Hija e tij në Shqipëri… jo, në Lushnje dhe elegjia ime në Shën Petërsburg –
1.
Ne e dinim që para Vitit të Ri, pikërisht më 28 dhjetor, atje larg në Rusi, poeti Sergej Esenin, aq shumë i dashur, magjepsës fare, kishte vrarë veten në moshën 30 vjeçare, madje kishte prerë venat dhe me gjakun e tij kishte shkruar poezinë e lamtumirës, dy strofa.
– E si do të ishte ajo poezi?
– Po ku e gjejmë dot ne!
– Poezia e vërtetë në fund të fundit me gjak shkruhet.
– …tek ne e shkruajnë me gjakun e të tjerëve…
– Kujdes! Është me rrezik kjo!
– Po pse e vrau veten Esenini?
– Dëshpërimi, zhgënjimet nga revolucioni.
– Po kjo qenka më me rrezik!
– S’ka ndodhur tek ne, jo, por në Bashkimin Sovjetik. Në dimër, në Leningrad, në Hotelin “Ingliterra”, kështu quhej…
Dhe as kisha guximin ta imagjinoja atëhere se do të vinte një ditë, pas burgut tim, që do të shkoja atje, në atdheun e Eseninit, te ai qytet dhe do ta kërkoja atë hotel të pikëlluar…
2.
Esenini, besoj, se më i dashur se kudo, ishte në Shqipëri, pas Rusisë së tij natyrisht dhe prapë besoj se në Shqipëri më i dashur se në çdo qytet ishte në Lushnjë. Duke qenë lirik i mrekullueshëm i fushëtirave pafund, ku derdhej dritë hëne si qumësht, i dashurisë që vezullonte befas si një beriozë, i varfërisë si një qen rruge dhe i zhgënjimeve të rënda të revolucionit bolshevik, që sipas Eseninit, erdhi si një tren i rëndë dhe trembi këngët e zogjve dhe do të rendëte për në gulagët pas mjegullave, etj, etj, – kështu bisedonim, – edhe Lushnja lirike e njihte atë dhimbje me fshatrat e internineve përreth, gjithmonë me baltë dhe zhgënjime…
Prapë besoj se Esenini më bukur se në çdo gjuhë tjetër është përkthyer në shqip. Kumbon, me rimat si zile dhe me ato metaforat që hovin si tymtarë mbi borë apo si kryqe muzgu.
E shqipëruan poetë të rinj, që do të bënin emër e u ndikuan prej tij, Kadare e Agolli, por që i mbetën besnikë deri në fund më duket se ishin Vangjush Ziko e Jorgo Bllaci e Agim Shehu , etj. E shkërbyen poetët, ndoshta më shumë treshja Musa Vyshka, Shefki Karadaku e Viktor Qyrku, po edhe Sulejman Mato ndonjëherë, kështu më dukej, kurse në Lushnjën tonë si eseninian shkëlqeu poeti nga fshati, gjithmonë me çizme, miku ynë, Sherif Bali. Por ai s’mund të botonte libër, ishte me “biografi të keqe”, gjyshi i tij ishte shpallur “kulak”, fjalë ruse dhe kjo nofkë, e ardhur prej andej. Por ajo që do të ndalohej, do të ishte poezia e Eseninit, sepse marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik do t’i prishte keqas Shqipëria e Enverit.
