1. Emri “Visar” në shqipen tonë ka pikërisht kuptimin e një thesari, por shpirtëror, prandaj dhe gjeneratat para nesh gjithë poezinë dhe legjendat e krijuar në shekuj nga populli i kanë quajtur “Visaret e Kombit’.
Si asosacion idesh kjo më ndërmendet për Visar Zhitin poet dhe njeri, mik dhe shkrimtar, një krijimtari e begatë, një prurje, visar në letrat e sotme shqipe.
Që kur isha student në Shkodër, ku kishte qenë student dhe Visari, ai iku, kur unë shkova, e emëruan mësues fshatrave të Kukësit, ndëkaq mësova se ai kishte lindur në Durrës, rritur atje dhe gjimnazin e kreu në Lushnjë…
E gjithë kjo rendje dhe për shkak të biografisë politike të familjes, siç thuhej atëhere, i ati Visarit, Hekuran Zhiti, mësues dhe aktor nuk shihej me sy të mirë nga regjimi, janë përndjekur dhe kane pësuar dënime, burgje e pushkatime. Për Visari flitej se ishte një student që guxonte në të folur dhe në të shkruar, pati një poezi mbresëlënëse, metaforike.
Në rrethin tonë letrar studentor shpesh na dilte para emri i tij, mënyra e tij e leximit dhe e konceptimit të poezisë dhe artit në përgjithësi.
2. Njohja e parë reale me Visar Zhitin ishte empirike në një manifestim poetik në Durrës, si dy krijues të panjohur, por u gëzova me faktin, kur neve, të shkollës Ekonomike të Sarandës, na e mirëpriti idenë për një takim letrar me Kryetarin e Parlamentit, shkrimtarin Pjetër Arbnori, që vinte nga burgjet, do diskutonim dy vepra të tij. Visari në atë kohë punonte bashkë me atë, dy bashkëvuajtës, dy autorë disidentë.
Nga takimi i Sarandës ata ikën me mbresat më të mira për veprimtarinë e përbashkët letrare, për të cilën u botuan dy shkrime në Shqipëri dhe në Kosovë, një shkrim im për romanin “Mugujt e mesjetës” dhe të nxënëses sonë për novelën, “Kur dyndeshin vikingët”.Visar Zhitin e ftuam prapë në takimet poetike Joniane të Sarandës. Kujtoj që aty ishte dhe njëri nga ata, që kishte bërë akt-ekspertizën e poezive të Visar Zhitit, kur e dënuan me 10 vjet burg si poet kundër Realizmit Socialist, “kundër sistemit tonë politik, hermetik, me figura të errëta që nuk duhet botuer, po dënuar”, etj. Çudia ishte se Visari qëndroi me plot dinjitet dhe mëshirëmadh para spiunëve të tij dhe në fjalën që mbajti tha që “poezia na bashkon si prangat”, ironi e tij për ironinë e kohës.
3. Në jetën e Visarit dhe në krijimtarinë e tij letrare ka shumë gjera që të tërheqin vëmendjen dhe janë ngulitur si gurët kilometrikë në vetë ecurinë e kohës tonë.
Kjo duket që në titujt e vëllimeve të tij poetikë, ku ka simbolizëm apo metaforizime dhe risi, që nga i pari për të cilin u arrestua “Rapsodia e jetës së trëndafilave” dhe pas konfiskimit ka humbur si dorëshkrim e te librat që botoi pas rënies së komunizmit: “Kujtesa e ajrit”, “Hedhe një kafkë te këmbët tuaja”, “Mbjellja e vetëtimave”, “Dyert e gjalla”, “Si shkohet në Kosovë”, “Thesaret e frikës” apo te poezitë për fëmijë “Të rritesh nga dashuria”, etj.
Libra që të thërrasin dhe këtë nuk e realizon dot kushdo.
