“Qiell”, një roman japonez për dy adoleshentë të bullizuar dhe implikimet filozofike të dhunës, botuar nga Onufri, me përkthim nga Andreas Dushi
Mieko Kawakami është autorja e best-seller-it ndërkombëtar “Gjinj dhe vezë”. Ka fituar disa çmime prestigjioze në Japoni, duke përfshirë Çmimin Akutagawa, Çmimin Tanizaki, dhe Çmimin Murasaki Shikibu. Por Kawakami është më shumë se autorja më e shitur feministe japoneze, është një mjeshtre e rrallë letrare në ngritje, e cila gjallëron, përmes një letërsie të etikës filozofike, kompleksitetin e natyrshëm në dilemat shoqërore shpesh të padukshme të kulturës moderne. “Qiell” (Onufri, 2023), përqendrohet në jetën e dy adoleshentëve, të bullizuar brutalisht, në një shkollë të mesme në Japoni. Padyshim që do ta shënjojë pozicionin e Kawakamit si një zë themelor në letërsinë bashkëkohore.
Kawakami shkruan me një qartësi të thellë lirike, që sfidon çdo “izëm” dhe është e lehtë mjaftueshme për t’u ulur në pëllëmbën e dikujt si një pupël e argjendtë. Pasi lexova “Qiell” përjetova një konkluzion thellë brenda vetes sime, diçka psikoanalitike, madje edhe shpirtërore, duke lundruar nëpër kontradiktat e trazuara të së mirës dhe të keqes, mjerimit dhe shpresës, dëshirës dhe dobësisë, si një lloj marinari heroik. Në fund, “Qiell” më la pa frymë në rërë, por ende shumë të gjallë.
Makenna Goodman
MG: “Qiell” fillon me rrëfyesin, një djalë katërmbëdhjetëvjeçar, i cili zbulon një shënim që ishte futur brenda portofolit të tij të lapsave. Kjo letër është nga Koxhima, një vajzë në klasën e tij e cila, si ai, i nënshtrohet bullizmit të pafund dhe mizor në shkollë. Miqësia e tyre fillon përmes këtyre shënimeve të fshehta, të cilat i ofrojnë një vend komforti dhe sigurie kundrejt sfondit ditor të vuajtjes së tyre. Dhe sidoqoftë, rrëfyesi thotë, “Nuk e humba kurrë idenë e mundësisë se kisha të bëja me një kurth”. Menjëherë njihemi më një kontradiktë të rëndësishme të cilës i riktheheni vazhdimisht: si t’i besosh mirësisë kur është ngjyrosur me realitetin e dhunës dhe dhimbjes? Cili është kurthi që po eksploroni në këtë roman?
MK: Këta dy personazhe përballen me një realitet shumë të egër. Nuk kanë asnjë vend ku mund të shkojnë përveç shtëpisë dhe shkollës, marrëdhëniet e tyre janë të limituara, dhe u mungon gjuha apo kanalet për të kërkuar ndihmë. Nuk kanë mjete për t’u arratisur, apo para. Kështu që do të ishte e vështirë për rrëfyesin, apo Koxhimën, të besojë këdo që e siguron se kjo dhimbje nuk do të zgjasë; se gjëra të mira do të vijnë në të ardhmen.
Çështja e si mund të besojmë në të mirën në një situatë të tillë është shumë e vështirë. Në Japoni, çdo vit, shumë fëmijë vdesin nga vetëvrasja në ditën e fundit të pushimeve verore. Edhe nëse të rriturit e dinin se ç’po ndodhte apo jo, në fund të fundit, nuk mund të ndryshojmë realitetin e fëmijës që e ka detyruar të bëjë një zgjedhje të tillë.
Ky roman merret me temën e bullizmit në shkolla, por ka pafund fëmijë të cilët vuajnë në shtëpi nga varfëria apo abuzimi, jetojnë në ferr. Ka edhe fëmijë të cilët mund të jenë në gjendje të mirë financiare, por kontrollohen aq shumë nga prindërit e tyre sa u mungon vetëvlerësimi minimal për të mbijetuar. Këta fëmijë mund të duken të palënduar, por brenda janë të shënjuar e mezi marrin frymë.
