Foklori i ri si tregues i jetësisë dhe i shndërrimeve e risive etnolinguistike e sociolinguistike në kohën tonë. Disa shqyrtime konkrete për prurjet dhe risitë e këngëve me lahutën e vjetër nga lahutarë të rinj. Dukuri të spektakolores dhe formave të kultivuara në këngët e reja me lahutë dhe me çifteli a sharki. Realizime të përformancave të këngëve me tekste të hartuara jo nga ai që i këndon, si dhe e videoklipeve të lahutarëve më në zë.
Prelud
Pak ditë më parë, më 20 mars, Fondacioni AADF dhe Ministria e Kulturës organizuan në fundjavë në Shkodër takimin e grupit të ekspertëve me bashkësinë e rapsodëve dhe të trashëguesve të mjeshtërisë së bërjes së lahutës, ardhur nga Malësia e Madhe, Tropoja, Puka, Lezha e Mirdita.Me atë rast, sikundër është njoftuar në faqen përkatëse të Akademisë sonë të Shkencave dhe në media, “takimi është çelur nga Ilir Parangoni, i cili ka bërë të njohur hapat që janë hedhur nga ky fondacion për mundësimin e përgatitjes së katër dosjeve të trashëgimive kombëtare për regjistrim në listat e UNESCO-s: Xhubleta, Trans-humanca, Kcimi i Tropojës dhe Lahuta.E pranishme ishte edhe studiuesja australiane, Susane Ogge-Milou, e cila ka mbështetur që nga fillimi punën e grupit të ekspertëve. E gjithë veprimtaria u drejtua me përgjegjësi shkencore dhe profesionale nga studiuesi Rigels Halili, anëtar i grupit të punës.
Akademikët Vasil S. Tole dhe Shaban Sinani, anëtarë të grupit të punës nga Akademia e Shkencave, referuan për temën “Lahuta sot në Shqipëri: këngët me lahutë, rapsodët dhe mjeshtëria e prodhimit të instrumentit”.
Akademiku V.Tole, në vijim të një pune tashmë më se 12-vjeçare për përgatitjen e dosjes përkatëse ka theksuar rëndësinë e regjistrimit të lahutës dhe këngëve të lahutës në listën e pasurive të rrezikuara të UNESCO-s.
“Puna e nisur 12 vjet më parë, me një nismë të qeverisë së Kosovës, nuk u mbyll me sukses jo për mangësi të punës përgatitore, por për shkak se Kosova ende nuk është anëtare e UNESCO-s. Kjo vonesë na detyroi të ripërcaktojmë jo vetëm emrin, por edhe listën, kjo për shkaqe objektive, sepse trashëgimia për të cilën po diskutojmë është në rrudhje.” Në vijim akad. Shaban Sinani paraqiti referatin e përbashkët, që nis me një fakt domethënës për një të ardhshme me sukses: në shkurt të këtij viti (2023) lahutari shqiptar, Anton Çivlaku, ka çeluri në “Berlin Philarmonie” koncertin instrumental “Siparantum Choir”. Referati përqendrohej në dy pyetje kryesore: Pse duhet të mbrohet lahuta dhe si duhet të mbrohet lahuta.
Ashtu si dhe shumë herë të tjera në studimet e tij, akad.Shaban Sinani ka theksuar rëndësinë elahutës “si instrumenti më i hershëm kordofon i traditës shqiptare, e cila bën pjesë në një familje europiane instrumentesh të ngjashëm në emër e në funksion, “kushërira” të afërme të saj, të shfaqura në gjithë kontinentin në atë periudhë që njihet si “golden age” e lulëzimit të bashkëjetesës së tre besimeve abrahamike në Spanjë e më tej në brendësi të Europës.” Njëherësh lahuta është edhe vegla me më shumë mundësi interpretimi të poemave të mëdha narrative, para së gjithash të eposit heroik legjendar. Harta e arealit të lahutës dhe harta e arealit të eposit janë përputhshmërisht të mbivendosura. Ku ka epos, ka lahutë; ku ka lahutë, ka epos.”(Shih: më gjerë njoftimin në faqen e Akademisë dhe në linkun përkatës nëYuoTube:https://ata.gov.al/2023/03/20/lahuta-ne-unesco-ekspertet-takim-me-komunitetin-e-rapsodeve/https://ata.gov.al/2023/03/20/lahuta-ne-unesco-ekspertet-takim-me-komunitetin-e-rapsodeve/).