Visar Zhiti kaloi dhe në prozë, nga tregimi në roman. Krahas gjetjeve madhore dhe zbulimeve tronditëse, vendos edhe detajin e veçantë, domethënës, jetësort dhe poetik. Nga përmbledhja me tregime “Këmba e Davidit” te romani postkafkian “Funerali i pafundmë”, prapë nga romani symbolist dhe marramendës “Perëndia mbrapsht dhe e dashura”, te esetë e përmbledhjes “Në emër të a(r)tit”, te tregimet prapë “Shekull tjetër”, “Valixhja e shqyer” për adoleshentë apo lexuesin pa moshë, etj.
Në secilin prej tyre zbulohet mrekullia si perla e plagës në guackën e vuajtjes…
4. Visari, në aradhën e autorëve të ferrit siç e pohon dhe vetë, pati fatin, por dhe guximin, edhe heroizmin, ndër të paktit, që nxori gjallë nga burgu rreth 300 poezi, të shkruara fshehurazi. Dhe siç e thamë, i dënuar me gjyq ishte pikërisht për poezinë, nuk duhej të shkruante më. Dhe i botoi të gjitha duke i sjellë poezisë shqipe një dëshmi të rrallë, një arritje sa danteske, po aq dhe modern.
Poezitë janë përkthyer edhe në gjuhë të tjera, ndonjë është kthyer në tekste këngësh në Itali e Angli, etj,
Po kështu Visari solli memoaristikë, gjininë letrare për të cilën krijoi termin burgologji. Botoi dy libra monumentalë, të cilësuar nga kritika, për burgun famëkeq të Spaçit, “Rrugët e Ferrit”, dhe për burgun e akullt të Qafë-Barit, “Ferri i çarë”, që lexuesi i ka parë si romane-epope dhe është vlerësuar me Çmimin e Madh të letërsisë.
Ka vazhduar me romanet “Në kohën e britmës” dhe së fundmi “Këpuca e aktorit” si metafora e këpucës së ecjes së Shqipërisë. etj., Krijimtaria e tij është pritur mirë nga lexuesi ynë dhe i huaj.
5. Talenti i Visarit, vazhdues i veprës të shkrimtarëve të dënuar në burgjet komuniste, por dhe të pushkatuar, duke filluar me autorët e Klerit Katolik, me disidenten e parë femër, shkrimtaren e lauruar në Romë, Musine Kokalari, Ernest Koliqi – i dënuar me vdekje, i arratisur politik, që hapi katedrën e parë albanalogjike në Romë, Profesor Arshi Pipa, – i burgosur politik, që u arratis në SHBA, tragjediani i parë Ethem Haxhiademi – vdekur në burg, i helmuar, me romancierin Astrit Delvina, – i burgosur, Lazër Radi, gjithë jetën burgjeve dhe internimeve, me romancierin Astrit Delvina, – i burgosur politik, Lazër Radi, gjithë jetën burgjeve dhe internimeve, etj, me poetët Trifon Xhagjika, – i pushkatuar, Vilson Blloshmi e Genc Leka, – të pushkatuar, Havzi Nela – i varuri i fundit në të gjithë kampin e Lindjes, etj, etj, me Mitrush Kutelin, që e varrosën të gjallë në burgun e kënetës së Maliqit, por u ringjall si me magji, si e gjithë letërsia e tyre, që Visar Zhiti me të drejtë dhe në mënyrë magjistrale e thotë në një intervistë të vonë në “ExLibris”, “që me mundimin golgotian në burgje e internime arritën të jepnin një afresk madhor, tragjik, të ferrit shqiptar, e gjitha një kryevepër” dhe në këtë konstelacion skëterror, – shtoj unë, – vepra e Zhitit shkëlqen mynxyrshëm, por fort, edhe për nesër.
