Përktheu Xhelal Fejza
Me zë frika edhe kur e mendoj se ku më ka qëlluar të jetoj. Në qytetin i cili, si edhe të gjithë qytetet e tjera, është plot ngjyra, shenja, edhe nga ato të qarkullimit rrugor, të cilët me saktësinë e metronomit i përcaktojnë secilit vendin dhe qëllimin e tyre. Njëqind kilometra nga fundi i botës, këtu njerëzit planifikojnë të ardhmen e tyre, këpucarët u hedhin shoje këpucëve, rrobaqepësit qepin kostume të cilët, nga rasti në rast, do të zgjasin tërë jetën, shkrimtarët fillojnë të shkruajnë saga trevëllimëshe familjare të cilat do t’i përfundojnë pas dhjetë vjetësh. Jeta pulson rregullisht, me mashtrime dhe vonesa të vogla, si lojëra me çeqe dhe karta krediti bankare; njerëzit vegjëtojnë në qarqe të mbyllura, dridhen si drita e reklamave prej neoni, jetojnë jetën e tyre në mënyrë rituale, nga mitra deri në varr, larg çfarëdo apokalipsi. Jetojnë pikërisht atë që kam pas jetuar edhe unë vetë deri para se të fillonte lufta e cila shpërhapi gjitha gjërat dhe më çrregulloi çdo ritëm. Para se frika më detyroi të heq dorë nga të gjithë parimet dhe të largohem nga sytë këmbët. Gjithçka imja mbeti pas në mënyrë që sëpaku, në kujtime, të vlerësojë çmimin e frikës. Edhe shtëpia, edhe librat, frigoriferi, videorregjistratori, orenditë, ndjesia se më duhet të kursej për njëfarë të nesërmeje… Sot paratë mund t’i shpenzoj më lirshëm se më parë sepse e di mirë se janë të pamjaftueshme që në këtë qytetin e ri mund të më shërbejnë për të blerë diçka të madhe. Sëpaku një furrë me mikrovalë. Por, përderisa kam para për t’u ushqyer nëpër restorante të shtrenjta, lë pas vetes bakshish të majmë, as që i numuroj fare paratë e imëta. Ndjehem si një murg i cili nuk asgjë të tijën, por gjithsesi i pasur për nga mundësia e zgjedhjeve. Vetëm një moment më vonë, mund të jem diku tjetër; më në fund mund të jem diku, në botën e ëndërrave banale, besimit apo fatalizmit. Nuk më bëhet vonë.
Shpesh më bien në dorë letra adresuar dikujt tjetër. Njerëzit mendojnë se unë ende kam ndonjëfarë lidhje me atë qytetin e atjeshëm të fshehtë, mi sjellin dhe më luten t’ua dërgoj me rastin më të parë. Deri në qytetin që kam lënë pas vetes nuk shkon as posta as pëllumbat postarë; ekzistojnë vetëm lidhje të fshehta dhe të pasigurta, e unë duhet të isha një prej tyre. Pas njëfarë kohë më lanë në dorë një letër adresuar një njeriu që ishte i vdekur. Ishte vrarë teksa po qëndronte te dera e shtëpisë. Kështu të paktën thoshin.
Atij që ma solli nuk doja t’ia thoja të vërtetën sepse ndoshta edhe ai nuk do të dinte çfarë të bënte me këtë të vërtetë. Letrën e rrasa diku në fund të sirtarit duke shpresuar se do të harrohet aty. Sa herë që e hapja, për të kontrolluar për ndonjë gjë krejt tjetër, ajo sikur më ngjitej nëpër gishta. Dhe atëherë kur kjo vdekje u shndërrua në një pjesë të kujtesës historike dhe kur nuk kishte më pikëllimin që e pasonte, vendosa ta hap letrën. Në të ishte emri i një njeriu për mua krejt i panjohur, me emër dhe mbiemër të huaj dhe, meqënëse asgjë e tij nuk kishte të bënte me mua personalisht, e përjetova tekstin e tij si një fakt letrar, larg çdo realiteti dhe vetëm pak afër kujtesës.
