As pas kaq vitesh, ndërsa po gjurmoja namin e Eskilit, nuk e di nëse Konstandinin e takova në botën e të gjallëve apo unë qeshë në botën e të vdekurve?! Sidoqoftë këtë çast duhet t’ia dhuroj harrimit…
Kish pak kohë që isha kthyer nga Padova në Dyrrah, ku kisha mbaruar studimet për filozofi, letërsi e arte. Gjatë kësaj kohe në mënyrë intenzive isha marrë me përgatitjen e kumtesës me titull ‘’Eskili dhe vepra e tij madhore’’. Kisha konsultuar qindra e qindra shkrime, sidomos latinisht, italisht e greqisht, madje edhe gojëdhëna për jetën dhe veprën madhështore të gjeniut Eskil. Mendoj, e mbase ky është mendim i gjithë botës intelektuale, se humbja e veprës së tij e ka varfëruar aq shumë letërsinë dhe kjo humbje s’do të mund të kompensohet asnjëherë.
Gjatë kohës sa jam marrë me Eskilin dhe veprën e tij, kam parë se zhdukja e veprës së tij është një mister. Diçka e mjegulluar. Sa të duket se u kape për një fije peri që do të të shpie tej kësaj mjegulle në dritë, shfaqet një mjegull tjetër edhe më e dendur, edhe më misterioze.
Pas përfundimit të temës, i rraskapitur nga puna studimore dhe shqetësimi i pafund për veprën e tij të zhdukur, ka një javë që po shëtis nëpër hane e taverna në rrethinë të Dyrrahut. Thjeshtë, dua të pushoj pas një pune të gjatë e të lodhshme. Megjithatë, më bëhet se një gjë e tillë është e pamundur. Ja, edhe tani, në hanin ‘’Iliricum’’, këtu në periferi të Dyrrahut, derisa po e zbraz kupen e verës, po më del përpara Eskili. Një stuhi e fuqishme, shtjellë shpuese, po merr me vete në theqafje pllakat, në të cilat Eskili i kishte shkruar tragjeditë. Pllakat si zogj të përgjumur po godasin njëra-tjetrën… Po thërmohen dhe po shndërrohen në pluhur. Një fanitje tjetër s’po më le të qetë. Eskili, i zhgënjyer nga konkursi i fundit i tragjedisë ku juria e injoroi, e një pjesë e publikut e frymëzuar politikisht e talli gjeniun, në një natë me shi e bubullima, ai po barte pllakat në një ishull të shkretë e të pabanuar, diku përtej Kretës, dhe po i hudhte në det. Ky ishte dënimi i gjeniut që na e bënte. Derisa këto mendime nuk më shqiteshin nga mendja, duke më torturuar tmerrësisht, një vetëtimë çau qiellin dhe drita e saj u përplas në dritaret e hanit. Hanxhiu i zgurdulloi sytë dhe tabakaja e drurit i rrëshqiti në tokë. Gjysma e kupës prej druri u derdh mbi tunikën time. Hanxhiu më kërkoi të falur, ndërkaq unë i thash: ‘’s’ka gjë’’, dhe nën dritën e zbehtë të pishës, pas vetëtimës që shndërriti verbueshëm, e pash silueten e një gruaje prej guri. Gruaja Doli nga një pllakë e madhe balte të pjekur. Ishte Nioba e Eskilit. Nuk pranonte të therrmohej. Nga sytë prej guri i rridhnin lotët, ndërsa ikte nga vepra në legjendë ku e kishte ngjizjen. Jashtë pareshtur binte shi. Tani dëgjoheshin rraptimat e pikave që goditnin rrasat e gurëve mbi tavernë. Derisa po mendoja për Niobën, dhimbjen e nënës që e kishin dënuar perenditë, duke ia mbytur të gjithë fëmijët, dhe ajo që nga atëherë e bërë gur s’pushoi kurrë së lotuari, u hap dera. Pranë portës qëndronte një njeri me një tunikë ngjyrë gri, e cila në cepe kullonte ujin e shiut që kishte thithur në udhën e tij të gjatë. I panjohuri ishte i gjithi me baltë. Shikonte për një vend që të ulej, por të gjitha vendet ishin të zëna. Unë isha vetëm në tavolinën e gëdhundur mjeshtërisht nga druri i bungut. Ai pasi nuk pa kund vend tjetër të lirë, u drejtua nga unë. Kur erdhi pranë ngjatjetoi me: ‘’ndeja e mirë!’’ dhe me një shikim lutës m’u drejtua: ‘’A ka mundësi të ulem pak? Shiu më ka hyrë në palcë’’. Pamja e tij më habiti paksa, prandaj pas ca momentesh i thashë: ‘’urdhëro!’’ Ai ulë. E thirra Avendan ta shërbente të panjohurin. Kur ajo erdhi, i huaji vetëm e shikoi dhe në pyetjen e saj ‘’me çka mund t’ju shërbej zotëri?’’, pasi heshti ca i tha: ‘’me asgjë zonjë… Të vdekurit s’ pinë as hanë gjë!’’. Avenda bëri një grimasë të çuditshme ku pasqyrohej frika dhe enigma njëkohësisht, teksa po largohej nga ai pyll i thellë habie. Ndërsa po ecte drejt banakut, brenda kokës, e dëgjoi sërish atë zë të çuditshëm: ‘’Me asgjë zonjë… Të vdekur s’pinë as hanë gjë… ‘’ Unë isha zhytyr në mendime. Tash, fytyra e tejbotshme e Niobës, më përzihej me fytyrën e mikut që tani veçsa ishte ulur në stolin pranë meje. I sapoardhuri heshtte si mumje. Rrobat i piknin ujë pareshtur si strehët e tavernës, çuçrrima e të cilave dëgjohej me një ritëm të çrregullt. Ia ngula sytë të sapoardhurit, dhe pash një imazh të turbull, anise ai ishte gati ngjitas me mua. M’u bë se ai me sjelljen e tij, pak më parë më fyu, kur unë e thirra Avendan që ta shërbente. Ende më tingëllonte në veshë përgjigjja e tij e çuditshme, pasi Avenda e pati pyetur se me çka mund ta shërbnte, ndërkaq ai qe përgjigjur gjithë seriozitet: ‘’Me asgjë zonjë… Të vdekurit s’pinë as hanë gjë!’’. M’u acaruan nervat paksa. Mjaft e kisha Eskilin, Niobën, Promoteun, Zeusin, persët, Agamemnonin,Orestian ata të shtatët e Tebes, tash edhe ky… Të gjithë këta të vdekur prej kohësh. E ky…’’Të vdekurit s’pinë, as hanë gjë!’’. I acaruar paksa me gjithë seriozitetin e njeriut që ndjehet i habitur dhe i fyer njëkohësisht, iu drejtova të panjohurit: ‘’Mik, s’po di si të të quaj, meqë nuk u njohëm ende, megjithatë, mbase mund ta marrësh një çaj mali ose një enë me verë?’’. Ai më vështroi duke shembur shikimin e tij të dhimbshëm mbi mua, pastaj tha: ‘’Më quajnë Konstandin. Kështu më kanë quajtur këndej, kështu më quajnë edhe andej.’’ U mundova ta deshifroj këtë gjuhë kodike të tij, por s’e dekodova dot, prandaj i zgjata dorën dhe i thash: ‘’ Skerdilaidi’’. Pra, ‘’nuk do të pish gjë?! ’’, e pyeta sërish. Ai m’i nguli sytë, ndërkaq unë ia pash bebëzat e zgavruara. Dhe, megjithatë, edhepse të pajetë, qartë dallohej një pikëllim i largët përmbytës. Pasi ofshani thellë më tha nuk e di se pse u habitët aq shumë edhe ti, edhe ajo zonja kur thashë: ‘’Të vdekurit s’ pinë as hanë gjë!’’. Pasi u mendova pak, me gjithatë mjegull paqartësie, iu drejtova: ‘’s’ të duket shaka kjo?! Ti rri bri meje dhe me aq indiferecë e gjakftohtësi më thua, s’ di për të satën herë më thua se të vdekurit s’ pinë as hanë gjë! A s’ është kjo e çuditshme zotëri!’’. ‘’Skerdilaid’’, m’u drejtua ai, tek po hiqte pak baltë nga fytyra, s’ di si të jem më i qartë se kaq: Të vdekurit s’ pinë as hanë gjë!’’