Si mund t’i lëmë këta fëmijë të njohin dhe të besojnë në ekzistencën e të mirës? Unë mendoj se ka dy mënyra për t’iu qasur kësaj: si individ dhe si shkrimtare. Si individ, ne duhet të ndërtojmë rrjete dhe të forcojmë infrastrukturën shoqërore, që të mos humbasim thirrjet për ndihmë. Duhet t’ua bëjmë të ditur fëmijëve se ka opsione të vërteta e konkrete dhe dyer të pasme që do t’i lejojnë ata të mbijetojnë e të jetojnë pa shkuar në shkollë.
Si shkrimtare, e ndiej të nevojshme të shkruaj me detyrim ekstremin e të mirës apo të keqes. Nëse mund të portretizoj një moment me intensitet të plotë, çfarëdo qoftë tema, lexuesi do të përballet me dritën e fortë që lind në atë moment, si dhe me hijen e saj të errët.
Shpresa ekziston jo vetëm në histori të lumtura ku të gjithë ndihen të sigurt. Dhe dëshpërimi nuk gjendet vetëm në tragjedi. Çfarëdo forme të marrin, është përvoja e ardhjes në kontakt me shprehje ekstreme që shkundin gjithë themelin e çfarë ne quajmë të drejtë apo të gabuar, vlerat tona dhe ndjeshmëritë tona. Hap një derë drejt një bote tjetër, edhe jashtë librave. Besoj se është misioni im të vazhdoj të shkruaj vepra që japin përvoja të tilla.
MG: Dy personazhet kryesorë të këtij romani mund të shihen si viktima, dhe sidoqoftë Koxhima është e bindur se dobësia e tyre, në fjalët e saj, ka kuptim. Si e përcaktoni dobësinë, dhe a mendoni se ka kuptim?
MK: Po, sigurisht. Besoj se thelbi i ekzistencës njerëzore, qëndron në dobësinë tonë.
Ndërkohë që krijojmë përvojat tona dhe kalojmë jetën përmes rrethanave të ndryshme, ndonjëherë gjejmë vlerë dhe bukuri dhe forca. Sidoqoftë, në të mirë a në të keq, ky është një iluzion – është vetëm një stinë jetëshkurtër. Të gjithë lindim si foshnje, më të dobëtat nga të gjitha gjallesat, dhe rritemi me ndihmën e të tjerëve. Plakemi, sëmuremi e rrjedhimisht vdesim, sërish si qenie të dobëta e të pashpresa. Në parim, njerëzit janë të dobët. Askush nuk mund të jetojë vetëm, dhe askush nuk mund të vdesë vetëm.
Me këtë premisë, ka nga ata që kanë më shumë energji në të tashmen dhe ata që nuk kanë – dhe ata që janë të bekuar kundër atyre që nuk janë. Sidoqoftë, këto ndryshime janë thjesht çështje shansi dhe fati. Ata që janë me fat, ata që e shohin veten si të fortë – thjesht kanë pasur shumë fat. Nëse ndihesh sikur je në një pozicion fuqie, duhet të jesh i vetëdijshëm për këtë. Mund ta ndash këtë fuqi e force me ata që u mungon. Ata që vuajnë nga dobësitë janë vetët tona të kaluara, vetët tona të ardhshme, dhe vetët tona të vërteta. Dobësia është thelbi i natyrës njerëzore.
MG: Grave që shkruajnë për filozofinë dhe konceptin e vetes u referohen si narciste, egoiste, apo mendjedobët, më shumë se homologët meshkuj. A mendoni se institucionet letrare i shohin shkrimtaret si më pak të afta për të penetruar kuptimin e jetës?