Mik i dashtun,
u largova pa u përshëndetur me ty sepse në atë moment vetëm kështu mund të largoheshe. Këtë letër po ta shkruaj në mënyrë që të mos mbetet boshllëk mes nesh ose të mos mendosh se ndoshta ka ndodhur befas ndonjë gjë që mund ta trazonte raportin tonë. Kurrë nuk ta pata zënë në gojë largimin sepse më dukej e pandershme. Besoja se mos mendoje se e konsideroja jetën time më të vyer se tënden, se mos jam unikat i shtrenjtë i sojit njerzor, ose sëpaku një prej atyre që shpëtimin e gjejnë te varka e Morijonit[1]. U largova sepse kisha frikë dhe nuk gjeta kurrsesi ndonjë zgjidhje tjetër të mallkuar. Kjo është e vërteta lakuriq dhe banale të cilën ja ku po ta them që në fillim. Nuk erdha të të përshëndesja sepse nuk gjeta burrërinë ta bëj një gjë të tillë.
Në qytetin në të cilin ndryshoja për nga ngjyra e lëkurës kam ardhur para pesëmbëshjetë vjetësh. Këtë ti e di tashmë. Isha njëri prej asaj kolonisë “së të paangazhuarve”, kampi ku jetonin studentët e huaj të ardhur në Sarajevë, qytet të cilin ata e konsideronin si dyert e botës së bardhë, atij që diktonte rregullat e lojës dhe përcaktonte ëndërrat mbi Eldoradon. Ai qytet nuk ishte Parisi, Londra, Nju Jorku, ishte më pak i shkëlqyer se ai i ëndërrave tona, por gjithsesi ishte njëfarë Diznejlendi, vend në të cilin minjtë, qentë, macet, patat dhe kuajt marrin pjesë në të njëjtin rrëfim. I ziu pritej nga të bardhët pa tejet urrejtje por edhe pa shumë dashuri. Vetëm kur deheshim grindeshim. Sasha dhe unë, ai më shante nënën zezake. Bash nënën zezake megjithëse ajo nuk kishte të bënte me asgjë në veçanti. Në qytetet e tjera ku kishim jetuar ne, le ta themi kështu, kurrë nuk më shanin nënën zezake, por ama nuk pinë asnjëherë me mua birrë nga e njejta shishe. Kjo sharje, në variante të tjera, u adresohej edhe atyre që nuk ishin të zinj. Serbëve, kroatëve, shtatshkurtërve, gjatojave dhe të shëndoshëve, kurrizdalëve, çalamanëve, shqiptarëve, besimtarëve (këtyre të fundit ua shanin gjithë kënaqësi Zotin), ëmbëltorexhinjve, bukëpjekësve… Ishin sharje të ashpra të cilat gjithmonë kishin të bënin me diçka që binte në sy qartë, atë diçka që dikujt i bie në sy si mangësi, e cila jo detyrimisht ishte mangësi, por thjesht një veçanti. Efekti i sharjes zgjaste pak dhe secili që banonte për një kohë të gjatë në Sarajevë mësohej lehtë me të. Ose nuk e harronte kurrë. Nëse nuk e kuptonte se sharja do të thoshte: “unë e shoh se je i tillë e i këtillë, por gjithsesi kjo gjë nuk më pengon aspak”. Megjithëse kjo përherë do të përdorej kundër teje. Nuk është se më kanë pëlqyer këta të sharat e Sarajevës, por me to kam jetuar tërë jetën (sepse ende nuk e di nëse kjo pas asaj mund të quhet jetë) në atë qytet.
Që në fillim e pata të qartë se kjo urrejtja me artileri nga malet përreth nuk ishte e lindur nga ato sharjet sarajevase. Dhe nga asgjë tjetër që njihja unë në Bosnjë atëbotë. Urrejtja që kam njohur ishte tejet individuale për të lindur nga ajo gjithë kjo zezonë kolektive. Boshnjakët urrejnë gjatë, me këmbëngulje dhe gjithë merak, por krejtësisht në mënyrë të çorganizuar. Duhej të vinte dikush me topa, tanke dhe avionë për ta organizuar këtë urrejtje. Ai që tërhoqi i pari këmbëzën e mortajës, e nuhasja këtë, e ka tërhequr për të vrarë dikë të afërm të tij, dikë të cilën e ka sharë më shpesh se askënd tjetër, por me të i ka zgjidhur mosmarrëveshjet shumë shumë me ndonjë rrahje në kafene. Me grushta ose me thikë.