Një heshtje, një enigmë, një nyje dhe një absurditet i llojit të vet, si një mal u përmbys mbi mua. Derdha shikimin nëpër gjithë tavernën, që ta bindja vetën se s’isha vetëm. Vetëm me një të vdekur! Po, po, taverna ishte plot. Njerëzit llafoseshin, pinin e tregonin gjithfarë historish, por herëpasherë e vidhnin me sy njeriun që qëndronte bri meje. Ndoshta nga që tunikën e kishte të përbaltur, por edhe fytyrën poashtu, gjë që e bënte edhe më të paqartë, edhe më të mjegulluar e të frikshëmportretin e tij. Sidoqoftë, më gëzoi fakti se s’isha vetëm dhe se e gjithë kjo që po ndodhte nuk ishte delir imi, se nuk po përmbytesha në kurrfarë pusi të delirit, por, mbase, mund të jetë delir i këtij farë mikut që thotë se quhet Konstandin dhe kushedi në ç’ujëra të turbull të egos së tij përmbytet kaq pamëshirshëm i gjori. Si ta ndihmoj në gjithë këtë mjegull, prej të cilës, natyrisht, përveç habisë, ngapak edhe po frikësohem; dhe frika do të ishte shumë më e madhe, madje shkatërruese po të mos ishte taverna plot njerëz. Për ta thyer heshtjen e padurueshme të këtij farë Konstandinit, i cili ka arritur të thotë sall një fjali… një fjali që të kallë datën; pas një hamendjeje bukur të gjatë se si t’ia bëja një pyetje disi me rrotulla, u acarova dhe e pyeta drejtpërsëdrejti: ‘’Po mirë, nëse ti thua se je i vdekur, atëherë ç’bën në mesin e të gjallëve?! Pak e kisha Eskilin në kokë me gjithë ata të vdekur prej kohësht, tash edhe ti…Mendova paksa zëshëm. Ai sikur u zgjua nga një përgjumje mijëvjeçare:
‘’Eh, – filloi përtueshëm- ka tre vjet që kam vdekur. Nga bota e të vdekurve kam ardhur me leje të Krijuesit. Jam kthyer në botën e të gjallëve, vetëm derisa të çoj në vend amanetin e zonjës Mëmë. Është histori e gjatë dhe fort e dhimbshme, megjithatë do të ta rrëfej mik me pak fjalë. Konstandini u tret në mendime, mori frymë thellë (qe një frymëmarrje si gërrhamë e njeriut që po ikte), pastaj sërish vazhdoi: ‘’Ishim nënte vëllezër Skerdilaid, nëntë ishim… kishim vetëm një motër, Doruntinën dhe zonjën Mëmë. I kishim gjithë të mirat. Kishim begati dhe ishim të fisëm e në zë. Për nëntë ditë, gjithçka u përmbys… Nëntë ditë… nëntë varre! Në kullën tonë pati ardhur murtaja. Krushqit që erdhën… e morën time motër, Doruntinën. E morën Doruntinën, medet, na lanë murtajen… Brenda nëntë ditësh, i dhamë lamtumirën kësaj bote. I fundit, ditën e nëntë, vdiqa unë Konstandini. Ah! Zot, Doruntinën e martuam nëntë ditë udhë larg!. Zonja mëmë mbeti duke pritur në prag të derës. E vërboi malli për Doruntinën. Doruntinën nuk e solli kush te zonja mëmë tre vjet. Një ditë, zonja mëmë zbriti në varreza të Katundit. Bëri nëntë gjëmë mbi nëntë varre. Te varri im u ndal posaqërisht. Ndenji më gjatë te varri im. E goditi varrin tim me grushtin e fuqishëm prej nëne. Me të drejt e goditi varrin tim… me të drejt gjëmën më të thellë e bëri mbi varrin tim… me të drejt. A e di pse? Sepse unë i kisha dhënë besën nënës që kur të dojë ajo do t’ia sillja Doruntinë. Dhe, besa nisi të kalbej bashkë me mua. Po Gjëma e saj arriti deri te unë. E trazoi paksa botën e të vdekurve… Tani do të udhëtoj, nëntë ditë e nëntë net udhë dhe do ta shpie Doruntinën te zonja mëmë… Besa më nxori nga dheu, besa, mik… Nuk kam kohë mik, tani do të ikë. Të vdekurit nuk e kanë dert shiun. Unë s’ hyra këtu ngaqë binte shi e do të më qullte, por malli më digjte për të gjallët… Lamtumirë mik, tani po iki… Pak para se të nisej më tha: ‘’Skerdilaid, ti në fillim, po flisje me vetveten, ndërkaq herëpasherë nëpërdhëmbe zëshëm diçka për njëfar Eskilin dhe tragjeditë e tij. Herë-herë madje më harroje mua, flisje me zë. Prometeu…, Orestia, Agamemnoni… Pak ditë para se të kthehesha në botën e të gjallëve, pash një tragjedi të Eskilit. Po, e pash tragjedinë Lotët e Niobës. Edhe në Anën tjetër ai është i famshëm!’’
