Paul Haund
Columbia Magazine
Përktheu nga origjinali Granit Zela
Në vitin 1978, Gregory Rabassa, përkthyesi i famshëm i Márquez-it, Cortázar-it dhe Vargas Llosa-s, u pyet për një recensë të botuar në Washington Post të një romani nga shkrimtari guatemalan dhe fituesi i çmimit Nobel, Miguel Ánhel Asturias. Rabassa e kishte përkthyer librin nga spanjishtja në anglisht dhe megjithëse recensenti vlerësonte pasurinë e gjuhës së Asturiasit, ai nuk e përmendte asnjëherë Rabassa-n. Dukej sikur lexuesi i kishte përthithur fjalët e autorit drejtpërdrejt, pa asnjë ndërmjetës. Rabassa, i cili mësoi spanjisht dhe portugalisht në Kolumbi nga viti 1948 deri në vitin 1969, pyeti nëse recensenti e dinte se libri ishte përkthyer. “Ky do të duket të jetë një argument shtesë”, tha Rabassa, “për vendosjen e emrit të përkthyesit në ballinën e librit”.
Të paktën që kur “Epi i Gilgameshit” u përkthye nga sumerishtja në akadisht para katër mijë vjetësh, përkthyesit kanë qenë kanale të pavlerësuara të shkëmbimit kulturor, shpirtëror dhe intelektual. Folja “përkthej” me rrënjë në latinishte “translatus”, që do të thotë “të kalosh matanë” dhe në të vërtetë përkthyesit, që jetojnë në skajet e dy gjuhëve, duhet të kalojnë kuptimin përmes një deti të trazuar mundësish. Duke bërë këtë, ata janë përballur me skepticizëm por edhe me më të keqen. Një martir i hershëm i përkthimit, studiuesi anglez William Tyndale, u mbyt dhe u dogj në turrën e druve në vitin 1536 për shkeljen e një dekreti papal që ndalonte përkthimin e Biblës latine në gjuhët vendase, dhe në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, italianët u zemëruan nga përkthimet franceze të Dantes, për të cilat ata patën ndjesinë se e tradhëtonin poezinë, prandaj edhe lëshuan frazën akuzë “traduttore, traditore”, ose “përkthyes, tradhtar” (një ndjesi e përbashkët e shumë autorëve, vepra e të cilëve është përkthyer në mënyrë të shkujdesur, aluzione të asgjësuara, humor i papërcjellur). Duke pasur parasysh nuancat dhe rezonancat e dy gjuhëve kushdo qofshin ato, dhe idealin e paarritshëm të barasvlerëses së përsosur leksikore, shkrimtarët, duke nisur nga Volteri dhe deri te Virginia Woolf e kanë diskutuar pamundësinë e përkthimit, ndërsa filozofi dhe gjuhëtari Wilhelm von Humboldt e shpalli “të pamundur”. Autorja e krijimeve fantashkencore Ursula K. Le Guin, vetë një përkthyese amatore, e quajti aktin “tërësisht misterioz”.
I pamundur, misterioz, tradhtar ose plotësisht i keqkuptuar, përkthimi letrar mbetet një mjet i fuqishëm për përcjelljen e historive dhe ideve në mbarë globin. Sot, në SHBA, librat e përkthyer së fundmi, ndër të tjerë, të autorëve Elena Ferrante (Itali), Roberto Bolaño (Kili), Stieg Larsson (Suedi), Liu Cixin (Kinë), Haruki Murakami (Japoni), Olga Tokarczuk (Poloni) dhe Karl Ove Knausgård (Norvegjia), shihen në librari po aq lehtësisht sa ato të autorëve në gjuhën angleze. Megjithatë, në shumicën e rasteve, përkthyesit përmenden në mënyrë të rezervuar. Dhe ndërsa disa praktikues të përkthimit si Rabassa, Constance Garnett (më i njohur për përkthimin e Tolstoit, C. K. Scott Moncrieff (Proust) dhe profesori emeritus Richard Howard (Baudelaire, Robbe-Grillet, Stendal) janë të mirënjohur, shumica dërrmuese e përkthyesve rropaten në anonimitetin e tyre relativ, duke kaluar në heshtje fjalët e një autori matanë detit.