MK: Padyshim, ka pasur keqkuptime të tilla. Shpesh thuhet se nëse një shkrimtar shkruan për familjen e tij, ai shkruan për filozofinë apo historinë kombëtare, por nëse një shkrimtare shkruan për familjen e saj, kalohet si personale dhe e rëndomtë. Ata në fuqi brenda botës letrare të dominuar nga burrat, nuk i kanë llogaritur kurrë gratë në të njëjtin nivel si veten. Shkrimtaret shpesh lavdërohen për veprën e tyre si “pa shumë përpjekje” dhe me “naivitet të pafajshëm”. Këta njerëz besojnë se burrat shkruajnë me kuptim dhe arsye, ndërkohë që gratë shkruajnë me ndjeshmërinë e tyre. Në pikëpamjen e tyre, gratë ekzistojnë vetëm për trupat e tyre, qoftë për seks apo për lindjen e fëmijëve, pa tru të lidhur me to. Në vitet e fundit, më në fund është kuptuar se sa seksiste dhe të meta janë perceptime të tilla.
Në të njëjtën kohë, ka shumë shkrimtarë që pretendojnë se e pranojnë dhe e kuptojnë në sipërfaqe barazinë gjinore, por brenda ende besojnë se burrat janë superiorë apo e kanë më të vështirë. Kur një grua arrin diçka, shumë njerëz, pavarësisht gjinisë, duan të besojnë se ia ka dalë vetëm se përfitoi për të ecur përpara se ishte grua. Misogjinia ka rrënjë të thella – shpesh është pjesë e identitetit të personit.
Gjithsesi, nuk më intereson më se çfarë mendojnë njerëzit. Thjesht vëzhgoj dhe shqyrtoj si veprojnë dhe si sillen. Në çdo fushë, mënyra se si njerëzit sillen nga jashtë është çelësi për shfaqjen e talenteve të reja që rrjedhimisht do të ndryshojnë të gjithë sistemin. Edhe nëse ndjen diçka diskriminuese në zemrën tënde, e rëndësishmja është të kesh një rregull që i ndalon këto fjalë dhe veprime të dalin në sipërfaqe. Shkrimtarët të cilët nuk janë të vetëdijshëm për stereotipet, dhe nuk e sfidojnë veten për t’u përmirësuar, zhduken në mënyrë të natyrshme, në cilëndo epokë të jetosh. Edhe këtë ia them vetes sime.
MG: Ju keni shkruar për mbizotërimin e presioneve shoqërore për konformizëm, për frikën e daljes jashtë kufijve të status quo. Gjithashtu e keni përshkruar fëmijërinë si ferr. Më duket se status quo nuk është kurrë më absolut se gjatë adoleshencës, ku është e vështirë të vijë çdo lloj perspektive. Por a është e vërtetë mungesa e perspektivës te njerëzit në përgjithësi?
MK: Kjo është pyetje e mirë. Një ngjarje vendimtare që ndodh në një moment të caktuar të jetës tënde, ajo që ndien dhe mëson në atë kohë, mund të të ndikojë në mënyra të papritura e madje të bëhet udhëzues për pjesën tjetër të jetës tënde. Mungesa e perspektivës shpesh na kufizon mundësitë, por në raste të rralla, qëndron në palcën tonë, dhe na ndihmon të mbijetojmë.
Gjëja e rëndësishme, atëherë, është të mësosh të jesh fleksibël në një pikë të jetës, ta pranosh përvojën si përvojë. Dhe të reflektosh: Si ke menduar dhe si je ndier kur po kaloje një adoleshencë të dhimbshme, kur të mungonte perspektiva?
Mendoj se është kuptimplotë të reflektosh dhe t’i mendosh thellë këto gjëra, pa e munduar veten. Duke u përballur vazhdimisht me dhimbjen dhe brengën të cilën s’mund ta shprehnim me fjalë në atë kohë, mund të vëmë re shumë gjëra dhe të ecim përpara drejt një vendi tjetër në jetë.