Dhe Esenini na u bë më i shtrenjtë. Isha nxënës dhe “Lirikat” e tij m’i dha regjisori Tahsin Demiri, madje m’i fali. Mësova përmendësh plot, mbi 50 poezi, që do të më ndihmonin shumë kur do t’i thosha me vete në birucë, kur më arrestuan. Edhe kur shtynim vagonat në minierë në burg, bashkë me Çim Kurtin dhe bisedonim nën zë për përkthimet me Maks Rakipajn. Poezia na bashkoi më shumë se prangat…
Atëhere nxënës më dukej se çdo poet, për të qenë i mirë duhen të ishte si Esenini. Ja, mësuesi ynë, poeti Faslli Haliti, nuk shkruante si ai, përkundrazi, por ama ka imazh, ka dhe një baladë për Eseninin, por u detyrua ta botonte sikur i kushtohej një poeti tjetër rus, Pushkinit, por ne donim Eseninin. Edhe Baki Nexha sikur mundohej të shkruante si Esenini. Edhe Halili, megjithëse është tregimtar, ka poezi të eseninta. Unë nuk ia dilja dot. Doja edhe s’doja. Eh, ku shkruhet si ai, por më të rinjtë se ne, Bujari psh, por edhe Shpendi kanë diçka eseniniane, me kuaj… Po atë e kemi të gjithë, e ka e gjithë poezia shqipe. Ashtu? Pse?…
Dhe vazhdonim të recitonim poezi të tij. Ia thosha Flamurit, ai mua…
Natyrisht, gjëra të tilla i bënim jo me këdo, mund të na krijonin shqetësime, së pari i bisedoja me tim vëlla, Ilirjanit, por dhe me mësuesen e mrekullueshme Lirinë, nuk na ndahej mirësia e saj, jetonte te barakat, sa e donte Eseninin ajo! Dhe Eva e saj na jepte libra të ndaluar, që s’i gjenim dot…
3.
Në Lushnje shpërngulet kritiku i njohur atëhere, Razi Brahimi, e sollën drejtor të shtëpisë së kulturës, ku punonte dhe im atë, aktor estrade, u miqësuan bashkë, shkak do të ketë qenë dhe rakia, e pinin ca si shumë. Raziun e kishin hequr nga Tirana, nga shtëpia botuese se kishte botuar romanin “Tuneli” të Dhimitër Xhuvanit, që u ndalua. Por ai kishte në bibliotekën e tij të gjithë veprën e Eseninit në origjinal, 4 apo 5 vëllime, nuk jam i sigurtë tani, finë, të kaltër, me kapakë të fortë me firmën e Eseninit të praruar me ar. Brenda kishin fotografi bardh e zi, Esenini djalosh, i hijshëm, prindërit, izba, etj. Aq shumë poezi në gjuhën e tij me cirilike dhe ne pothuajse s’kuptonim asgjë, ndonjë fjalë tek-tuk. Aty sigurisht shtriheshin stepat e poezisë së tij, shtigjet hënore, klithma korillajsh, letrat e dhëmbshura nënës, dashuritë, sajat, troke kuajsh… ah, të mbuluara si me borë të bardhë me gjuhën e huaj. Çfarë vuajtje! Sa e ftohtë ishte padituria, mëkat.
– Shih, një poezi e vogël, një strofë, merre fjalorin ta përkthejmë, – më tha im vëlla, Ilirjani, ai ishte më i madh se unë, gjimnazist.
– Pse, lejohet? – u ngazëlleva.
– Ça ka? – tundi kokën e madhe plot me flokë të zinj ai.
– Nuk janë të caktuar ata që përkthejnë?
– Nga Komiteti? – u tall ai.
Poezinë jo vetëm që e kuptuam, por Ilirjani iu përvesh punës që ta rimonte.
E mbaj mend përmendësh edhe sot e kësaj dite:
Atje tek lehëza me lakra
uji i kuq lindjen skuq tepër.
Panjës vogël bletë krahë-arta
ia thithi sisën e gjelbër.
– Po aty s’ka fare “krahë-arta” – kundërshtova unë, – as “tepër”!
– Po mirë, – ma ktheu Ilirjani, – e kam bërë për rimë.
– Pse, ça je ti? – dukej sikur doja sherr unë. – Po fjala “sisë” nuk është turp?
– Jo…
Në gjimnaz jepte lëndën e rusishtes një mësuese ruse, Luiza, po sikur të pyetej ajo si ishte përkthimi?
– As e preku librin me dorë, – po më thoshte Ilirjani të nesërmen.
– Si duroi? – i thashë unë.