“Përkthimi është art”, thotë shkrimtari dhe përkthyesi Mark Polizzotti, i cili ka përkthyer nga frëngjishtja në anglisht Rimbaud, Flaubert dhe Nobelistin Patrick Modiano. “Kur lexoni një përkthim nuk do të thotë se është përvojë dytësore. Nuk do të thotë që nuk po e lexoni autorin. Do të thotë se po lexoni produktin e dy autorëve: autorit origjinal dhe përkthyesit, i cili duhet ta lexojë tekstin, ta interpretojë dhe ta ribëj atë në shprehje që kanë kuptim gjuhësor”.
“Të përkthesh do të thotë të shkruash”, thotë Katrine Øgaard Jensen, një përkthyese e vlerësuar me çmimin e përkthimit të poezisë daneze në anglisht. “Do të thotë të rishkruash një vepër letrare. Ti shkruan të njëjtin libër, por në një gjuhë tjetër, që do të thotë se s’është më i njëjti libër, është një vëlla. Nuk është një binjak”. Richard Howard, i cili mori një Çmimin Kombëtar të Librit për përkthimin e tij në vitin 1982 të “Les fleurs du mal” të Baudelaire-it, e ka shprehur kështu: “Meqë është gati e pamundur të përkthehet rreshti në shumicën e poezive, përkthyesi nuk po përkthen fare poezi, po përkthen. çfarë thotë poezia, diçka shumë e ndryshme. Po bën përkthimin e mitit të poezisë”.
Susan Bernofsky, përkthyese e letërsisë gjermane, është drejtoreshë e Përkthimit Letrar në Columbia (PLC), New York, pjesë e programit të shkrimit për studentët e Shkollës së Arteve. I krijuar në vitin 2012, ky program ofron orë leksioni dhe seminare për të gjithë studentët e shkrimit krijues, jo si një program trajnimi për përkthimin, por si një mjet për të përmirësuar aftësitë e të shkruarit. “Përkthimi ofron mundësi për të menduar se çfarë mund të bëjë anglishtja dhe çfarë mund të kërkohet nga anglishtja”, thotë Bernofsky. “Të detyron të zgjedhësh probleme estetike që nuk do të duhej t’i zgjidhje duke shkruar materialin tënd”. Në ekzistencën e tij prej një dekade, ka ndihmuar në edukimin e përkthyesve të klasit botëror, duke ngritur reputacionin e një universiteti, bërthama e programit universitar të të cilit, mbështetet në leximin e veprave klasike të përkthyera dhe të diplomuarit, ndër ta disa nga emrat më të nderuar në këtë fushë: Rabassa dhe Howard, si dhe profesorët Burton Watson dhe Donald Keene, përkthimet e tyre në anglisht të letërsisë klasike japoneze dhe kineze dhe letërsisë moderne japoneze i njohën perëndimorët me artin letrar të Azisë Lindore. Përkthimet ambicioze biblike të shekullit të njëzet e një nga Robert Alter (Dhjata e Vjetër) dhe Willis Barnstone (Dhjata e Re) kanë fituar vlerësime të larta. Dhe ishte Moses Hadas, përkthyes i greqishtes dhe latinishtes (ai dha mësim në Kolegjin Columbia nga viti 1925 deri sa ndërroi jetë në vitin 1966,) i cili këmbënguli për mësimdhënien e klasikëve jo vetëm në përkthimin anglisht (sakrilegj për disa), por në anglishten bashkëkohore, duke thënë: “Le t’i ketë çdo epokë klasikët në gjuhën e vet, për sa kohë ato ruajnë frymën e origjinalit”.
