A.D: Vitet e fundit, keni sjellë në turqisht dy prej shkrimtarëve më të njohur shqiptarë: Ismail Kadarenë dhe Mira Meksin. Nga pikëpamja dhe eksperienca juaj, ka lexuesi turk interes për letërsinë shqipe në përgjithësi, apo ka për autorë të veçantë? Pra ideja e Shqipërisë si vend, historia e tradita, kultura dhe letërsia krijon dot një gravitet që e tërheq publikun turk?
E.D: Lexuesit turq padyshim që janë të interesuar për letërsinë. Megjithatë, faktori “shkrimtar” ka filluar të dalë në pah në botën e globalizuar si një nga mjetet që e mbështet këtë. Sepse përtej rrëfimeve letrare, mediat e shkruara dhe rrjetet sociale nxjerrin në pah emrat e shkrimtarëve më shumë se sa rrëfimet letrare. Ndaj, nëse bëjmë një përgjithësim nga këndvështrimi i lexuesve turq bazuar në letërsinë shqipe, shohim se ata janë më të interesuar për emra të njohur si Ismail Kadare dhe Dritëro Agolli. Në këtë kontekst, duke parë këto rezultate kam dashur veçanërisht që lexuesi turk të takojë shkrimtarët e fuqishëm të letërsisë shqipe si Mira Meksi dhe Kim Mehmeti. Kështu, synova t’u jap lexuesve mundësinë për të bërë një krahasim duke parë shkrimtarë dhe këndvështrime të ndryshme në letërsinë shqipe. Parimi i parë këtu ka qenë që të sigurohemi që autorët t’i përcjellin ndjenjat dhe mendimet e tyre tek lexuesit në gjuhën e tyre amtare. Kështu, doja të thyeja disa tabu të keqkuptuara në Turqi dhe të rindërtoj lidhjet midis shoqërisë shqiptare dhe shoqërisë turke në një bazë më të fortë. Në shoqërinë turke, termi shqiptar nuk është aspak një fjalë e huaj. Është e mundur të gjesh pika të përbashkëta për kulturën dhe traditën shqiptare pothuajse në çdo cep të Turqisë. Po flasim për dy shoqëri të ndryshme në botë, ku asnjëra shoqëri nuk e përcakton veten si të huaj ndaj njëra tjetrës. Megjithëse origjina dhe gjuhët e tyre nuk kanë asnjë gjë të përbashkët, mund të themi se një lidhje e tillë vëllazërimi nuk ekziston në botë. Megjithatë, në Turqinë e sotme ka shumë dezinformata dhe keqkuptime për shoqërinë dhe kulturën shqiptare që mendohet se janë të vërteta. Natyrisht, kjo situatë ekziston edhe në perceptimin e turqve në shoqërinë shqiptare. Në këtë aspekt, edhe pse letërsia shqipe e takoi lexuesin turk shumë vonë me ndjenjat reale të përcjella nga gjuha e vet amtare besoj se do të krijojë një tërheqje më të shpejtë në të ardhmen shumë të afërt.
A.D: Thuhet shpesh se një përkthyes duhet që gjuhën pritëse ta ketë gjuhë amë. Për aq kohë sa ky pohim, në rastin tuaj, nuk qëndron, pasi gjuha juaj amë është shqipja, jo turqishjta, si e shihni dhe përshkruani gjithë procesin e përkthimit?
E.D: Mendimi im për këtë temë është në të njëjtin drejtim. Kjo situatë është e vlefshme për sa i përket përcjelljes së ndjenjave dhe mendimeve një për një në përkthim. Megjithatë, situata ime është pak më ndryshe. Sepse edhe pse gjuha ime amtare është shqipja, në fakt e përshkruaj veten si dygjuhëshe (bilingual). Unë mund t’i kuptoj, interpretoj dhe transferoj lehtësisht ironitë, metaforat dhe veçanërisht diskurset e nënkuptuara që përmbajnë të dyja gjuhët. Në këtë pikë, ndonjëherë mund t’ia shpjegoj këtë lexuesit duke shkuar përtej përkthimit ose duke treguar guximin për të krijuar kushtet e nevojshme në përkthim. Prandaj i kushtoj rëndësi përkthimit të letërsisë shqipe në turqisht nga gjuha e saj amtare dhe e kryej punën time në këtë kontekst. Është e rëndësishme që qëllimet e mia të arrihen, aq më tepër që këto transferime ndjenjash dhe mendimesh duhet të jenë në formën e gjuhës amtare.
