Asgjë më e bukur se kjo s’më hynte në sy.
Tuna, e ëma e Bulit, s’kishte një ditë të sajën dhe as të lirë. Por sot është e premte dhe të kremteve ajo është krejt ndryshe nga ditët e tjera: vishet bukur si për pritje-përcjellje. Edhe kur unë mendoja se atë ditë do merrej me djemtë e saj ende të parritur, do të shpërfaqte një anë tjetër të saj me neve pranë. Magjia e saj ishte pylli, një hap larg nga Pusi i saj i Lajthive. Atje sikur shfrente. Një herë merrte me vete shportën, një herë tjetër kanistrën, të dyja thurur me thupra shelgu, që Ajgu, im atë, edhe pse me duar jashtëzakonisht të mëdha i punonte hollë dhe me aq shpirt. Gjithmonë do të kishte me vete tri bucela të vogla me ujë pusi në damarë lajthie. Edhe bucelat, do ta ruaj njërën me siguri dhe unë do ta kem në shtëpinë time, si një kujtim mjaft të bukur, të punuar me shije prej Ajgut, njeriu i vetëm në botë, mos e teproj, që njihte të gjitha zanatet. Edhe ato që s’t’i rrokte mendja… Dhe çfarë të mërzyeri bënim ne të gjithë në pyllin e bukur të Bosinjës me drurë lisi, dëllinje dhe ku mund të gjeje lloj-lloj barishteje, luleje, por sidomos i përzgjedhuri i saj ishte trëndafili i egër, petlat, farat dhe bërthamat që i ruanin ato, ishin aroma të magjishme dhe me to merrej nënë Tuna. Ishte specialitet i saj krejt i veçantë, edhe pse me shkollë fillore. Po fillorja e asaj kohe, ama! Fëmijët, duke qenë të vegjël, e ndiqnin nënën e tyre të pafjalë në çdo hap që bënte. Mblidhte lënde lisi, valanidhi, lëkurë lofate e cermëndeli, por sidomos dëllinjë të zezë dhe kryeveprën, trëndafila të egër. Seç fliste ca fjalë, pëshpëritje të ëmbla, si me vete. Në pyll e ndiente veten zonjë. I priste me gërshërë të mprehta, që natyrisht i kaliste i shoqi me grihën dhe limat e tij. Sepse një dhomë e madhe prej guri, zgjatim i pasmë i shtëpive tona dykatëshe të bëra qëkur, ishte e mbushur si një dyqan i madh me vegla të ndryshme. I pat blerë që në kohën e Zogut kur punonte në Kuçovë tek AIPA italiane, atje ku mësoi e trashëgoi 169 zanate. Qoftë edhe për këtë ai mbahej si njeri tjetërsoj…
Nënë Tuna e mbushte shportën e madhe plot dhe ktheheshin të katër, ajo dhe tre fëmijët e saj. Si në përralla. Ajo përtypte mendime e nuk fliste. Edhe fëmijët e saj ashtu bënin. Buli dhe i vëllai ndiheshim të përpirë nga punët e ngarkuara, ndërsa motrat, pak më të mëdha se dy vëllezërit, ndiqnin udhën e mësimeve. Sa vinin në shtëpi mëma u ndante detyrat. I hiqnin petlat e trëndafilave të egër një nga një, i hapnin në një napë të madhe që kurdoherë vinte erë trëndelinë dhe aty i linte derisa të merrnin pak faqe, siç thoshte për fillimin e tharjes së petlave… Dhe ja, atëherë i vinte palë mbi njëra-tjetrën, duke u vënë sipër një paftë guri që t’u peshonte. Çdo ditë do të mblidhnin aq trëndafila të egër sa të bënin dy «kulla» të tilla me petla rozë. Ngjyrë si ajo nuk të fal dot aq lehtë natyra! Sa ditë kalonin e ato përthaheshin në hije, aty ku nuk i rrokte dielli, brenda shtëpisë, duke qenë të ngjeshura. Dyzet ditë i linte nënë Tuna «kullat» me petla trëndafili të egër dhe gjatë atyre ditëve dukej indiferente me to, sepse merrej me thekoret, pistilat dhe farat e trëndafilave, që i mblidhnin në pyll… «Ky është ilaç, thoshte. Të sëmuresh dhe provoje. Ta heq si me magji. Po edhe burrit i jep fuqi çaji me mjaltë i trëndafilit të egër. E kemi provuar dhe i dimë ca gjëra edhe ne që mbetëm me pesë klasë shkollë, thoshte sikur tallej me veten. Por kjo ndodhte shumë rrallë, sepse siç kam thënë, ajo grua vetëm përtypte mendime. Dhe jo çfarëdo, por të kulluara…