Kur lexova këtë kumt, aty për aty, me gëzim të ligjshëm si “bir i xhubletës”(sikundër e quajmë veten me krenari ne malësorët kudo që ndodhemi), po edhe pse jam lindur e rritur në zonën ku lavda (lahuta) ka qenë vegla muzikore më e hershme dhe më e pëlqyeshme, u shkrova me një frymë përgëzimin tim dy kolëgëve akademikë:Vasos e Shabanit:
“Kumt i gëzueshëm dhe shumë i rëndësishëm.Ju lumtë dy akademikëve: Shabanit e Vasilit, që për kohë të gjatë e me punë të kujdesshme, pa u lodhur, e kanë ndjekur e i kanë dhënë shumë ditë, javë e muaj pune pa u kursyer derisa të vinte dita e përmbylljes së dosjes së lahutës në UNESCO.
Natyrisht, ashtu si do të më saktësonte profesor Tole: ”Na duhet të presim deri në vlerësimin e UNESCO-s.Vetë përfundimi i dosjes është arritje më vete pas një odeiseje gati 12-vjeçare.” E mbylla me urtaken e Malësisë që thotë: “Çka këndon zogla e sjelltë pranvera!”
Do të presim, pra, derisa të jepet dhe “ok” nga UNESCO-ja. Ndërkaq, jam i bindur se, kurdo që të vijëvlerësimi i mirëpritshëm i UNESCO-s, lahutarët e moshuar dhe shumë të rinj e të reja në shembullin e tyre, do ta presin me këngë e “performanca” të reja,do të këndojnë në dasma e festa popullore,po edhe do të marrin pjesë si zakonisht në festivalet vendore, krahinore e kombëtare të radhës.
1.Kundrime etnofolklorike dhe sociolinguistike për këngët me lahutë në Malësinë e Madhe e në diasporat e saj në dhe të huaj.
Në rrjedhë të viteve, krahas studimit të dialekteve dhe ndihmesave të tjera në fushën e filologjisë, kam ndjekur me ëndje, madje me përkushtim, edhe ligjërimin e këngëve popullore të Malësisë së Madhe e më gjerë.(Shih: Shkurtaj Gj., Rreth disa veçorive të gjuhës së këngëve popullore,”St.fil.”,1, 1976, f.135-143; Shkurtaj Gj., kumtesa në Konferencën e Studimeve të Folklorit…; Shkurtaj Gj., Epika heroike shqiptare si përmendore madhështore e kulturës së gjuhës, mbajtur për herë të parë si ligjëratë në Institutin Oriental të Universitetit të Napolit, 1992, botuar dhe në revistën “Perla”… dhe “Kundrime gjuhësore”,Tiranë, 2006, f.125-139; Shkurtaj,Gj.,Kënga si mjet për ruajtjen e shqipes në shekuj, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2022). Shumëçka nga kjo tematikë e kam përfshirë, natyrisht me tkurrjet e redaktimet e nevojshme, edhe në veprën “Fjalor leksiko-semantik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe”, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2021, ku kam shkruar edhe për lahutën, lahutarin, për këngën “Majekrahu” si dhe për disa lloje këngësh të hershme që gjëllinjë vetëm në Malësi të Madhe, si “Cerku i vetëm”, “Këngët e putirit”, “Këngët e shoqëruara me tepsi” etj. Me këtë rast, në pritje që hera e mbarë ta bjerë që edhe dosja e lahutës të marrë “ok”nga UNISCO-ja, po rreshtoj edhe disa shtjellime e kundrime tëholluese për lahutën, për këngët me lahutë, të hershme e të reja, si dhe për vlerat gjuhësore, sidomos dialektologjike e sociolinguistike dhe për mjaft dukuri të etnografisë së ligjërimit që përmbahen në ato këngë.