Më zgjati dorën, dhe njëkohësisht derisa mbante dorën time, derdhte shikimin anekënd tavernës. Mbase çmallej me njerëzit, me botën e të gjallëve. Me të dëgjuar fjalinë: ‘’Pak ditë para se të kthehesha në botën e të gjallëve, pashë një tragjedi të Eskilit. Po… e pash tragjedinë ‘’Lotët e Niobës’’, më përfshiu flaka e një përndezjeje të çuditshme. Përnjëherësh më erdhën në kokën që vlonte dhjetëra pyetje që do t’ia shtroja Konstandinit. Doja të sigurohesha që të mos ikte, ndaj nuk ia lëshoja dorën. Pa e zgjatur, atypëraty e pyeta se ç’dinte për Eskilin? Cilën Tragjedi tjetër kishte parë? A dinte diçka për mbi tetëdhjetë tragjeditë e humbura të Eskilit? Nuk ia lëshoja dorën. Ai ishte një thesar, një ëndërr, për të cilën kisha nevojë aq shumë. Kot, fare kot, i bëra aq shumë pyetje, ai nuk u përgjigj, shkëputi dorën. Unë plot dhimbje të humbësit të betejës, i hodha një vështrim pakënaqësie. U mbështeta fort në trungun e mëshirës, por… Pak para se të m’a kthente shpinën më tha: ‘’s’ mund të them gjë më… Ti s’ sheh atë që shoh unë, nuk dëgjon atë që unë dëgjoj. Ata po ma tërheqin vërejtjen që fola. Unë kam mandat vetëm ta shpie besën në vend. S’ tha gjë. Iku… Unë mbeta i ngrirë. Aq afër qeshë të mësoja diçka mbi tragjeditë e humbura të gjeniut Eskil. Ai iku, unë mbeta pa gjë…
Pas kësaj ngjarjeje, shtatë ditë më zunë ethe. Nuk vdiqa, as nuk u çmenda. Vuajta shumë… Mezi e mora vetën. Ca ditë më vonë Kumtesës time i shtova edhe një kapitull. Kapitullin ‘’Eskili qenka i famshëm edhe në anën tjetër të jetës’’. Shumë kohë nuk më zinte gjumi. Ndonjëherë s’isha në vete fare. Plaka Hedonia më shpëtoi me ilaçin e saj, duke përzier nëntë lloje bimësh. Mezi dola nga ajo mjegull që kishte përfshi gjithë qenien time…
Kur më kujtohet Konstandini, diçka në kokën time më thotë se jeta dhe vdekja gjithmonë janë në të njëjtën skenë. Njërën e sheh publiku të gjithën, tjetra qëndron plot sekrete prapa perdeve…
Një ditë, para se të shkoja në Dyrrah, për t’u paraqitur me kumtesën time në simpozium, ku do të merrnin pjesë intelektualë nga Dardania, Dalmacia, Voskopoja, Ulqini, Venediku si dhe mjeshtërit e mëdhenj: eskilologu nga Padova, kritiku i teatri nga Athina dhe Aktori nga Inglizi, e hoqa kapitullin: ‘’Eskili është i famshëm edhe në anën tjetër të jetës’’. Ditën e parë, fillimisht në Amfiteatrin e Dyrrahut u shfaq ‘’Prometheu i lidhur’’, pastaj për tri ditë rresht u lexuan kumtesat. Gjithçka shkoi mirë. Pas fjalisë së fundit: ‘’Eskili është i famshëm edhe në anën tjetër të jetës’’, me të cilën fjali e përmbylla ekspozeun tim, e të cilën nuk e kundërshtoi kush, mbase ngaqë u mor si një përmbyllje figurative; desha të vazhdoj edhe diçka, ta shpupurish çastin e natës me Konstandinin, por dëgjova zërin e një pjese të egos sime që më tha: ‘’Hej, mos e bëj! Në asnjë mënyrë mos e bëj! Do të të shpallin të krisur!’’