Sot, përkthyesit e diplomuar po i zbatojnë ato që kanë përvetësuar në vepra të tjera kanonike: poetja Mary Jo Bang po përkthen poemën e Dantes “Komedia Hyjnore” (Purgatori, u botua verën e kaluar në komente të zjarrta), dhe W. W. Norton do të botojë një versioni i ri në anglisht të romanit madhështor të shekullit të shtatëmbëdhjetë të Miguel de Cervantes-it “Don Kishoti”, përkthyer nga Kimi Traube. Për Bernofsky-n, keqkuptimi më i madh me përkthimin është nocioni që “përkthyesit thjesht kërkojnë çdo fjalë në fjalor, gjë që nuk mund të jetë larg nga ajo që bëjmë ne”, thotë ajo. “Çdo gjuhë ka mënyrën e vet të funksionimit. Gjermanishtja, për shembull, është një gjuhë me më shumë elasticitet sintaksor sesa anglishtja, që do të thotë se mund t’i rregullosh fjalitë në mënyrë ritmike në mënyra që nuk janë të mundura për shkrimtarët në gjuhën angleze. Dhe mund të ndryshosh shumë rendin e fjalëve në gjermanisht pa ndryshuar kuptimin e fjalisë, ndërsa në anglisht, nëse ndërroni emrat në fjalinë “I dhashë burrit një kapelë” (I gave the man a hat), del një kuptim krejt tjetër.
Bernofsky po punon për përkthimin e romanit të Thomas Manit “Mali magjik” (1924), ka përkthyer “Metamorfozën” e Kafkës dhe prozën e shkrimtarit zvicerano-gjerman (dhe pararendësit të Kafkës) Robert Walser. Ajo vëren se përkthimi kërkon aftësi shumë përtej njohjes shumë të mirë të gjuhës. “Kur një përkthim letrar nuk është në nivelin e duhur, kjo nduk ndodh për shkak se përkthyesi nuk e dinte sa duhej gjuhën tjetër”, thotë ajo. “Ndodh për shkak se personi nuk është një shkrimtar i zoti aq sa duhet”. (Rabassa, i pyetur nëse spanjishtja e tij ishte aq e mirë sa për të përkthyer García Márquez -in, u përgjigj: “Pyetja duhet të jetë: A është anglishtja ime aq e mirë?”).
Një përkthyes i mirë, pra, jo vetëm që zotëron një dhunti për gjuhën, por është edhe intuitiv, i shkathët dhe i ndjeshëm ndaj cilësive thelbësore të tekstit burimor. “Nuancat e tonit janë gjithçka në letërsi, dhe të kuptosh zërin në një gjuhë tjetër është jashtëzakonisht e vështirë”, thotë Bernofsky. “Përkthimi i “Malit magjik” më mori shumë kohë. Në një skenë, protagonisti, Hans Castorp, ende fëmijë, përballet me trupin e pajetë të gjyshit të tij të dashur, i shtrirë, para varrimit. Toni është shumë i ndërlikuar, sepse nga njëra anë ka një ndjenjë zie dhe nderimi, ndërsa nga ana tjetër Mani po e nënvlerëson solemnitetin duke u përqendruar në tiparet shpërqendruese të skenës: një mizë që ulet mbi kufomë dhe era e ndjeshme e kalbjes. pavarësisht nga të gjitha lulet e sjella për të maskuar erën. Kjo është një situatë tipike e Manit (për të cilën njerëzit në përgjithësi flasin në terma ironie), me gjendje kundërthënënëse e shprehur në një fragment ose fjali të vetme”.