A.D: Disa vepra të Kadaresë, si për shembull Pallati i ëndrrave kanë një sfond të gjerë historik që përfshin gjithë Perandorinë Osmane. Mendoni se kjo shërben si një soj nxitjeje për lexuesit e atij vendi që pasoi këtë perandori, Turqisë së sotme?
E.D: Veprat e Ismail Kadaresë në përgjithësi tërheqin vëmendjen me pasurinë e tyre historike dhe kulturore. Mund të themi se shumë nga veprat e tij fokusohen në periudhën ose efektet e Perandorisë Osmane. Veçanërisht “Pallati i ëndrrave”, ofron një vështrim të thellë në të kaluarën e gjerë historike dhe strukturën kulturore të perandorisë. Fundi i Perandorisë Osmane dhe periudhat pasuese të kësaj perandorie, kanë pasur një ndikim të thellë në Turqi dhe vende të tjera në rajon. Veprat e Kadaresë që përmbajnë temën e Perandorisë Osmane trajtojnë kompleksitetin, sfidat dhe ndryshimet e kësaj periudhe duke ofruar edhe një këndvështrim historik. Njëkohësisht këto vepra mendoj se mund t’u ofrojnë lexuesve mundësinë për t’u përballur me të kaluarën dhe për të kuptuar kohën e tyre brenda një konteksti historik. Një vepër ose një shkrimtar mund të jetë një burim inkurajimi për lexuesit e një vendi. Në këtë pikëpamje veprat e Kadaresë mund të nxisin përpjekjet për t’u përballur me të shkuarën, për të ringjallur kujtesën historike dhe për të kuptuar vështirësitë e shoqërisë në atë kohë. Mendoj se të kuptuarit se çfarë ndikimi patën periudhat e mëvonshme të Perandorisë Osmane në periudhën aktuale, ndonjëherë mund të jetë frymëzuese në trajtimin e sfidave aktuale. Megjithatë, mesazhet dhe efektet që do të marrë çdo lexues gjatë leximit të veprave të tilla mund të jenë personale dhe të ndryshme. Kështu që ndërsa këto vepra mund të jenë një burim inkurajimi për disa lexues, ato mund të ngjallin emocione dhe mendime të ndryshme për të tjerët. Prandaj e rëndësishme është të zbulosh pasurinë dhe thellësinë e veprave të tilla dhe të vlerësosh personalisht efektet e këtyre veprave tek individët.
A.D: Po në rastin e Meksit, fakti që një pjesë e ngjarjeve të romanit të saj Kutia e Agatha Christe-s a ka luajtur ndonjë rol në pritjen e tekstit prej lexuesit turk?
E.D: Duke qenë se libri sapo ka hyrë në procesin e botimit, nuk është e mundur të bëhet një përgjithësim bazuar në reagimet. Megjithatë, nëse bëjmë një vlerësim përsa i përket mendimeve dhe komenteve të disa lexuesve që e kanë lexuar romanin, kuptojmë se subjekti i romanit dhe heronjtë kanë krijuar emocion te lexuesi turk. Sidomos klasifikimi i Stambollit të vjetër dhe jetës përmes përshkrimeve të periudhës në Turqi është shumë i vlefshëm. Në të njëjtën kohë, vizitat burokratike të Mithad Beut në lidhje me shqiptarët e Çamërisë janë shumë tërheqëse. Këto shfaqen ndër komentet që vijnë në fillim të truallit që prek lexuesit që janë të interesuar për librin dhe kanë njohuri për migrimet shqiptare. Megjithatë, nuk kam asnjë dyshim se libri në përgjithësi, do të kuptohen në një dritë më ndriçuese pas një procesi më të gjatë leximi. Prandaj, ndonëse është shumë herët për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, mund të them se si përmbajtja ashtu edhe mesazhet e heronjve në kontekstin e identitetit të tyre kombëtar përcillen mjaft qartë në roman.