– S’ka faj, është e huaj, ruse, ruhet, – tha Ilirjani. – Ajo është si në internim këtu…
4.
Vërtet, po andej nga fshatrat e internineve, baltrave, kishte poetë, do t’i njihja, Lazri, Leka, Jozefi, Bajamja, Ferdinandi… po si u dukej Esenini?
Po në Kosovë? E ku lejohej të na vinin libra prej andej… Vonë do të zbuloja se sikur s’kishin eseninianë, jo s’e nuk e kishin përkthyer, jo aq mirë sa këtej, por poezia e tyre ishte më shumë Perëndimore dhe hermetike, jo imazhiniste.
Ndërsa larg në Rusi, e dinim eseninizmin e tyre, ishte klasike. Adhuruesit e Eseninit do t’i imitonin dhe vetvrasjen.
Unë, kur isha student në Shkodër, kur më shqyheshin këpucët nga bredhjet dhe i çoja te këpucari t’m’i ndreqte, atëhere të kërkohej emri, e shkruanin në faturën që e fusnin në këpucë, që të mund t’i gjenin në pirgun e madh, që mund t’i krahësoj, – tani që dhe kam parë, – me këpucët në grumbuj në muzeumet e holokaustit, atëhere pra, thosha se më quanin Sergej Esenin. Si, si? – buzëqeshte këpucari. Por kjo më ndodhte vetëm në Shkodër.
Dhe me ato këpucë shkoja në Lezhë, te miqtë, Rudolfi dhe Ndoci, poetë të njohur që atëhere, për të “shkëmbyer” poezitë dhe fshehurazi dhe përkthimet. Në konvikt, në dhomën e ftohtë, kisha përkthyer dhe diçka nga Esenini, 4-5 poezi të vogla, bashkë me shokun e dhomës, Moisiun.
Pengu për të gjetur poezinë e fundit të Eseninit, atë të shkruarën me gjak, nuk do të më ndahej.
5.
Pas rënies së perandorisë komuniste, kur dhe në vendin tonë do të shpërbëhej diktatura, poezia e lamtumirës së Eseninit u përshi në botimet e reja që do t’i bëheshin atij. Unë gjithmonë i kërkoj në 28 dhjetor ato vargje, që në atë datë u shkruan me gjak. I shoh përkthimet në italisht, anglisht… po si janë rimat në rusisht?
***
До свиданья, друг мой, до свиданья.
Милый мой, ты у меня в груди. Предназначенное расставанье
Обещает встречу впереди.
До свиданья, друг мой, без руки,
без слова,
Не грусти и не печаль бровей,
В этой жизни умирать не ново,
Но и жить, конечно, не новей.
Dhe rrekem ta risjell në shqip, po dua dhe rimat, se jam ca dhe eseninian:
***
Lamtumirë, lamtumirë, miku im,
Në zemër të kam përjetë.
Ikja që kishte parashikim,
Takimin e premtuar do të ketë.
Fjalë dhe gjeste janë kot,
Miku im i dhembshur t’më kuptosh.
Të vdesësh s’është e re në këtë botë
Dhe prapë s’është e re dhe të jetosh.
Me gjakun e damarëve të prerë janë shkruar këto vargje? Dhe pastaj Esenini vari veten në Hotel “Ingliterra”. Pse? Në kulmin e poezisë së tij dhe të bukurisë. Dhe le të ishte dhe kulmi i dëshpërimit, ai mirë u bënte të dyjave. Nuk ka vetëvrasje, por vrasje, thotë një poet tjetër, bashkatdhetar i tij, Evgeni Jevtusheko, që, kur isha në Rusi, pyeta për të dhe më thanë që është Esenini i sotshëm.