Jensen, i cili ka lindur në Danimarkë dhe jep mësim në LTAC, shpjegon se një përkthyes letrar “duhet të ketë ndjenjën e stilit të veprës, ritmin e fjalive, si dhe zgjedhjet emocionuese të fjalëve që të bëjnë të duash të vazhdosh të lexosh. Një përkthim fjalë për fjalë mund të funksionojë për përkthimin e një recete, po jo për letërsinë”. Përkthimi nga Jensen-i i një përmbledhjeje me poezi nga poetja e shquar daneze Ursula Andkjær Olsen, është një rast i tillë. “Ishte një punë shumë eksperimentale dhe isha i shqetësuar se si ta përcillja në anglisht”, thotë Jensen-i. Kishte raste kur Olsen-i përdorte neologjizma që nuk kanë barasvlerëse në anglisht, dhe u përpoq shumë. A duhet të jepte një përkthim fjalë për fjalë, edhe nëse nuk kishte kuptim? “Në fund, zgjodha të krijoja fjalët e mia, ato që japin të njëjtin lloj toni dhe i japin lexuesit anglez një përvojë të ngjashme”, thotë ajo. Libri, i cili ishte teza e masterit për Jensen-in, fitoi Çmimin Kombëtar të Përkthimit në poezi, 2018. “Duhet të ndërmarrësh disa rreziqe”, thotë Jensen, “nëse doni të krijosh diçka interesante për lexuesin”.
Idra Novey, romanciere, poete dhe përkthyese, e di mirë këtë. Në vitin 2012, shtëpia Botuese “New Directions” botoi versionin e saj anglisht të “Pasioni sipas G. H.”, një roman i vitit 1964 nga Clarice Lispector, shkrimtarja e mirënjohur ukrainase-braziliane, stili i brendshëm i të cilës, rrjedha e vetëdijes, përbënte një detyrë të frikshme, por joshëse. “Përkthimi i saj ishte një përvojë mësimi e nivelit master në prozën e rrezikshme”, thotë Novey, e cila është rritur në Pensilvaninë perëndimore, ka dhënë mësim në Kili pas kolegjit dhe më vonë u shpërngul në Brazil për të përmirësuar portugalishten. “U përpoqa të mos shpjegoja apo interpretoja atë që kishte shkruar, por të rikrijoja misterin. Kjo është puna e përkthyesit: ti je aty për ta bërë magjinë të ndodhë sërish në një gjuhë tjetër”.
Për të arritur këtë alkimi delikate, përkthyesit duhet të zgjidhin me zgjuarsi problemet e zakonshme të tekstit. “Emrat e duhur, lojërat me fjalë, shakatë, dialektet, idiomat, zhargonet, referenca të pop-kulturës specifike për vendin, ritmin e një bisede, apo edhe emrat e personazheve, përkthimi i këtyre gjërave mund të të shkaktoj dhimbje koke”, thotë Jae Won Edward Chung, profesor i letërsisë koreane në Rutgers, i cili ka përkthyer fragmente nga autorët Cheon Myeong-kwan, dhe Lee Kiho, si dhe tregime e poezi. “Kur i përkthen disa fjalë dhe fraza në anglisht, ato mund të duken ose tingëllojnë të çuditshme”.
Chung tregon për emrin e personazhit kryesor të romanit “Një histori botërore e bijve të dytë”, të Lee Kiho i cili është 나복만, i shqiptuar Nah Bok Mahn. “Emri është menduar të jetë ironik, sepse fjalë për fjalë do të thotë “Fat vetëm për mua”, por fati i Na nuk është aspak fat”, thotë Chung. “Ai damkoset si spiun dhe shkatërrohet nga qeveria. Standardet ekzistuese të emrit sugjerojnë “Na Pokman” ose “Na Pongman” apo edhe “Na Bogman”. Ndonëse më pëlqen ndjesia e çuditshme e tyre, e cila është në përputhje me tonin e romanit, nuk dua që lexuesi ta mendojë personazhin si një personazh flimash vizatimorë. Ndaj, edhe pse i papërsosur, zgjodha “Na Bogmahn”, i cili përafrohet më mirë tingullin e origjinalit. Lojcakëria e origjinalit është zhdukur, por s’kemi ç’të bëjmë. Duhet t’u japësh përparësi disa gjërave kundrejt të tjerave, nëse do një përkthim të lexueshëm”.