MG: Vazhdoj ta lexoj “Qiell” si një kritikë të ndërgjegjes njerëzore, dhe ju kam dëgjuar të flisni për “kulturën e të harruarit që funksionon si shpresë” në Japoni, një lloj harrese amneziake. A mendoni se ka një vend shpresëplotë që e tejkalon ndërgjegjen njerëzore? A ka diçka për të cilën duhet të jetojmë, një vend të bukur apo ide që nuk e shohim kurrë të materializohet?
MK: Besoj se çdokush ka “realmin e vetë të mirësisë” që nuk mund të shprehet me fjalë apo t’i komunikohet dikujt tjetër. Për disa, mund të jetë një marrëdhënie me Zotin; për të tjerë mund të jetë shpirtërore, një lidhje me natyrën, apo ndjenjat për njerëzit rrotull tyre.
Në rastin tim, ky realm është një kujtim. Jo një kujtim nga një ngjarje specifike, si ku ika apo çfarë bëra – por ndjesitë e përmbajtura në atë moment, si mënyra si ndriçonin tullat, gjunjët e gjyshes time krahasuar me të miat, apo fjalët e shkëmbyera me dikë. Mirësia dhe siguria që merr kur je fëmijë janë të paharrueshme, sidomos në kohë të vështira e të trishta. Këto momente kur ndriçuan fort fjalët dhe mendimet – bukuria e këtyre kujtimeve nuk mund të materializohet apo të ndahet me dikë tjetër. Përket vetëm në përkohshmërinë e kujtesës. Ndonjëherë më duket se ky është kuptimi i jetës.
MG: Qielli është, për Koxhimën, një pikturë në një muze të dy të dashuruarve duke ngrënë një tortë. Dhe gjithsesi, ajo thotë, “sa më shumë shikon pikturat, jo vetëm Qiell-in por cilëndo, më shumë gjërat e vërteta fillojnë të ngjajnë false”. Çfarë është e vërtetë për ju?
MK: Mua më duket se ka shumë shtresa të realitetit, dhe këto shtresa ekzistojnë njëkohësisht. Për shembull, ajo që po ndodh në këtë moment është e vërtetë, por edhe kujtimet janë të vërteta. Unë besoj se ekzistojnë krahë për krahë.
Por kur marrim parasysh teknologjinë e sotme të informacionit, sidomos me rrjetet sociale, ajo që është “e vërtetë” shkon përtej asaj që sapo përshkrova. Duhet të jemi të aftë të ndajmë se cili është “fakt”. Mund të jetë e rrezikshme të marrim me mend se çfarë është “e vërtetë” për dikë është “fakt” për shoqërinë. Çfarë është “e vërtetë” dhe çfarë është “fakt” mund të jenë gjëra shumë të ndryshme.
MG: Koxhima këmbëngul se syri dembel i rrëfimtarit përfaqëson veten e tij të vërtetë – por “Syçakërr”, është nofka e vënë prej atyre që e torturojnë. Edhe Koxhima ka një marrëdhënie me trupin e saj, i cili bëhet gjithnjë e më i hollë me kalimin e historisë. Këtë ia atribuon afrimit me veten e saj të vërtetë. Kjo është nga pyetjet qendrore që eksploroni në libër: Si e tejkalon dikush dhimbjen, pa braktisur veten? Pse duhet të jetë më “i vërtetë” trupi i Koxhimës sa më shumë të hiqet prej tij, kur e rrëfyesit është më e vërtetë sa më shumë të qëndrojë njëlloj?
MK: Në roman, dy gjëra që duket se tërhiqen në drejtime të kundërta – transformimi i trupit dhe mbajtja e status quo – punojnë së bashku për të forcuar funksionin e tyre si sakramente. Nga perspektiva e Koxhimës, rrëfyesit iu dha që në fillim stigmatizimi i “syrit dembel”, që do të thotë se kishte një bazë për vuajtjen e tij. Por në rastin e saj, iu desh të gjente shenja të vetat, ose nuk do mund të jetonte me realitetin e një torture kaq ekstreme. Për të përmbysur rregullin mbizotërues të “të fortët janë të fortë; të dobëtit janë të dobët”, Koxhima duhet të merrte stigmatizimin e saj që doli të ishte papastërtia dhe anoreksia.