Mua personalisht më ka qëlluar të takoj disa nga autorët disidentë të letërsisë shqipe. Bilal Xhaferrin e kam takuar 2 herë, kur isha nxënës në Tiranë, Musinenë një here, kur ishim ekskursion në vendin e internimit të saj pas burgut, Pano Taçin disa here, kur ishim bashkë në takime letrare në Tiranë dhe në Shkup, pas rënies së komunizmit. Kam takuar disa herë edhe autorin shkodran, Frederik Rreshpja në Tiranë dhe në Shkodër. Mua dhe Zydi Morava, i përndjekur, që u bë dhe Kryetar I Lidhjes s;e Shkrimtarëve pas burgut, më pëlqente, kishte poezi të drejtpërdrejta dhe elegante. Na ka vizituar në Manifestimet tona poetike disa herë dhe ka lenë mbresa.
Kam studiuar edhe autorë klasikë disidentë si Ernest Koliqi e Kasëm Trebeshina, etj. Më pas do të kishim dhe antologjinë shkollore “Maja e çelur”, ku u futën autorët e munguar. Po mundoheshim të fitonim kohën e humbur…
6. Shpesh flitet për Letërsi të kujtesës. “Po a thua ka letërsi të harresës?” – do të pyeste me ironinë e tij shpotitëse Visar Zhiti. Nën “kulturën e së keqes” bëhen përpjekje të angazhuara për të harruar ç’nuk u duhet regjimeve dhe për të kujtuar dhunshëm ç’ duan ato. Kështu shpjegon Visari.
Por unë dua ta vazhdoj ironinë zhitjane dhe them se letërsi të harresës duhet të ketë, por jo për shkaqe jashtë letrare dhe veçanërisht jo për shkaqe politike, por sipas diagnoses “skarcitet letrar” dhe vetëm për këtë shkak duhen harruar shumë autorë dhe vepra të të ashtuquajturit Realizmi socialist. Ashtu si ka autorë dhe vepra që duhen të mbahen mend për arritjet e tyre letrare nën diktaturë si ato të Ismail Kadaresë, Dritëro Agollit, Petrao Markos, Fatos Arapit, Jakov Xoxas, Xhevahir Spahiut, Bardhyl Londos etj. Edhe shumë autorë dhe vepra nga radhët e letërsisë disidencës i takojnë muzeut të kujtesës, por kujtesës së ta ardhmes dhe kjo është e domosdoshme nëse nuk duam që traumat të përsëriten, ato letrare e kam fjalën në këtë rast.
7. Prandaj ne na duhet Visar Zhiti. Do ta citoj papë. Ai thotë se Letërsia shqipe përgjithësisht është letërsi martire. Ajo që në fillimet e saj nisi nën pushtim, me autorë të përndjekur, me poetë të vrarë e të syrgjynosur.
Shembuj madhorë mund të merren edhe nga letërsia e vjetër shqipe, edhe nga letërsia e Rilindjes Kombëtare, e Pavarësisë, e viteve të socrealizmit. Mund të vazhdohet dhe me 33 vjetët e postdiktaturës, të demokaracisë sonë të cunguar. Letërsia ka qenë martire jo vetëm brenda, por edhe jashtë Shqipërisë, në trojet e populluara me shqiptarë në Kosovë, Maqedoninë e Veriut, në Malin e Zi, tek arvanitasit në Greqi apo arbëreshët në Itali. Po marr tre raste kur Aristidh Kola, Bilal Xhaferri dhe Luka Çiçipi vdiqën në rrethana të dyshimta, nga sëmundjet e shpikura në laboratore. Por të mos harrojmë atë që pohon Visari se “Letërsia e burgjeve”, nuk erdhi të zëvendësojë letërsinë shqipe, siç u trembën disa shkrimtarë të realizmit socialist, por për të sjellë vetveten, dhe kjo e drejtë s’mund të mohohej gjithsesi. Ajo e pasuroi letërsinë shqipe. I solli dinjitetin dhe moralin dhe të vërtetën, shpjegon magjistralshëm Visar Zhiti. Diktatura aq mizore e përndoqi, e mpaku, por nuk e zhduku dot, ajo s’mund të zhbëhet tani. Veçse rritet. Visari vazhdon të na thotë: “Letërsia e burgjeve” është një mrekulli ringjalljeje… ajo u gatua në terret e vdekjes. Dhe në burgjet e diktaturës nuk është futur kurrkush për t’u bërë shkrimtar, përkundrazi, por për të mos shkruar dot, për t’i thyer “penën dhe kokën”. Por ndodhi triumfi…
8. “Realizëm i dënuar” – kjo është ajo që propozon Visar Zhiti si studiues. Mjafton të shfletojmë veprën e tij, sprovën “Kartela të Realizmit të Dënuar”, ku nuk është fjala thjesht te një kundërvënie ndaj Realizmit Socialist, por tek përgjithësimi se realizmi është një dhe vetëm një. Po edhe letërsia është e tërë dhe e përbashkët, na thotë Visari.