Para se të vinin ato që ia rrëmbenin aromat nënë Tunës, ajo vazhdonte punën e hollë dhe aq të kujdesshme të përgatitjes së tyre. I merrte «kullat» me gjethe të thara, pa i egërsuar me diell, por duke i ledhatuar me hije, siç thoshte gjithnjë ajo e pashkolla, iu hiqte shtypësit me plloça guri dhe i vinte katër e nga katër, aq sa mbante havani i qelqtë, brenda të cilit futej një shtupë druri (natyrisht e bërë enkas prej Ajgut), i hidhte pak ujë të valuar, si nja dy gisht – sipas masës së gishtave të saj, por i ftohur aq sa të mbetej i vakët, i linte të regjeshin dhe të merrnin lagështinë e duhur, kurse më pas i shtypte ngadalë me shtupën e rëndë të drunjtë, bërë nga valanidhi. E kjo punë brenda havanit zgjaste shtatë ditë-net. Ajo kishte shtatë havanë qelqi me shtupat e tyre, mes të cilëve ngrihej një bishtok vertikal druri, i futur mes tyre aq sa s’mund t’i dalloje me sy të lirë, pa përdorur tutkall, veç të lyera nga jashtë me pak dyllë kumbulle dhe të fërkuara lehtë me pak lëkurë vidhi…
Në fund fillonte ngjeshja në havanë. Fort. Edhe më fort. Derisa përftohej një lëng i trashë, të cilin e hidhte në ca si filxhanë qelqi pa bisht por me një thelluke në krye si brez, ku kapej lehtë dhe mund të punoje me të. Fëmijët, gjithnjë aty pranë saj, thoshin me vete gjëra të mësuara aty-këtu, sipas rastit që na falte Ceni, infermierja, bashkë me shoqen e saj Zaka, që herë-herë rrinin të dyja, në dhomën e tyre. Atë lëng nënë Tuna e ruante me kujdes të madh. Vonë-vonë ata do ta kujtonin patjetër, e dija, gjithë këtë skenë me aq shumë mall e nderim sa më dukeshin së largu si eksperimente shkencëtarësh. Dhe më vonë akoma, kush e di ç’do të ndodhte, sikur ndonjë prej atyre fëmijëve, të vizitonte fabrikën e madhe të aromave në Kanë, kisha lexuar për këtë fabrikë të mahnitshme, të them të drejtën do të kërkonin me siguri, nëpër sirtarët e kujtesës disa gjëra të përbashkëta me aromat e mahitura të kësaj gruaje që s’di ç’emër t’i vë. Edhe po të mos gjenin do t’u mbetej të habiteshin. Madje-madje kazanët e mëdhenj më tepër do t’u dukeshin si ata që zienin të parët tanë rakinë, ose kur bënin rehaninë. Dhe kjo më ngacmonte shumë. Sepse nënë Tuna e përdorte tri herë masën e shtypur në havan, duke e ruajtur në qelqe të tjera e të veçuara. Ndryshonte parfumi i përftuar për vende delikate, për fytyrën dhe për trupin, duke e hedhur në pika strategjike dhe fort intime. Fjalët «strategjike» dhe «intime» i përdor unë, pasi ajo, e dija që nuk i njihte, se, kur donte të fliste, thoshte «vende të fshehta» dhe «hamgjitëse». Fundja aroma e atij parfumi të tërhiqte fort dhe e bënin femrën hamgjitëse. Sikur ta dija se gjithë ai arsenal do të humbte, sidomos gjatë kohës kur të vegjlit e dikurshëm do të ndiqnin shkollën e mesme dhe të lartë dhe Ajgu do të lëngonte pasojat e «dashurimit» me vetëtimën për tre vjet rresht në gjendje koma, nuk e mendoj dot se ç’mund të bëja. Tërë atë sajim nënë Tuna e trashëgoi nga mëma e saj, gjyshja e Bulit tonë, që të rrinte vazhdimisht nëpër këmbë. E mbaj mend aromën e saj: e njëjta gjë, një dashuri e pakufishme. Njëherë e dëgjova kur i thoshte Zakës se aromat, si dhe gatimet burojnë nga një dashuri e madhe, kur thuhen ca fjalë që vetëm ti i di, si ca kode të fshehta dhe që të ngjallin vetëm emocion. Emocionit, ajo i thoshte ndryshe balsam shpirti.