Kjo qasje ndaj përvojës së lexuesit prek një debat të vjetër mes përkthyesve që Mark Polizzotti, në manifestin e tij për përkthimin të vitit 2018 me titull “Simpati për tradhtarin”, e quan ndarja “besnikëri ose lumturi”. “Në njërën anë janë ata që mendojnë se ka një fjalë një kuptim të vetëm, ti i përmbahesh rreptësisht atij kuptimi dhe i ndjek me saktësi fjalët e autorit, pavarësisht se sa të çuditshme mund të duken, sepse dëshiron të jesh sa më “besnik”, thotë Polizzotti. “Pala tjetër beson se stili është pjesë përbërëse e tekstit dhe se ajo që ti po përpiqesh të sjellësh, duke ditur se gjuhët funksionojnë ndryshe, është muzika. Pra, në mënyrë që përkthimi t’i japë të njëjtën kënaqësi tekstit, dhe unë besoj shumë në kënaqësinë e tekstit, përkthyesi do të duhet të bëjë zgjedhje dhe të ketë disa liri”.
Kjo shkallë e lartë subjektiviteti, së bashku me rrjedhshmërinë e gjuhës dhe të kulturës, hedh dyshime mbi nocionin se çdo përkthim i vetëm i një vepre mund të jetë përfundimtar. Ndërkohë që disa përkthime kanë arritur statusin klasik (“Ana Karenina” e përkthyer nga Garnett, “Njëqind vjet vetmi” e Rabassa-s), kjo nuk i ndalon përkthyesit të provojnë sërish e sërish. Rabassa një herë ka thënë se: “Unë e kam ndjerë gjithmonë se ndërsa origjinali qëndron dhe mbetet përjetësisht i ri, përkthimi plaket dhe duhet zëvendësuar”.
Bernofsky nuk është aq i sigurt për këtë. “Unë nuk jam e bindur që një përkthim i mirë “plaket” aq shpejt ose aq plotësisht sa disa duan të mëtojnë”, thotë ajo. “Më pëlqen ndjesia e fillimit të shekullit të njëzetë që të jep përkthimi i vitit 1927, nga Helen Tracy Lowe-Porter i “Mali magjik”. Kur mendoj për “përditësimin” e saj, kjo ndodh më pak sepse gjuha ka nevojë për zëvendësim dhe më shumë sepse unë, në shekullin e njëzet e një, shoh gjëra të ndryshme në tekstin e Manit. Për shembull, vura re zinxhirin e shoqërizimeve kolonialiste që ngjallen nga përmendja metaforike e një elefanti kur përshkruhen portet e ngarkimit në Hamburg. Për ta bërë të qartë lidhjen, unë përdora fjalën “plantacione” në përkthimin tim (Lowe-Porter përdor fjalë për fjalë “prodhimet koloniale” ku unë kam “erëza dhe fruta nga plantacionet koloniale”, pasi lexuesit sot mund të mos jenë aq të vetëdijshëm për atë se çfarë ishin “prodhimet koloniale” në Gjermani më shumë se njëqind vjet më parë). Dhe unë shkruaj se elefantët janë “elefantët shërbyes”, kurse Lowe – Porter përdor “elefantë për punë” – ndërsa një përkthim fjalë për fjalë i gjermanishtes së Mann (“elefantë për shërbime”) qëndron diku në mes, kombinime dhe interpretime të arsyeshme të gjermanishtes, ndihmojnë në zbulimin e strukturave të fuqisë koloniale që qëndrojnë në themel të kësaj tabloje të një skele të Hamburgut.
“Don Kishoti”, i konsideruar nga disa kritikë si romani më i madh i shkruar ndonjëherë, është përkthyer në anglisht më shumë se një duzinë herë, duke përfshirë një version shumë të lavdëruar nga anëtarja e LTAC, Edith Grossman në vitin 2003. Përkthimi i ri nga Kimi Traube në mënyrë të pashmangshme nuk do të kapë vetëm artin e Servantesit por edhe momentin kulturor dhe historik në të cilin u bë përkthimi. “Kur përkthejmë një tekst, qoftë ai i shkruar katër vjet apo katërqind më parë, ne po kërkojmë të sjellim në jetë rrahjen e zemrës së tij, pjesën e veçantë të njerëzores që hulumton, në një jetë të re në një kontekst të ri”, thotë Traube. “Detyra ime është të ndihmoj në përcjelljen e humorit dhe ngjashmërive të habitshme me botën tonë, dhe mënyra se si problemet që Servantesi po shpërfaqte vazhdojnë të gjejnë jehonë sot. Kjo është diçka që përkthimi na lejon të bëjmë, në kohë dhe hapësirë”.