Vrasja nëpër Bosnjë, kjo luftarakja e kam fjalën, dukej si teknologji e re, me njëfarë rregullsie shumë larg asaj që njihja. Në këtë vend vërtetë që gurët janë të gozhduar në tokë nëpërmjet akullit, ndërsa qentë të zgjidhur nga zinxhirët, por kurrë më parë, perveç sot, nuk kanë sulmuar të gjithë qentë njëherësh. Gjithmonë vetëm një. Që të sulmojnë të gjithë duhet diçka më shumë, diçka që të kujton sistematiken, shtetërore ose prej ferri, diçka që krimin do ta përpunojë dhe ta mbrojë nga mijëra histori boshe, përfshirë edhe atë për qentë e lidhur dhe gurët e gozhduar.
Në fillim besonin se duhej të dalloheshin me çdo mënyrë nga e Keqja. Në këtë jam disi i privilegjuar për shkak të ngjyrës së lëkurës. Nëse atyre ditëve sarajevasit da ta kishin në dorë, të gjithë do të ishin bërë të zinj. Komshinjtë përkujdeseshin për njëri tjetrin, ushqeheshin sëbashku, i jepnin tjetrit edhe grushtin e fundit të orizit. Besonin se e mira i pastronte nga mëkati, se Zoti dhe njerëzia do ta shihnin se sa të mirë janë dhe do t’i kursesin nga vuajtja. Qëkur filloi lufta në Sarajevë nuk kam takuar asnjë ateist. Ata që i njihnin ritet fetare shkonin në kishë ose në xhami, kurse ata që nuk i njihnin, krijonin sistemin personal të shenjave me të cilën shfaqnin besnikërinë ndaj parimeve të larta apo Zotit. Secili mbante në xhep një hajmali e cila e shpëtonte teksa kalonte rrugën kur binin bombat, secili, kur zgjohej, bëhej i vetëdijshëm se nuk është gjë tjetër veçse një grimcë e pavlerë në kozmos dhe se pikërisht atë ditë duhej të rreshtohej me të tjerët. Që të bëhej më i madh e kësisoj të gjente shpëtim.
Krejt ndryshe ishin plaçkitësit. Në Sarajevë, në fillim të luftës, ekzistonin dy lloje njerëzish – matafizikë dhe plaçkitës. Këta të dytët besonin në të ardhmen konkrete, ndërsa ne besonim në të ardhmen e premtuar. Atë që i premtonim vetvetes pasi e kuptonim se jemi të ndryshëm nga plaçkitësit. Çdo vdekje e re, ishte besim i ri në durimin tonë, besim se ky tmerr në fund të fundit do të ndalej, sëpaku për faktin se ka kaluar çdo kufi të shijes së mirë. Askujt nuk i binte ndërmend se pas ardhjes së Miteranit do të ishte njëlloj keq e më keq. Ai pau gjithçka e për më tepër dinte gjithçka. E ai që di – do ta na bëjë ndonjë të mirë. Kur ai u largua plaçkitësit ngritën çmimet, ndërsa çetnikët dogjën Bibliotekën e qytetit dhe gjithë dijet që ajo ruante. Ky akt ishte një shenjë se gjithsesi e vërteta nuk vlen.
A të kujtohet dëshpërimi që na ngërtheu atëbotë. Në fillim flitej se serbët do ta pushtonin qytetin, pastaj sesi kanë për të na vrarë të gjithëve, e kur nuk ndodhi as njëra as tjetra e kuptuam se duhet patjetër të jemi – ndryshe. Bota e bardhë u bë objekt urrejtje, nga Zoti pritej diçka vetëm për zakon (ose sëpaku nga frikë se mos ndodhte më e keqja), ndërsa mes njerëzve sikur u zhyt akulli siberian. Komshiu tani mund të vdiste nga uria; as që na bëhej vonë. Njerëzit fytyrëngrysur mbartnin bidona me ujë, sharronin drurët nëpër parqe dhe kërkonin mundësi të reja zgjidhje. Reporterët e huaj flisnin për “urrejtjen shekullore” dhe konfliktet e pakuptimta fisnore, ndërsa boshnjakët gjithnjë e më pak tentonin t’u shpjegonin se nuk kanë të drejtë. Lufta mes muslimanëve dhe kroatëve shënoi fundin e luftës së butë, fundin e njerëzve të mirë. Filluan të flisnin për njëri tjetrin ashtu sikurse çetnikët kishte kohë që flisnin për të gjithë. Besonim se do të shpëtonim vetëm nëse do të bëjmë si ata, se vetëm atëherë bota dhe Zoti do të na ofronin mundësinë e mbijetesës. Nëse nuk ishte pranuar e Mira e tyre, atëherë do të pranohet e Keqja e tyre.