– Rroftë Tuna! – dëgjova Zakën një mëngjes.
Po u tregonte tri shoqeve të saj lulet e shtëpisë sonë, trëndafilat e egër mbjellë në një tokë bojë hiri si grillë. I kishte mbjellë qyshkur, ishte marrë pjesë vet në mbjelljen e tyre, një «ceremoni» kjo fare e thjeshtë dhe pa shumë pjesëmarrës, veç Çapit, qenit tonë, Xhoit, maces së fëmijëve, më e bukura në botë, e cila flinte me mua dhe dy tri mikeve të saj. E dija mirë se trëndafilat e egër do të rronin gjatë. Disa rrënjë të tyre do t’i merrnim ne me vete për t’i rritur në bahçen tonë të madhe në shtëpinë e vjetër… Askujt, edhe këtë e di mirë, nuk i vinte mendja në ca hollësi të tilla të dhimbshme e përplot nostalgji. E për këtë natyrisht që nuk bëj askënd me faj. Por ama nuk e hiqja nga mendja përfytyrimin se mund ta pësonte kaq keq punishtja e madhe e Ajgut, gati-gati gjigante e të merrte rrugët ku të mundte dhe pse jo, fat që mund ta pësonte edhe ‘laboratori’ i aromave të nënë Tunës. S’di pse më shkonin nëpër mend përfytyrime të tilla. E kam këtë të keqe: më bëhet sikur gjërat do të ndodhin, por ama mbetem pa frymë kur i shoh me sytë e mi pastaj, teksa ndodhin, siç i kam imagjinuar unë… Të gjitha! Por, e kam të qartë si drita se edhe ashtu, pa jetë, nënë Tuna do të bartte aromat e saj dhe do të dukej gjithëherët e pushtuar prej tyre. Deri në çastin e fundit ajo do t’i bënte shërbim vetes, duke mbajtur pranë gjithë ç’i duhej. Pale kur i përdorte, siç e shihja, ajo përfshihej nga një solemnitet i pakufishëm. Ndryshe magjia s’do të kishte pikën e kuptimit…
Eh! Solemnitet më vete ishte përgatitja e tyre në sy të zonjave dhe nuseve që vinin dhe merrnin dy pika aromë prej dorës së saj! Po edhe përzierjet që bënte ishin vërtet të mahnitshme. Më vidhet në mendje Dita, një prej fqinjave, që jepte mësim në gjimnazin e ri të qytetit, që ulej në një divan, se s’mund të ndodhte ndryshe, të cilin, si të gjitha mobiliet e asaj shtëpie, e kishte bërë Ajgu, e niste si larg e larg punën e dy pikave balsam dhe i jepte nënë Tunës një shishkë të vogël, me një tapë të çuditshëm po prej qelqi dhe ajo grua, e pakrahasueshme me një tjetër, merrte balsam manxurane dhe hidhte një pikë, po ashtu hidhte një pikë balsam nga lëkura e vidhit, nga lëkura e cermëndelit, pak shtog dhe pak dëllinjë dhe përsipër shtonte balsamin e trëndafilit të egër. Pastaj hidhte pak fare ujë të vluar dy herë. Kështu ndodhte që shoqja e saj ta kërkonte nga qelqi i parë, qelqi i dytë apo i treti. Kjo zbatohej me përpikëri të rrallë. S’kishte ditë që të mos vinin nuse të reja, ato që i përuleshin kësaj gruaje me nderim të madh vetëm për një shishkë me ujë të rrallë, ujë nga ai më i bekuari, ujë dashurie, që e ngacmon mahnitshëm hundën e një burri, që e bën atë skllav të gruas…
Ah! Mikeshat e nënë Tunës! Të paharruarat! Por pa nxitjen e Zakës, ajo nuk do të merrej dot me këtë «krijimtari» të rrallë e aq fine. Se edhe Zaka, një bukuri dhe feminitet i hatashëm qe, ta mbante pezull frymën, të jepte një afrim të veçantë (sekretet e të cilit i dinte vetëm ajo!) dhe të dhuronte një kënaqësi të pafajshme.