A.D: Sipas jush, a ka pikëtakime mes letërsisë shqipe dhe asaj turke, në të gjitha rrafshet, nga subjektet, deri tek format?
E.D: Letërsia shqipe dhe ajo turke i përkasin dy traditave letrare me kontekste të ndryshme kulturore dhe historike. Të dyja letërsitë kanë një trashëgimi të pasur dhe tema, stile dhe forma letrare të ndryshme. Megjithatë, të dyja letërsitë herë pas here kanë trajtuar tema të ngjashme, kanë ndërvepruar dhe kanë ndarë disa elemente të përbashkëta. Ndryshimet në Ballkan dhe Anadoll pas Luftës së Parë Botërore, bën që tema të ngjashme të trajtohen në letërsinë shqipe dhe turke. Sidomos tema të tilla si betejat kombëtare, kërkimet për pavarësi dhe ndryshimet shoqërore janë trajtuar shpesh në të dyja letërsitë. Një tjetër pikë e rëndësishme e përbashkët është se ata kanë qenë nën ndikimin e Perandorisë Osmane. Gjatë periudhës osmane, shqiptarët dhe turqit kanë jetuar brenda kufijve të së njëjtës perandori. Kjo situatë ka mundësuar ndërveprime letrare dhe shkëmbime kulturore. Gjurmët e këtyre ndërveprimeve mund të gjenden në disa vepra letrare. Përveç kësaj, gjatë historisë, letërsia shqipe dhe ajo turke kanë jetuar në të njëjtin rajon gjeografik dhe kanë të njëjtën teksturë kulturore dhe historike. Kjo mund të tregojë ekzistencën e disa të përbashkëtave tematike dhe kulturore. Megjithatë, të dyja letërsitë kanë veçantinë e tyre dhe kanë zhvilluar një identitet letrar të veçantë. Prandaj, edhe pse ka ngjashmëri, letërsia shqipe dhe ajo turke kanë karakteristikat e tyre unike sepse kanë prejardhje, kultura dhe gjuhë të ndryshme.
A.D: Dua të kthehem sërish te romani i fundit i Meksit. Kur mora vesh lajmin për botimin në gjuhën turke, më erdhi në mendje një lloj deduksioni që mu duk i bukur dhe desha ta ndaja me ju e të dija mendimin tuaj për të. Në Palace Hotel zinin vend të gjitha delegacionet perëndimore në Turqi. Po në të njëjtin vend zhvillohet edhe një pjesë e ngjarjeve të romanit. Të jetë ky hotel, si të thuash, porta nëpër të cilën dikur kanë kaluar evropianët, edhe shqiptarët dhe tani, po nëpërmjet tij po kalon edhe letërsia evropiane, e si pjesë e saj edhe shqiptarja?
E.D: Po jam dakord me ty dhe ky koment mund të bëhet. Mund të them se Palace Hotel në romanin e Mira Meksit shërben si një portë apo urë simbolike. Sfondi historik i këtij hoteli mund të shihet si një vend ku letërsia evropiane dhe ajo shqiptare takohen në një terren të përbashkët, pasi është pikëtakimi i kulturave, njerëzve dhe letërsisë së ndryshme. Në fakt, e kaluara historike e hotelit, duke qenë pikëtakimi i evropianëve dhe shqiptarëve, dhe fakti që letërsia tani bashkohet në këtë vend, tregon se kulturat dhe letërsitë e ndryshme janë të lidhura me njëra tjetrën. Kjo situatë na tregon edhe një herë se letërsia nuk formohet vetëm nga kufijtë kombëtarë, por edhe nga ndërveprimi ndërkulturor. Prandaj, mendoj se është e mundur të interpretohet Palace Hotel në roman si një simbol që i kapërcen kufijtë e letërsisë, bashkon kultura të ndryshme dhe bashkon përvojat e shoqërive të ndryshme.
A.D: Po mirë, dua të dal pak nga ky kontekst i bisedës. Ndërkombëtarisht, e si rrjedhojë edhe në Shqipëri, shkrimtari më i njohur turk është Orhan Pamuk, edhe nobelist. Por ka shkrime, herëpashere që tregojnë se në fakt letërsia turke ka edhe shkrimtarë të tjerë? Ju si mendoni, me aq sa e njihni kontekstin e Shqipërisë, a njihet këtu aq sa duhet letërsia turke?
