndërtuar një Kishë. E ka dhe ajo historinë e vet. Çuditërisht, një farë përgjigje mu fanit nga s’e prisja fare. Po pija birrë me një shok dhe i tregova arsyjen. “Arsyjen don ti. Ta them unë!” ma ktheu. Ishte një mik piktor. Kështu, me të, përfundova për vizitë tek një historjan i moshuar, i cili ishte marrë shumë me atë çështje. Kishte hasur më në fund me një materjal mbi atë mbiemër. Kur ia bëmë vizitën, e gjetëm krejt të dërrmuar nga rreumatizma. Lëngata e kishte mbërthyer keq në shtrat. Ilaçet e kishin fryrë. Ishte bërë gati i panjohur. “Si ndjehesh profesor?!” e pyeti miku im, tek e shihte me ato sytë e tij plot dritë, përjetësisht entuzjastë dhe të qeshur. “Ja, siç me sheh!” iu përgjigj i lënguari në shtrat. “Kemi këtë shkrimtarin me origjinë nga ai katund. Don të dijë diçka për prejardhjen e mbiemrit!”
“Ajo që di dhe ti është përgjigja!”
“Ja kam thënë por don ta dëgjojë nga goja jote!”
“Përsërite ti historinë se s kam fuqi, dhe unë t’a konfirmoj!” foli i lënguari. Ma tregoi rishtaz varjantin e vetëm që dinte. “Në fshatin Kanaparaj, pranë kodrës së Qenezës, ndodhej një lagje që mban akoma edhe sot këtë mbiemër. Të parët e këtij fisi, bënin pjesë në trupat spanjolle që në fillim të shekullit të XIII, u bashkuan me kryqëzatën e IV, e cila drejtohej kundër vendeve të Lindjes. Në kthim, trupa Spanjolle, nuk arritën të largoheshin prap drejt Spanjës, sepse ishin dëbuar nga atje dhe u vendosën përfundimisht nëpër fshatrat pas Malit të Robit, në zonën e Kanaparajt. Aty blenë tokë, u shkrinë dhe u asimiluan. Pak nga pak, ndërruan dhe fenë. Rrënojat e Kishës e dëshmojnë. Aty luteshin dhe kishin varret e tyre. Përpara këtyre ndryshimeve themelore, jetonin bashkë në komunitet!” Ndërkohë që miku im fliste, profesori tundte kokën dhe pohonte. Shtrembëronte turitë nga dhimbja dhe sytë i nxirrnin një lëng si të ishin lotë.
U ndava me një shije të çuditshme mes gëzimit për informacjonin e vyer dhe trishtimit për sëmundjen e tij. Më tepër s kisha ç të zbuloja.
Dolëm jashtë. Ishte një mbasdite vere e nxehtë. Qyteti avullisej dhe përvëlohej nga afshi. Kavajsit nuk dukeshin askund. Rrugët ishin bosh. Tek tuk, poshtë hijeve, ndonjë plak thithte çibukun shekullor, ulur tek stolat e parkut. “Nuk e njoh më këtë qytet aq shumë ka ndryshuar!” i thashë. Kur isha fëmijë dhe e bëja nga Fabrika e Letrës deri tek treni, ishte krejt tjetër! Tani mes kaq shumë ndërtimesh, veç Ora e Vjetër ka mbijetuar!” Miku im buzeqeshte duke i dhënë makinës me kujdes. “Nuk ka njerëz!” tha. “Ja kanë mbathur në plazh!”
“Shpresoj mos t’a kenë braktisur siç kanë bërë me fshatrat!” ia ktheva. Mendja prap me shkoi tek netët e verës fëmijë atje. Para se te flija, Meja, nga frika se mos bënim urinën në krevat, i shtronte dyshekut plasmas. Pastaj na thonte: “Dilni jashtë të bëni çiçin, pastaj shtrihuni!” Dilnim dhe urinonim poshtë ullirit. Qielli ishte plot yje fshati. Të njëjtat yje që tetë shekuj më parë, kishin vëzhguar edhe trupat e Papa Inocencit të tretë, të cilët zbarkuan tek shkëmbi i Kavajës. Aty, ato u pregatitën për muaj të tërë dhe po aty u kthyen pas betejave. Dhe po në atë vënd jetuan, duke e harruar Spanjën mëmë përgjithmonë. Se di për besë, a kam parë ëndërr, apo gjithçka ka ndodhur tre herë.