Ky pohim i bën jehonë një deklarate që Italo Calvino i bëri dikur profesorit të shkrimit krijues në Columbia, Frank MacShane-it, biograf letrar dhe përkthyes i cili në vitin 1967 themeloi programin e shkrimit krijues për studentët në Shkollën e Arteve. “Pa përkthim, do të kufizohesha në kufijtë e vendit tim”, tha Calvino. “Përkthyesi është aleati im më i rëndësishëm. Ai më paraqet në botë”.
Që nga fillimi, përkthyesit janë përballur me çështjen e gjetjes së mënyrës më të mirë për të bërë punën e tyre. Disa besojnë se një përkthim duhet të merret kryesisht me dhënien e kuptimit të tekstit, të thelbit, lëvizjes, edhe nëse kjo nënkupton largimin nga fjalët e autorit. Shtetari dhe filozofi romak Ciceroni, përkthyes i greqishtes në latinisht, shkroi: “Nuk mendoja se duhej t’ia numëroja [fjalët] lexuesit si monedha, por, si të thuash, t’i paguaja me peshë,”. Shën Jeronimi, studiuesi i krishterë i shekullit të katërt dhe shenjtori mbrojtës i përkthyesve, i cili përktheu Biblën nga greqishtja në latinisht, ka thënë se “në përkthimin nga greqishtja (përveç rastit të shkrimeve të shenjta, ku edhe rendi i fjalëve është një mister) unë e jap kuptim për kuptim dhe jo fjalë për fjalë.
Në kundërshtim me këtë shkollë qëndrojnë partizanët e teorisë së “rrugës servile”, një term i marrë nga një poezi e vitit 1648 e Sër John Denham (“Atë rrugë servile që fisnikërisht e ndjekin/ gjurmimin fjalë për fjalë dhe rresht pas rreshti”) . Kjo palë mendon se përkthyesit janë shërbëtorë të autorit dhe nuk duhet të largohen asnjë centimetër nga vepra, që të mos tundohen ta rishkruajnë atë sipas imazhit të tyre.
Në vjeshtën e vitit 1960, Michael Scammell, një student i rusishtes në Columbia, me origjinë angleze, nxori një mësim dramatik nga kjo mosmarrëveshje. Ai kishte filluar të përkthente, për qejf, romanin e një autori sovjetik. Ia tregoi përkthimin profesorit të tij, poetit dhe studiuesit rus Franklin Reeve (babai i aktorit Christopher Reeve). Reeve ishte i impresionuar dhe i kërkoi Scammell -it të përkthente të gjithë librin. Ndërkohë, Scammell kishte marrë me qira një dhomë në një shtëpi pranë kampusit që i përkiste një gruaje të quajtur Anna Fagan, emigrante ruse nga Parisi dhe Berlini. Një ditë, Fagan-i i kërkoi të pinin së bashku çajin e së së dielës. Scammell-i më pas kuptoi se ishin ftuar edhe tre persona të tjerë, duke përfshirë një zotëri të gjatë, me pamje të shquar, i cili tërhoqi menjëherë vëmendjen e Scammell-it. “Dua t’ju prezantoj”, tha Fagan, “me zotin Vladimir Nabokov”.