LAHU:T(Ë), -A f. sh. -A(T) Lahutë. Vegël muzikore kordofone, nga më të hershmet në Malësi dhe përgjithësisht. Sa përmallshim po bjen lahuta. Në Malësi më shumë e thonë la:vd,-a apo la:ud,-a. 2. Lahu:t e ma:rr. Grua që flet shumë, që nuk pushon së foluri. Hiqu saj, po ajo nuk din çka flet, krejt lahu:t âsht bâ e shkreta.(f.520)
LA:VD-A/ LAUD-A f. sh. -A(T) Lahutë. Vegla më e vjetër ndër të gjitha veglat muzikore me hark, me të cilën janë shoqëruar ndër shekuj këngët e kreshnikëve. ”Lavda” dhe “kangët e kreshnikëve” kanë lidhje të brendshme aq të fortë, saqë, sikundër janë shprehur studiuesit e njohësit e tyre, “nuk mund të kuptohet as lahuta pa eposin as eposi pa lahutën”. Trupi i lahutës punohet nga një copë e vetme druri (panjë, arrë, verr etj.). Kupa e rezonancës është e mysët dhe mbulohet me lëkurë të regjur kafshësh. Harku (apo rasi, shkërdhyesi) bëhet prej druri thane, qimet nga bishti i kalit bëhen si tel duke i lyer me rrëshirë pishe. Lahuta, tradicionalisht, me porosi të këngëtarëve, zbukurohet me gdhendje figurash të ndryshme, me kokën e dhisë si përkrenarjaa e Gjergj Kastriotit, si dhe me figura të ndryshme, ndër të cilat shpesh del gjarpri. Kâtk lavdet. Me j ra: la:vds. Lauda ën nâte e kaçimâku ën prâ:me nuk shko:jn. – Lahuta në mëngjes e kaçamaku në mbrëmje nuk shkojnë. “E sa t’kemi lavdën n’dorë /kem me kenë gjithmonë “Malësorë”. (K. Berisha, Vepra, 3, f. 8). Lavda, këngët e kreshnikëve dhe xhubleta e Malësisë, bashkë me kultin e besës e të bujarisë kanë qenë dukuritë më të vlerësuara nga dijetarët e huaj dhe vendas. Me interes, për emrin dhe vlerat e veglës që shoqëron këngët e kreshnikëve na duket sa ka shprehur Nikolla Spathari, shkrimtar dhe studiues nga Malësia, i cili (duke bërë një sintezë të krejt sa kishin pohuar më herët E. Durhami, P. Palaj, K. Luka etj. dhe I. Kadareja), thotë: ”Në Malësi të Madhe fjala “lavd” domethanë “lavdi”. Pra, ”lahuta” nuk është kurrgjë tjetër veçse vegla muzikore me të cilën në shekuj janë kënduar ”lavditë”, ose duke përdorur të folmen e Malësisë së Madhe do të thoshim se me të janë kënduar ‘lavdet”. Kuptohet që vegla me të cilën do të këndoheshiin “lavdet” ishte vetëpagëzuar dhe emri më i përshtatshëm për të ishte “lavdë”. Ka shumë mundësi që, në thellësinë e shekujve, ato që ne sot i quajmë “rapsodi”, të jenë thirrur “lavde” (lavdi).” (N. Spathari, Malësia e Madhe siç e njoha unë, Shkodër, 2001, f. 222). Në studimet etimologjike për lahutën thuhet se “është huazim nga orient. lautá me burim prej arabishtes. Bashkëtingëllorja -h- ka ndërhyrë për zhdukje të hiatit.” (N. Topalli, FJEGJSH, f. 855).