Njëherë i dëgjova tek bisedonin me njëra tjetrën.
– Të shoh si punon dhe unë prapë s’e bëj dot.
Nënë Tuna e shihte thellë me një vështrim të butë e të pafajshëm, asnjëherë i keqkuptuar.
– Ja, i kam parasysh të gjitha ç’bën dhe s’më del gjë.
Nënë Tuna s’ia ndante sytë e shkruar në ngjyrë kafe (as sy të tillë s’kam parë kurrkund!) dhe i «thoshte» se ty Zaka, s’të mungon asgjë, ti je vajzë me shkollë dhe nga derë e mirë, e ç’të të them unë e gjora?…
Dhe Zaka vdiste për të. Po kurrë nuk guxoi t’i fuste duart në «laboratorin» e saj magjik. As Ceni, nuk iu qas dot aty ku donte me se s’bën «zanatin» e saj magjik.
Çfarë ndodhi?
Asgjë e veçantë. Por isha e bindur se «zanatin» e saj lëbyrës s’mund ta merrte dot askush. Ajo grua do t’i mbyllte sytë bashkë me të. Dhe jam e bindur për këtë. Asnjë s’e ka finesën dhe nuhatjen e saj! Aftësia është në gjak, ose nuk është kurrkund! Të vjen keq, sigurisht që të vjen keq. Veç një gjë: unë jam ende këtu dhe kushdo mund t’i marrë sekretet e saj të aromave, të cilat nuk i lë pa shkruar në fletorkat e mia, le të kthehet përmbys, se e kam të gdhendur në shpirt. Se edhe atje në Kanë, kushdo që të jetë, do të përpëlitet shumë për të gjetur aromën e çuditshme të përbashkimit të atyre shumë gjërave me pikatore farmacie (farmacia estetike e nënë Tunës!).
S’mund të mos e them edhe një «sekret». Erdhi një ditë Lavi dhe i kërkoi një «të fortë». Më duhet, ashtu i tha. E mbaj mend si tani, sa fort qeshi ajo (kishte një zë të lartë prej sopranoje!) dhe vërtet të gurgullonte shpirti, ndonëse hiqeshin sikur s’dëgjonin. Të fortë? Nga e para? S’e di, i tha Lavi, e di ti, vetëm e dua për burrat dhe jo për gratë! Për burrat? Po. Bukur. I burrave është pa finesë. Do më tepër se dy pika manxuranë, do pak, fare pak borzilok, edhe nané, dhe po aq nga qelqi i parë me lëngun e trëndafilit të egër. E ke gati. E kam bërë një për Ajgun, tim shoq. Po ta jap. Ah! E mjera unë!…
Ajo jepte gjithnjë nga shpirti i saj kur përfshihej e tëra tek balsami i shpirtit. Si Premti i madh i legjendës.
E tillë do të jetë përditë në kujtesën time të zjarritur…
P. S. Nuk më shkulet nga mendje ajo që më zunë sytë sot në mëngjes. Tek porta e nënë Tunës ishte Amo Fakiri dhe dy vajzat e tij, tetë dhe njëmbëdhjetë vjeçe. Fytyrëverdha, sytë kredhur në gropë, hunda fare e holluar, kurse ai mezi qëndronte në këmbë. Ajo u dha bohçen me ushqime dhe rroba… Ikën të kërrusur. Ah! Ç’grua!
Hyra pothuaj me vrap në dhomë dhe si mora dy kukulla ia dhashë duke u dridhur e tëra…
Më kishte kërcyer damari. Isha gati të jepja gjithçka për të parë sytë e dy vajzave të Amos. Zihej e grihej me të shoqen, qotia, që s’donte ta qaste pranë, por ai qante si një foshnjë, e kur ta shihje binte mbi rrogoz si i vdekur. Kur i hapej syri në mëngjes shihte si i mekur. Zot! S’kishin ç’të hanin! Dhe gruaja merrte vajzat dhe rrinte e drithëruar pas portës së nënë Tunës… Edhe di, edhe s’di ç’emër t’i vësh…
Tiranë, më 30 prill 2023