MG: Koxhima bullizohet për këto “shenja” – shenja klase, ndoshta – të cilat i vesh qëllimisht si një mënyrë për të ruajtur marrëdhënien me babin e saj, një burrë të cilin e përshkruan si tepër të varfër për të blerë këpucë të reja, të cilin mamaja e saj e la për një burrë më të pasur. Çfarë roli luan klasa në kornizën filozofike të “Qiell” dhe veprën tuaj në përgjithësi?
MK: Kam qenë fëmijë me interesa të forta filozofike që në moshë të hershme. Gjithashtu jam rritur në një familje të varfër. Kështu që, për mua, këto tri çështje – filozofia, gjinia, dhe klasa – janë të rrënjosura shumë thellë në mendimet dhe ndjeshmëritë e mia. Është e pamundur t’i ndash këto tri çështje. Klasa dhe gjinia janë qartësisht të lidhura, dhe meqenëse jetët tona janë kaq të pashpjegueshme, askush nuk është imun as nga filozofia.
Nëse do të tentonim t’i ndanim këto të tria, çështja e klasës dhe gjinisë, për mua, janë fizikisht dhe emocionalisht më shtypëse se filozofia. Kur përpiqem ta kuptoj filozofikisht botën, mund të mahnitem me mrekullitë e ekzistencës dhe të gjuhës, por rrallë përpiqem të korrigjoj drejtshkrimin apo të bëhem me nerva me vetë gjuhën. Në fakt kemi logjikën dhe gjuhën, dhe vetë ekzistencën e botës – këto kushte themelore duken tepër kolosale për t’i quajtur katastrofë njerëzore. (Te “Gjinj dhe vezë”, ofrova mundësinë se këto çështje mund të lidhen me katastrofën njerëzore të lindjes së një fëmije.)
Por është ndryshe kur përpiqesh ta vëzhgosh botën nga perspektiva e gjinisë dhe klasës. Ka çështje që duhet të ndreqen, ka inat të pastër, dhe këto janë rrënjosur në dhimbje fizike që është shumë e vërtetë (sigurisht, ka edhe pyetje filozofike që të shkaktojnë dhimbje). Në veprën time, këto tri shtylla të pandashme funksionojnë si burimet kryesore të motivimit.
MG: Le t’i rikthehemi rrëfyesit për një moment, i cili merr parasysh të kryejë një operacion për të rregulluar sytë e tij. Koxhima e sheh këtë si tradhti – ajo beson se nëse ai do të ketë sy “normalë”, do ta lërë atë pas. Ndërsa ajo bëhet më e ngulitur në mënyrën e saj të të parit, rrëfyesi i hapet interpretimeve të reja të kuptimit, edhe nga njëri prej torturuesve të tij i cili i ofron filozofinë e vetë të “pse-së”. Por a është evolucioni i mendimit të rrëfyesit lloji i progresit që duhet të na japë shpresë? Nuk ndaloj dot së menduari se është një paralajmërim për lexuesin.
MK: Koxhima gradualisht fillon t’i ngjasojë një martiri, dhe transformimi i saj e lë rrëfyesin të ndihet i konfuzuar, i trishtuar, dhe jo rehat. Në fund, ai bëhet aq mëdyshas sa nuk mund t’i dallojë nga njëra-tjetra deklaratat e Momoses dhe Koxhimës, të cilët supozohet të jenë në spektrume të kundërta. Vendimi i rrëfyesit mund të interpretohet në shumë mënyra – si paralajmërim ndaj rreziqeve të të qenurit fundamentalist, ose si një pyetje nëse moderimi është i mjaftueshëm në një situatë të tillë.