E.D: Po, padyshim, Orhan Pamuk është një nga shkrimtarët turq më të njohur ndërkombëtarisht. Megjithatë, letërsia turke nuk kufizohet vetëm në Orhan Pamuk-un. Letërsia turke ka një gamë të gjerë dhe në këtë traditë përfshihen shumë shkrimtarë, poetë dhe mendimtarë të njohur. Mendoj se në Shqipëri, nëse letërsia turke njihet gjerësisht, në përgjithësi varet nga numri i njerëzve të interesuar për letërsinë turke në atë rajon dhe nga sa gjerësisht promovohet kjo letërsi. Sipas meje shkrimet, përkthimet dhe ngjarjet letrare për letërsinë turke në Shqipëri mund të kontribuojnë në promovimin dhe kuptimin e kësaj letërsie. Njohja dhe vlerësimi i letërsisë turke në kontekstin kulturor të Shqipërisë lidhet edhe me thellësinë e marrëdhënieve në kontekstin historik, kulturor dhe gjuhësor. Ndikimi i Perandorisë Osmane në Ballkan dhe marrëdhëniet historike në këtë gjeografi mund të kontribuojnë në kuptimin dhe vlerësimin e letërsisë turke në Shqipëri. Megjithatë, si në çdo vend, autorët apo veprat që janë më të njohura dhe periudhat që janë më të theksuara, janë përgjithësisht rezultat i qarqeve letrare dhe ndërveprimeve kulturore në atë vend.
A.D: Dhe në fund, romanet e Kadaresë janë përkthyer qysh herët në gjuhën turke. Duke parë ndryshimet dinamike që shoqëria dhe gjuha kanë pësuar dhe pësojnë, sa i nevojshëm është, sipas jush, ripërkthimi?
E.D: Unë e shikoj këtë çështje nga një këndvështrim tjetër për shkak të pyetjeve që kam hasur në jetën time akademike. Ismail Kadare është ndër të parët shkrimtarë shqiptarë që është përkthyer në turqisht. Megjithatë, siç e përmendët ju, ishte e pashmangshme që veprat e përkthyera të rishikoheshin pasi ato u përkthyen nga gjuhët “ndërgjuhësor” në periudhën e hershme. Në këtë drejtim, në vend që të filloja me vepra që nuk janë përkthyer në turqisht, synova që të zbuloja vlerën e vërtetë të autorit si në kuptim, ashtu edhe në teknikë duke i përkthyer fillimisht nga gjuha amtare veprat e përkthyera më herët. Në fakt, si rezultat i rishikimit të veprave të tij pas periudhës komuniste nga Ismail Kadareja dhe ideja se përkthimet ndërgjuhësore në disa raste nuk mun të përcjellin ndjenjat dhe idetë siç janë prandaj duhet t›u prezantohen lexuesve turq në një mënyrë më të kuptueshme më shtyu në këtë rrugë. Kjo ishte e rëndësishme për mua për sa i përket përcjelljes së saktë të gjuhës sime amtare dhe kulturës së vendit tim. Së fundi, dua të shtoj këtë. Për mua, përkthimi i veprave të Ismail Kadaresë në turqisht është më shumë se një përkthim. Prandaj idealet e mia përfshijnë përkthimin e të gjitha romaneve të tij në turqisht dhe pjesëmarrjen në këto përkthime.
A.D: Ka shumë shqiptarë që jetojnë në botë, janë natyralizuar në profesione të ndryshme dhe japin kontributin e tyre në vendet ku banojnë. Ndërsa ju, si pjesë e kulturës turke, vendosët të krijoni ura komunikimi mes saj dhe Shqipërisë. Si ju lindi dëshira, cila qe nxitja për të filluar më së pari përkthimin?