Pse e vetëvranë atëhere Eseninin? Ai ishte bërë i famshëm si poet, jo vetëm për skandalet e shumta e dehjet e martesat e shpeshta, por dhe si i zhgënjyeri i madh nga revolucioni, ku “Lenini i ngjante i tmerrshëm si sfings”. Policia sekrete, Çeka a KGB-ja, s’e kishte të vështirë ta zhdukte Eseninin, edhe pse ai ishte bërë aq popullor dhe adhuruesit e shumtë e kishin ikonë të tyre, por kështu ai mund të shndërrohej në mit. Por ç’t’i bënin eseninizmit që ishte krijuar si rrymë e metodë, madje dhe modë, më keq akoma, si qendrim. Ky ishte rreziku i vërtetë dhe i madh. Që eseninizmi të shihej si një rrugë pa krye, themeluesi i saj duhet të vriste veten. Kushtet ia krijonte pushteti sovjetik. Mund ta ndihmonin deri në fund ta vetëvarnin. Në kufomën e Eseninit, pasi e zbritën nga litari në dhomën e tij në Hotel “Ingliterra” në Leningrad, në mëngjesin e vranët të 28 dhjetorit të vitin 1925, i janë gjetur gjurmë dhe shenja nxirjesh në krahë e brinjë nga torturat. Po poezia e shkruar me gjak? Ajo i drejtohej mikut të tij Antaoli Marienof dhe u tha se i ishte dhënë atij një ditë më parë për ta lexuar.
Esenini u çua i vdekur në Moskë dhe prehet në varrezat në Vagankovo. Po eseninizmi a u varros?
6.
Ditët e mia në “Venecian e Veriut” siç e quajnë Saint Petersburg-un ishin të pakta, dëshirat për të parë ishin të shumta, programi i ngjeshur, mahnitja e madhe, ankthi i netëve të bardha, 300 urat mbi lumin Neva… i shkruaja Edës time që bashkë me Atjonin ishin në Lugano, në Zvicër, madje me poetët Jevtushenko e Sebastiano Grasso, më pyesnin se si po ja kaloja… bie shi petersburgas… burg… Njevski Prospekt, shtëpia e Pushkinit… Çajkovski, Gogoli, pensioni i Raskolnikovit të romanit “Krim dhe ndëshkim”, Dostojevski, Teatri “Marinskij”, qindrat e busteve dhe shtatoreve të Leninit e Stalinit ishin hequr, kanë mbetur nja 4 gjithsej të Leninit, pse?… po bashkëvuajtësit e mi, poetët Mandelshtam, Brodski kanë statuja?… Pallati i Dimrit, Hermitazhi marramendës, ku, ku e goditën me top nga kryqëzori i anijes “Aurora” dhe ndryshoi historia, u bë kampi socialist në gjysmën e botës, kampet e përqëndrimit, burgjet… a janë në mure gjurmët e goditjes si në brinjët e Eseninit? Dhe iu shmanga të gjithave, doja Eseninin, gjurmët e tij të gjalla, ma kërkonte… vetja ime e dikurshme… eseninianët e Lushnjës… antologjia e poezisë… e kisha premtuar.
ELEGJIA IME, KU U VRA ESENINI, NË HOTEL “INGLITERRA”, NË PETERSBURG…
…një rrëké e kuqe gjaku
zbret nëpër shkallë,
unë ngjitem në të kundërt të gjakut,
dua të arrij në zemrën e Eseninit.
Trokas në derën tragjike,
mbështes kryet aty.
Qan, dera, qan
me lotët e mi.
I kam ruajtur që kur isha gjimnazist,
nga Shqipëria i solla, gjë tjetër s’kisha.
Miku ynë kaçurrel, biond
si thekërishtja e vendlindjes sate,
vagabond si kënga e natës.
Edhe hënat deheshin
nga fishkëllima jote,
qershia e qiellit shkundej,
tej ndalnin dallgët
dhe kuajt e qentë dhe kuptoheshin
me njerëzit,
se po këndoje ti.
Njëra nga hënat
bëhej krehër për flokët e stinës,
por ti mështeknave shikoje si skuqnin plagët e Krishtit,
shiu rënkonte…
Të donte dhe nëna ime ty,
më kërkonte t’i lexoja atë poezinë tënde,
e ndiente si të sajën,
kur pyesje: gjallë je?… A je takuar
me nënën time, Serjozhka?