Burrat shtrënguan duart dhe autori i “Lolita-s” hapi një diskutim mjaft të njëanshëm për përkthimin. “Nabokovi ishte shumë i vetëdijshëm për këtë temë”, thotë Scammell-i. “Ai kishte përkthyer disa autorë shumë të vështirë, kështu që e dinte se për çfarë po fliste.” Nabokovi po kërkonte një përkthyes në anglisht për romanin e tij “Dhurata”. “Unë dua rrugën servile”, deklaroi ai, “dhe a do të ishte i interesuar Scammell–i?” Ai më dha udhëzime të qarta për të ndjekur fjalitë origjinale pikë për pikë, kujton Scammell-i. “Në atë kohë u pajtova me rrugën servile, duke mos u larguar nga origjinali asnjë presje, dhe më pëlqeu kjo sfidë”. Ndërsa Scammell-i punonte, Nabokovi ishte në Los Anxhelos duke punuar në skenarin për versionin filmik të Lolitas. Kur e përfundoi përkthimin, ai ia dërgoi dorëshkrimin autorit. Nabokovi ishte i kënaqur. “Ky ishte shkollimi im”, thotë Scammell-i, i cili vazhdoi të përkthejë “Mbrojtja” të Nabokovit, “Krimin dhe ndëshkim” të Dostojevskit dhe “Fëmijëria, “Djalëria” dhe “Rinia” të Tolstoit. Ai, po kështu, e braktisi rrugën servile.
“Gjuhët e tjera kanë regjistra të ndryshëm stili dhe unë besoj se lexuesi anglez duhet të ndihet plotësisht rehat duke lexuar një përkthim”, thotë ai. “Por ka një shkollë tjetër mendimi – nuk e kam hasur në asnjë vend tjetër, por është shumë e fortë në Amerikë, e cila thotë se është tradhti ta bësh një përkthim të tingëllojë si anglishtja amerikane. “Është një përkthim, prandaj duhet të tingëllojë si një përkthim”, duhet të ketë një fjalë dhe fraza në gjuhën tjetër, dhe renditje të ndryshme fjalësh që të përputhen me sintaksën e origjinalit, pavarësisht se si tingëllon në anglisht. E cila për mua ishte gjithmonë herezi”. Ky kontrast mes përkthyesve “zbutës” dhe “huajëzues”, po të përdorim terminologjinë e teoricienit të përkthimit Lawrence Venuti, është qendror në debatet mes përkthyesve letrarë sot. Sipas Seth Schein-it, klasicist që ka përkthyer “Filoktetin” e Sofokliut, filozofi gjerman Friedrich Schleiermacher ka përshkruar një dikotomi të ngjashme në leksionin e tij të vitit 1813 me titull “Mbi metodat e ndryshme të përkthimit”. “Schleiermacher-i, – thotë Schein-i, “favorizon përkthyesin që “e lëviz lexuesin drejt autorit” (përkthyesin “huajëzues”) kundrejt përkthyesit që “lëviz autorin drejt lexuesit” duke përdorur stilin dhe gjuhën bashkëkohore (përkthyesin “zbutës”). Për Schein-in, i cili përkthen duke pasur parasysh pedagogjinë, është më e në klasë një përkthim të huaj. “Unë mendoj se është gjithashtu një mënyrë e mirë për të përkthyer për lexuesit e përgjithshëm”, thotë ai. “Të tjerë besojnë se t’u jepet lexuesve depërtim më i lehtë në tekst është ajo që i bën ata të duan të shkojnë më tej. Por mendoj se është përkthimi zbutës i të huajës, me të gjitha veçoritë e tij, ai që përfshin së miri lexuesit”.
Pavarësisht këtyre dallimeve, shumica e përkthyesve bien dakord për një gjë: ata meritojnë më shumë respekt. “Qëndrimi ndaj përkthyesve ka qenë një skandal që nga dita e parë”, thotë Scammell. “Për sa i përket heqies së emrave të përkthyesve nga ballinat e librave, është e turpshme. Meqenëse globalizmi është një pjesë kaq normale e jetës, njerëzit e kuptojnë më mirë rëndësinë e përkthimit të librave nga vendet e tjera. Jam i tronditur që madje diskutohet si çështje”. Pikërisht kjo gjendje ka nxitur disa botues që të përqendrohen te përkthimi, si në rastin e “Transit Books”, e themeluar në vitin 2015 nga shkrimtari Ashley Nelson Levy dhe përkthyesi Adam Levy, një çift i martuar. “Duke që përkthyesi të jetë i dukshëm”, thotë Ashley. “Ne gjithmonë i vendosim emrat e tyre në ballina dhe në pjesën e pasme të librave përpiqemi të shtojmë përmbajtje shtesë mbi artin e përkthimit”. Adami thotë, “Filozofia jonë është që mund të shesësh një libër duke nxjerrë në plan të parë përkthimin. Nuk është thjesht vendosja e emrit të përkthyesit në ballinë, por përfshirja e përkthyesit në një bashkëbisedim”. I pyetur për të përcaktuar nivelin e bashkëpunimit midis autorit dhe përkthyesit, ai thotë: “Nuk është edhe aq 50-50 se sa është 100-100”.