Përditë e më tepër situata vërtetonte Gënjeshtrën mbi urrejtjen boshnjake, gënjeshtrën për këtë vend të mostolerancës së akullt. Por meqënëse askush nuk bënte asgjë për të Vërtetën, ajo pushoi së funksionuari si argument. Nëse ndonjëherë shkruani ndonjëfarë historie, nuk ma merr mendja se ajo do të përmendet. Madje edhe si fusnotë. E vërteta do të jetë fyese, nëse e thotë ndokush, si për serbët ashtu edhe për kroatët dhe muslimanët. Të parët u nxitën dhe kryen krimin, të tjerët, në mundimin që përjetuan, besuan se kanë të drejtë, se duhet menduar dhe vepruar njësoj si ata. Gjithçka do të ndodhë më vonë do të jetë vetëm refleks i këtij kësaj zhytje në të keqen, por e cila nuk do të ketë kurrfarë lidhje me atë që Bosnja dhe Sarajeva dikur ishin. Ose sëpaku jo me atë që unë kam përjetuar.
Nuk ta them këtë për t’u justifikuar, ta them vetëm që ta dish si ika dhe si do të jetë e nesërmja. Përveç kësaj, atje ku po shkoj, askush mua si zezak, nuk do të pyesë për mendimin tim mbi Bosnjën, e unë kam nevojë t’ia them dikujt. Kush përveç teje dhe Salës do të më besonte se ndonjëherë në këtë jetë kam qënë në Sarajevë.
Kur varka e Morijonit u ngrit mbi Bosnjë, e pashë këtë vend nëpërmjet dritares së avionit derisa mu zhduk nga pamja. Nga ajri duket se nuk ka ndodhur asgjë. Arat, gardhet që i ndajnë dhe fshatrat më duken njësoj. Madje as shtëpitë e djegura nuk dallohen. Më duket edhe sikur kam parë mullarë bari. Nga lartësia, nga perspektiva e ëngjëjve, shihet mirë se çfarë ka qënë dikur Bosnja. Butësia e sharjeve është zhytur në shkëlqimin e detit. Shkëlqimi i diellit bëri të më dhimbnin sytë dhe nuk munda të shoh më. Më kujtohet dikur, kaherë ka qënë kjo, në ditën e parë të pranverës, pronari i një dyqani uli roletat e përparme dhe në to vuri shënimin: “Mbyllur për shkak të diellit”. Eh, e kush mund të punonte në ditën e parë të pranverës.
I joti ML
I besova patetikës së kësaj letre. Ndoshta sepse autori i saj do të mbesë i panjohur për mua. Letrat janë vërtetë e vetmja mënyrë për t’i thënë dikujt diçka që mund të thuhet. Gjithçka tjetër e shkruar është vetëm përpjekje për krijimin e kuadrit të një realiteti të ri ose për të gjetur mënyrën që ta ndajë jetën në dy pjesë me sa më pak dhimbje. Në atë që ka ndodhur dhe i’a vlen ta harrosh dhe në atë që vjen, në të cilën njeriu, si në çdo përrallë, do të duhet të jetojë i lumtur dhe i kënaqur deri në vdekje.
[1] “Varka e Morijonit”, janë quajtur avionët që arrinin të largoheshin nga Sarajeva në kohën kur kjo ishte e rrethuar nga forcat serbe (15 prill 1992-29 shkurt 1996). Fluturimet organizoheshin nga forcat e OKB-së, UPROFOR. Filip Morijó (Philipe Morillon) ka qënë komandant i UNPROFOR-ie në vitet 1992-1993. (shën. i përkth.).