LAHUTAR, -I m. Ai që i bie lahutës. Fjalë kryesisht e kohëve të reja, për arsye se në Malësi, ka qenë zotëruese fjala lavd,-a (kurse fjala lahuta ka qenë më e rrallë). ”Këndona një kangë me Mujin e Halilin, o lahutar!” (S. Zekaj, Pjekuria, 2008, f. 171).
2.Areali dhe përdorimi i laudës (lahutës) dje dhe sot.
Lahuta ka pësuar tkurrje edhe në arealin e saj (apo, më saktë, në shtrirjen truallësore ku është përdorur) dhe kjo ka qenë e lidhur edhe me konkurrencën prej veglave të tjera kordofone (çifteliesë dhe sharkisë), të prodhuara prej artizanëve të qendrave qytetare të Orientit, gjithsesi më të kumbueshme e më “moderne”, pra edhe më të pëlqyeshme për aheng. Ajo tkurrje ka qenë pasojë e zgjedhjes ndërmjet primitives dhe modernes, apo, për ta thënë edhe më qartë, si “beteja” e manushaqeve, që ermirojnë pyllin në rrëzë të dushqeve e shkurreve e lajmojnë se po vjen pranvera, në krahasim me lulet e kultivuara në kopshtije a në lulishte të qyteteve, apo me lulet artificiale të kohëve të reja.Lahuta ishte vegla më e thjeshtë dhe e bërë më mjete rrethanore që mund të gjendeshin pa pasur nevojë për asgjë të blerë në Pazar: vetëm më dru të llojit të caktuar, sikundër ka qenë paja (palnja), lëkurë e regjur kafshësh, zakonisht nga lëkura e gomarit, sikundër e thotë edhe vargu i njërës prej këngëve të hershme: “Me ma marue laudën me dru pajet,/me m’ja vndue zhabën prej gomarit,/ me m’ja vnue fijet mazit s’kalit,/me m’ja ba rasin prej thanet.Pra, ishte një vegël (instrument) primitive, por funksionale, ashtu si ishin edhe vegla të tjera të përdorura për të punuar leshin (furka, boshti, koshi i spikut, vekët (tezgjahu) etj. Vetëm gjypnerët (shtizat) për të thurur triko e çorape të leshta bliheshin në pazar, se ishin prej metali.Pra, krejt çfarë duhej për bdorimin (punimin) e laudës (lahutës) ishin të gjendshme në mjediset malësore nga vetë lahutarët.Ndryshe nga lahuta, punimi i çiftelisë apo i sharkisë përveç drurit, kërkon edhe punë artistike e përpunim duke shtënë në punë edhe tela e mjete të tjera, që nuk mund të bëheshin në malësitë e thella e larg qendrave qytetare. Pra, arsyeja e parë e madhe e tkurrjes së arealit të lahutës ka qenë konkurrenca me veglat (instrumentet) muzikore më të lakmueshme e më të tingëllueshme që mund të bliheshin në Pazar, sesa lahuta që, përpos se nuk ishte tashmë aq e “modës”, kërkonte edhe shumë punë për ta sajuar. Kështu, konkurrenca e çiftelisë dhe e sharkisë ka shkuar duke ia marrë hapësirën lahutës. Madje, në këta dhjetëvjeçarët e fundit, ka mjaft lahutarë që, për të mbijetuar si të tillë, kanë zotëruar edhe interpretimin me çifteli. P.sh.lahutari Pjetër Matusha “Mjeshër i Madh” nga Kastrati i Mbishkodrës, mbasi është shpërngulur në anët e Kurbinit, këndon edhe këngë të shoqëruara me çifteli dhe gati gjysmën e repertorit të këngëve të tij e shoqëron me këtë instrument. Po ashtu edhe mjaft këngëtarë të tjerë, si Çun Ljaçi, që këndon herë me lahutë, herë me sharki. Krejt ashtu edhe Nikollë Nikprelaj, Prek Shkreli, Esat Ruka etj.