Në manifestin e tij, Polizzotti u kërkon lexuesve të përqafojnë idenë se “përkthyesit janë artistë krijues më vete, në të njëjtin nivel dhe në një ortakëri me autorin që përkthehet”. Ai vëren gjithashtu se disa nga “përkthimet e realizuara më bukur kanë qenë të suksesshme pikërisht sepse personaliteti i përkthyesit ka shkëlqyer dhe është ndjerë”. Dhe kjo është thelbësore për këta artistë letrarë: vendosja e emrit të një përkthyesi në ballinë nuk është një lëshim , por pasqyrim i saktë i natyrës bashkëpunuese të veprës. “Një përkthim është absolutisht bërje njësh”, thotë Idra Novey. “Pa të, ne nuk do të kishim mundësi komunikimi me kaq shumë letërsi të jashtëzakonshme. Pra, pse të mos kënaqemi me këtë bashkim?”
Gregory Rabassa është më i njohur për përkthimin e tij të vitit 1970 të “Njëqind vjet vetmi”, romani i shkrimtarit kolumbian Gabriel García Márquez që mishëron zhanrin e njohur si realizëm magjik. Në kujtimet e tij me titull “Nëse kjo është tradhti”, Rabassa shfaq mendimin e tij për ndërlikimet e zgjedhjes së fjalëve. Romani fillon me fjalinë “Muchos años después, frente al pelotón de fusilamiento, el coronel Aureliano Buendía había de recordar aquella tarde remota en que su padre lo llevó a conocer el hielo”. Rabassa e përktheu në mënyrë të famshme kështu: “Many years later, as he faced the firing squad, Colonel Aureliano Buendía was to remember that distant afternoon when his father took him to discover ice”. “Zgjodha “remember” dhe jo “recall”, shkruan Rabassa, “sepse ndjej se ajo përcjell një kujtim më të thellë… Gjithashtu, më pëlqente fjala “distant” kur përdorej për kohën… Problemi i vërtetë për zgjedhjen ishte me “conocer”, folja spanjolle për “to know”, të cilin Rabassa e përktheu si “to discover”, megjithëse ai kishte shumë alternaitva zgjedhjeje. “Ajo që po ndodh këtu është një takim ose mësim për herë të parë”, shpjegon ai. “García Márquez ka përdorur fjalën spanjolle me të gjitha konotacionet e saj. Por “të njohësh akullin” thjesht nuk funksionon në gjuhën angleze. Kjo nënkupton, “Si je, akull?” Mund të jetë “të përjetosh akullin”. E para është budallallëk, e dyta është marrëzi. Kur njeh diçka për herë të parë, ti e ke zbuluar atë.”
Vendimet e menduara të Rabassa-s dhanë rezultat: versioni i tij në anglisht u bë një pikë referimi për përkthimin letrar dhe vetë García Márquez e vlerësoi si më të mirë se origjinali.
Shënim: Ky shkrim u botua si editorial në versionin e shtypur të revistës Columbia, Dimër 2021-2022, bloim i Columbia University, New York. Autori Paul Hond është redaktor në Revistën Columbia, dhe autor i dy romaneve, “Bukëpjekësi”, (Random House, 1998) dhe “Nëna dhe bij”, (Random House, 2005).