9. Te ai do të doja të qendroja më gjatë e më shumë, Po kaq e lejon kumtesa ime sot. Mund të shtoj për portretin letrar të Visarit se poezia e tij është perkthyer në të gjitha gjuhët e Ballkanit dhe në shumë gjuhë të mëdha në Europë, është botuar që nga Amerika dhe deri në Kinë dhe ka marrë shumë vlerësime dhe çmime letrare, kombëtare dhe ndërkombëtare.
“Jeta dhe vepra e Visar Zhitit, – thoshte albanalogu i shquar kanadezo-gjerman Robert Elsie, ndërkohë dhe përkthyes i tij, – janë pasqyra më e mirë e histories së kombit të tij”.
“Poezia u shkakton frikë regjimeve diktatoriale si me rastin e Visar Zhitit”, – thoshte shkrimtari italian, Umberto Eco, filozof dhe semiolog, ndër më të mëdhenjtë e shekullit XX në botë.
Do ta mbyll me vargje, me tre kohë të poezisë së Visarit,
– E para, në diktaturë, kur ishim bashkë studentë:
Shumë gjak është derdhur në këtë botë,
Por ne ende nuk e kemi krijuar
Diellin e gjakut..
Dëgjo, miku im, këto fjalë që dridhen,
Ne një diell të dytë do të krijomë
me gjakun që derdhet, në formën e zemrës.
Visari, pra, deshi një diell tjetër në formën e zemrës dhe e burgosën.
– E dyta, koha e burgut. Ja, si shkruan: “Ardhja e Pegasit në poezinë time”:
Kisha kohë pa u parë në një pasqyrë,
pothuaj e kisha harruar fytyrën time,
u pashë në sytë e kalit
kaq shumë njerëzorë
dhe me një si brengë shndritëse.
Isha i qethur tullë, pis dhe me mjekër…
U mënjanova, se mos i dukesha kalit i egër.
Nuk ka përmbyllje më të bukur artistike se kjo, gjë që tregon artin e vërtetë. Ja dhe një strofë tjetër nga poezia “Ëndrrat”, e shkruar në burgun e Spaçit në dimrin e vitit 1982:
… dhe s’po të them që i vrasin ëndrrat,
që kam shëtitur ndër varret e tyre.
Ndodh që na vrasin më parë se ëndrrat
dhe qajnë ato mbi ne si vejushë.
Dramatike! Ëndrrat vejushat me ëndërrimtarë të vrarë.
Dhe koha e tretë, pas burgut, në posdiktaturë, në liri, kur vendi u hap, për t’iu bashkuar qytetërimit euroatlantik, demokracisë. Visari me një distik mahnitës na drejtohet të gjithëve:
Jeta, që s’mjafton për dashurinë,
Ku gjeni ju kohë për t’u urryer…
E gjithë poezia dhe romanet e Visar Zhitit, jeta e tij, janë në disidencë me të keqen, mision i dashurisë dhe çarje e natës për të rrjedhur dritë hyjnore. Ai si poet, si shkrimtar ia doli…