E.D: Mund të them se kjo është një nga pyetjet që më bëjnë më shumë. Këtë mund ta shpjegoj kështu. Nga njëra anë është një shprehje e bukur në turqisht, “fati i ka thurur rrjetat e tij”, nga ana tjetër është motivimi për të qenë një shqiptar i brezit të parë që jeton në diasporë dhe ka përballuar të gjitha vështirësitë e migrimit. Edhe pse nuk vlen për të gjithë shqiptarët që jetojnë në diasporë, pasuria kulturore e Turqisë e bën shumë të vështirë për një shqiptar të lindur këtu dhe brezat pasardhës që të mbajnë gjallë kulturën e tyre dhe të mësojnë gjuhën e tyre. Pretendohet se sot në Turqi jetojnë miliona njerëz me origjinë shqiptare. Megjithatë, shumica e tyre janë njerëz të brezit të dytë apo të tretë të lindur këtu dhe nuk dinë as shqip. Ka shumë çështje historike për t’u shpjeguar për këtë temë. Situata ime është formuar nga fakti që kam mësuar gjuhën time amtare dhe turqishten në mënyrë sinkrone dhe se kam përqafuar një kulturë tjetër në kontekstin e partneriteteve pa e braktisur kurrë kulturën time. Dihet se zakonisht emigrantët gjithmonë presin kthimin e tyre me një valixhe gati. Kthimi im në vendin tim është realizuar me përpjekjet që kam bërë sot në lidhje me gjuhën amtare, letërsinë dhe kulturën shqipe. Edhe pse nuk mund të kthehem në vendlindje, unë kam vazhduar t’i ujit rrënjët duke i vënë vajzës sime emrin e qytetit ku kam lindur dhe duke vazhduar të shërbej për letërsinë, gjuhën dhe kulturën shqiptare herë me përkthime e herë me punimet akademike. Mendoj se ky motivim do të vazhdojë i pandërprerë për sa kohë që këto rrënjë të ujiten.
Jeta e përditshme, familja, angazhimet e tjera… I shihni si një ndihmesë, apo pengesë në punën tuaj si përkthyese?
E.D: Unë jam një nga ata që mendoj se çdo gjë që përjetojmë në jetë ka një arsye dhe se çdo gjë është e lidhur me njëra tjetrën. Unë mund të ndryshoj rendin e gjithçkaje në jetë, përveç familjes time. Por familja është gjithmonë në radhë të parë për mua. Para se të filloja karrierën time si përkthyese, kam qenë dhe jam akademik. Mendoj se nëse nuk do të kisha detyrimet e mia, nuk do të kisha identitet akademik dhe nëse nuk do të kisha identitet akademik, nuk do të kisha statusin si përktyese. Ndaj mendoj se jo, jeta e përditshme, familja dhe detyrimet nuk janë pengesë për mua si përkthyese, ato kanë qenë gjithmonë mbështetëse. Mendoj se do të jetë gjithmonë kështu për sa kohë që këndvështrimi im për jetën të jetë i tillë. Përderisa po flasim nga jeta dhe familja në këtë pikë dua të falënderoj bashkëshortin tim. Sepse ai ka qenë gjithmonë një forcë që më ka shtyrë një hap përpara në të gjitha këto procese që përmenda. Mbështetja, mendimet dhe idetë e tij kanë luajtur gjithmonë një rol të rëndësishëm në jetën time. Për këtë arsye dhe me këtë rast dua ta falënderoj shumë.
A.D: E gjeni Shqipërinë e kujtimeve të fëmijërisë tuaj në veprat që përktheni? E shihni procesin e përkthimit edhe si një lloj çmalljeje me vendin amë?