Se nënat dhe poetët
janë bashkë në parajsë.
Përplasa kokën te dera jote. Vdekja
mori lotët e mi
dhe më dha mpirjen e drunjtë.
Gjithë atë gjak
ia dhe poezisë,
dhe hotel “Ingliterra” është
i kuqërremtë tani
dhe gratë e shërbimit flokët
i kanë të kuq,
dhe netët e bardha kanë
një diell tjetër të trembur,
prej gjaku,
dënes lumi Neva si venat e tua. Ti,
dhëndër tragjik ëndrrash.
Me gjak e ngjeve penën dhe shkrove
poezinë e lamtumirës,
vetëm dy strofa. E do gjakun tim
për strofat e tjera,
Esenin i dashur?
Po ty të varën të vrarë… ah,
t’ia jap natës
hënëtronditur, që rreh si një zemër… Mërmëris
vargjet e tua, prapë, si dikur,
si i burgosur
në qeli qiellore.
Falemnderit, më ke dhënë zemër,
Vëlla i madh,
dhe tani jam unë më i madh se ti,
më vjen turp,
që ike aq herët.
E pamundur të të përzinin.
Ti ishe kudo, te grunoret
dhe kuajt e erës, te brigjet e trishtimit dhe zhgënjimet
si muret e dimrit,
te takimet e dashurisë
me yjet që digjen në buzë, dhe çdo tetor
e shmang
rrugën e vet që nga ajo ditë…
Këtu, këtu ti preve venat
e poezisë sate,
me gjak poezie e mbushe atdheun,
që të donte të vrarë,
ishe bërë më i bukur nga ç’lejohej,
i rrezikshëm dhe i famshëm,
engjëll që të mbështollën
me pelerinë demoni, ikonë
para topave të revolucionit, mbylle sytë prej biri,
Moti ulërinte për ty, gjithë ajo borë
për të fshirë si pambuk spitalesh
gjakun e poezisë,
e pamundur, ai kishte marrë
udhët e botës. E mpiksi
i ftohti këtu, e mavijosi ngrica
si të ishte bronzi i statujave të tua të ardhshme,
jo, jo bronz heronjsh, por kristale
qiellore, të pastra,
kur sapo ka zbardhur…
Do të kërkoj, dua të takohem me ty gjithandej,
të të falënderoj dua, por befas dera,
dera jote e fundit mbi tokë
përballë meje plasi si një kraharor
dhe u ça gjithandej.
-Bir, thirra! Nga të çarat e derës buisën bisqe. U rritën
në çast dhe u bënë degë. Aleluja!
U bë Pylli yt dhe Shtegu yt,
aleluja,
Lumi dhe Flatra,
dhe Vetëtima që shkrep
në Qiell Emrin Tënd…
Aleluja!
Shën-Petersburg, 02. 06. 2014
Elegjinë time e nxora nga libri im, “Si na erdhi ai, i ndaluari”, është fjala për poetin Evgeni Jevtushenko, botim i “Omsca-1”, i para nja gjashtë vjetëve… dhe bota ka ndryshime të mëdha e të rënda…
7.
Tani Rusia është në një luftë të padrejtë dhe agresive me Ukrainën ngjitur. Vriten jetë njerëzore dhe shkatërrohen qytete. Qielli çahet nga bombat… Dhe poezia është damarorerë dhe po shkruhet me gjak…
Unë desha të thosha se ditët tona të dikurshme, ato të paktat që ishin vërtet tonat, kishin diçka eseniniane, atë bukuri të trishtë dhe hov të hutuar dhe atë përndjekje, që fillon që nga bankat e shkollës dhe sikur vazhdon… prandaj janë dhe ato njollat mavi si në krahët e Eseninit pas torturave më të fundit. Dhe ai vret veten gjithkund…
Fantazma poetësh dalin nga gërmadhat, duhet ndalur lufta…