MG: E adhuroj mënyrën si e shkruani marrëdhënien mundane të rrëfyesit me dëshirat e tij, natyrën mekanike të ejakulimeve të tij. Në disa mënyra, miti i “Qiell” duket si organi mashkullor, që ngrihet në diçka që është momentalisht dhe përfundimisht e pakumptimtë. Në skenën e fundit, të cilën nuk e heq dot nga mendja, trupi i Koxhimës përdoret si një mjet për rrëfyesin për të testuar etikën e tij – sa do të durojë para se të veprojë? Në shumë mënyra, ky roman është për udhëtimin e një burri të ri drejt vetë-aktualizimit. A mund të flisni për Koxhimën në përgjithësi dhe rolin e saj në “udhëtimin e heroit” të rrëfyesit? A është ajo një objekt, i përdorur si mbështetës për transformimin e tij?
MK: Një roman duhet të lexohet nga perspektiva dhe kënde të ndryshme. Kur e sheh në mënyrë kritike përmes standardeve të sotme feministe, “Qiell” mund të lexohet vërtet sikur po e portretizon Koxhimën si një mjet për vetë-realizimin mashkullor. Ndoshta disa lexues do t’i shqetësojë fakti se personazhet qendrorë në radhë të parë janë mashkull dhe femër. Si autore, nuk mund të gjykoj se cili lexim është i saktë apo i gabuar; besoj se një vepër mund të jetë vetëm ashtu si e shohin lexuesit. Vlerësimi i një vepre duhet të përditësohet sa më shumë të mundet nga perspektiva e tanishme.
Nëse personazheve të këtij romani do t’u përcaktoheshin role, rrëfyesi, Koxhima, dhe Momose, mund të sinjifikojnë fenë, miqësinë, dhe etikën, respektivisht. Koxhima është besnike ndaj interpretimeve të Niçes të Krishterimit, dhe vazhdon të “rekrutojë” rrëfyesin. Me fjalët “ne jemi miq”, ajo shfaqet para rrëfyesit si mishërimi i “dashurisë fqinjësore”, një version më i universalizuar i Judaizmit. Në këtë marrëdhënie, që nuk është romantike por prej solidaritetit, si do të marri formë dobësia dhe forca, dhe e mira dhe e keqja? Këto pyetje ishin ato që kisha në mendje kur shkrova romanin.
Sidoqoftë, për sa i përket Koxhimës, ndihem e sigurt se kam shkruar një individ me detaje të forta, dhe jo një vajzë tipike që portretizohet shpesh në histori të tilla. Së paku, Koxhima nuk është një ekzistencë formuluese e një vajze, as nuk është një objekt i volitshëm seksual për rrëfyesin. Duke qenë se romani është shkruar në vetën e parë, fundi mund të lexohet sikur rrëfyesi bëhet një “hero” duke u transformuar e duke dalë në anën tjetër të botës – por nuk mendoj se është kaq e gjitha. Është shumë e mundshme që Koxhima të kalojë një transformim edhe më të madh se rrëfyesi e është bërë vetë “heroinë”. Për mua, nuk është aspak figurë tragjike.
MG: Çfarë do të shpresonit se do të mësonte një shkrimtar për botën e vetë nga leximi i veprës suaj, njëqind vite prej tani?
MK: Është e vështirë të imagjinosh se si do të duket bota njëqind vite nga tani, por nuk ka diçka në veçanti që do të doja që njerëzit të mësonin nga vepra ime. Do të isha e lumtur nëse njerëzit do të mund të imagjinon të kaluarën dhe të përjetonin si ishte jeta atëherë – bisedat, brengat, ndjenjat. Të lësh pas një kujtim që nuk mund të shprehet me fjalë, një imazh vezullues, një moment poezi… vetëm për këtë mund të shpresojnë librat.
Së fundi, do të doja t’ju falënderoja, Makenna, për këtë intervistë të mbushur me dashuri dhe pasion. I lexova disa herë mesazhet dhe pyetjet e juaja, dhe më mbushi zemrën me gëzim të imagjinoja si e lexoni veprën time. Çdo pyetje ishte kaq e thellë, e mbushur me dashuri, dhe me kujdes. Më la mbresa nga fillimi në fund. Faleminderit shumë.
Marrë nga Bomb Magazine
Përktheu nga anglishtja Enxhi Hudhri