E.D: Faleminderit shumë, Andreas, veçanërisht që më bëre këtë pyetje. Sepse përgjigja e kësaj pyetje mbulon një fushë shumë të gjerë për mua, por nëse më duhej ta përmbledhja, mund ta them kështu. Unë erdha në Turqi në moshë të re dhe prandaj fillova shkollimin këtu. Kuptohet që në këtë edukim nuk përfshihej letërsia apo kultura shqiptare. Angazhimi im me këtë fushë ka nisur që në vitet e universitetit. Këtu u njoha edhe me Ismail Kadarenë. Tezën e magjistraturës e kam bërë për letërsinë shqipe, jetën dhe romanet e Ismail Kadaresë. Për mua përgjigja e pyetjes së parë është qartësisht romani “Kroikë në gur”. Ndërsa lexoja dhe përkthejja atë roman, isha ai fëmijë që endej rrugëve të Gjirokastrës, gratë fqinje që shkonin tek njëra-tjetra ishin tezet dhe të afërmit e mi që lashë pas. Fëmijët që vraponin nëpër rrugë dhe ngjiteshin në çatitë e shtëpive ishin shoqet dhe shokët e mi. Babai, nëna dhe gjyshja që i përshkruan Ismail Kadareja në shtëpinë e tij ishin të gjithë familja ime, ose ndoshta jeta që do të kisha jetuar nëse do të kisha jetuar atje. Prandaj, po, unë e gjej Shqipërinë në kujtimet e mia, strukturën e familjes shqiptare, marrëdhëniet farefisnore, ndonjëherë edhe një muhabet qesharak në veprat që përkthej. Në këtë pikë, përkthimi i romaneve nga letërsia shqipe nuk është për mua vetëm një punë përkthimi, por bëhet një përpjekje për të transferuar kulturën e origjinës sime te dikush tjetër ose më sakt te lexuesi. Sepse dua që lexuesit të ndjejnë atë që ndjej unë. Unë nuk dua që ata të lexojnë një roman dhe ta hedhin mënjanë, dua që ata të ndjejnë kulturën e romanit që lexojnë. Më besoni, ndonjëherë ngatërrohem nëse procesi i përkthimit ma lehtëson mallin për atdheun apo më bën të më mungoj edhe më shumë.
A.D: Mendoni se Kadare është i keqkuptuar në arealin e kulturës turke dhe nëse po, ka qenë ky një fakt që ju ka nxitur ta përktheni? Po nga ana tjetër, a ka qenë një fakt që për arsye nga më të ndryshmet jua ka vështirësuar punën?
E.D: Para së gjithash, mendoj se për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje është e nevojshme të njihet dhe të analizohet shumë mirë shoqëria dhe kultura turke. Shkurtimisht, mund të them se turqit e shohin komunitetin shqiptar si më shumë se thjesht vëllezër. Siç e përmenda edhe më parë, fakti që këto dy shoqëri, të cilat nuk kanë lidhje farefisnore për nga origjina, kanë aq shumë të përbashkëta, kërkon një shpjegim përtej sociologjisë. Nga ky këndvështrim, në kulturën turke nuk ka asnjë paragjykim për shoqërinë shqiptare. Është e vërtetë që në rastin e Ismail Kadaresë janë bërë vlerësime të ndryshme ose kanë dal në pah nga këto lloj perceptimesh. Në këtë mendoj se padyshim një peshë të madhe kanë veprat e para të përkthyera dhe përkthimi ndërgjuhësor. Sipas meje kritika i shërben qëllimit të saj vetëm kur shfaqet në një kornizë konstruktive ndërsa doza e kritikës është çelësi që ju çon drejt së vërtetës. Në këtë kontekst, situata që më shtyu te Ismail Kadareja si në aspektin akademik, ashtu edhe në fushën e përkthimit është sepse kam parë një dritë tjetër nga këndvështrimi i mazhorancës. Unë mund të shkruaj shumë gjëra për këtë. Për shembull, në shumicën e veprave të Kadaresë mund të gjesh imazhe turke. Por mendoj se e rëndësishme është që gjatë leximit dhe vlerësimit të këtyre veprave të mund të bëjmë edhe analizën psikologjike. Sepse çdo roman përmban trillim, por kujtimet e fëmijërisë dhe ndjenjat e asaj periudhe janë më realet. Nuk hezitoj ta ndaj me guxim këtë mendim që kam arritur bazuar në veten time në çdo fushë. Unë kam edhe studime akademike të shkruara për këtë temë në Turqi, në të cilat shpreh pikëpamjet e mia në këtë mënyrë. Kjo nuk ka qenë kurrë një situatë që më ka penguar në punën time. Përkundrazi, mund të them qartë se kam marrë mbështetje nga shumë fusha, sepse kam shprehur me guxim pikëpamjet e mia unike. Në këtë këndvështrim dua të theksoj se keqkuptimet për Ismail Kadarenë nuk janë në nivelin e ekzagjerimit. Nuk duhet harruar se tipari më i rëndësishëm i Ismail Kadaresë është pena e tij dhe lexuesit turq janë të interesuar në radhë të parë për këtë. Për këtë arsye, shtëpitë botuese më të dalluara të Turqisë botojnë veprat e Ismail Kadaresë.