Mund të thuhet, gjithashtu, se ngushtimi i arealit të këngëve me lahutë ka ardhur edhe për arsye se “destinimi” i tyre kryesor (i hershëm e deri vonë) ka qenë kënga për kreshnikët, kënga për heroizmat a bëmat trimërore, duke u ushqyer edhe nga këngët historike. Ajo hulli ka vazhduar dhe nuk mungon eshe sot, porse tashmë, ka edhe rrezikun e “blerjes” së këngëve nga porositës të kamur, sidomos nga figura të politikës apo të biznesit, aq sa, në mjaft prej këngëve që tashmë janë futur edhe në internet (You Tube), përveç emrit të këngëtarit shënohet edhe emri sponsorit. “O tempora, o mores!”(Kohë dhe zakone të ndryshme). Në traditën e këngëtarëve të Malësisë së Madhe nuk ka ekzistuar kënga me pagesë. As vajtimi me pagesë. Këngëtarët (si dhe vajtarët e vajtojcat) janë ftuar dhe janë respektuar, u është dhënë vendi i nderuar në sofra, janë mirëpritur e mikpritur gjatë kohës që zgjat dasma apo festa përkatëse, por pa pagesë.
3.Disa kundrime përgjithësuese dialektologjike e sociolinguistike
Gjuha e folklorit, sikundër dihet, ka vlerë të madhe edhe si “indikator” (tregues) i situatës ligjërimore e dialektore të epokës përkatëse kur këndohen, po edhe i prirjeve të zhvillimit të shqipes së sotme në trojet etnike e në diasporë. Në parim, sikundër është vënë re prej kohësh në studimet e folkloristëve e të gjuhëtarëve, gjuha e folklorit tërheq përpara, shkon në kahet përbashkuese e duke dalë jashtë “kufijve” a ndarjeve të vjetra dialektore e krahinore. Po përmend, ndër të tjera, idenë e studiueses së famshme ruse, Agnia Desnickaja, rreth “nadiaektnie formi“ (formave mbidialektore) dhe, madje, ajo ka shkruar një libër të tërë pikërisht për risitë dhe tiparet rrafshuese që karekterizojnë gjuhën e Eposit të Kreshnikëve në krahasim me dialektetet e folura të Shqipërisë Veriore ku ato e kanë vatrën e tyre. Kam qenë e mbetem mbështetës i asaj ideje dhe po lejohem të kujtoj se edhe në Konferencën shkencore ndërkombatare kushtuar kulturës popullore shqiptare në vitet ’80, në referatin e prof. Alfred Uçit, po edhe në një numër kumtesash të asaj konference, është trajtuar gjerë pikërisht ky aspekt i rëndësishëm i gjuhës së folklorit. Gjëja më e parë që i dallon këngët nga të folurit e zakonshëm është stili i tyre poetik. Ato, si lloje të poezisë gojore, karakterizohen nga zgjedhja e fjalëve, nga vendosja e tyre në përshtatje me kërkesat e ritmit, të rimës, të plotësimit të vargut etj. Për këtë arsye, në gjuhën e folur ka dallime nga një krahinë në tjetrën, si p. sh., dallohen mjaft qartë të folmet e anës Veriperëndimore nga ato të anës Verilindore, kurse në Eposin e atyre anëve, vëmë re se dallimet dialektore nuk janë aq të dukshme; kemi aty një formë gjuhësore më të rrafshuar, më të përpunuar, me mbizotërim të asaj që është e përbashkët dhe e përhapur gjithandej. Përmbajta e epikës sonë heroike legjendare, veçanërisht “fara” ose bërthama e saj, s’ka dyshim që do të jetë e lashtë dhe mosha e saj matet jo me shekuj, por me mijëravjeçarë. Të së njëjtës moshë duket se janë edhe shumë nga fjalët e frazeologjizmat që ndeshim në Epos, si: shpata, heshta, kreshta, drumi, ashta, breshta, fiskaja, termalja, zanat, orët, të lumet, shtojzovallet etj. Natyrisht, nga ana fonetike, këto leksema, me kalimin e kohës, edhe janë lëmuar e rrafshuar në përputhje me evoluimin e përgjithshëm të dialektit Verior. Na duket me rëndësi të theksojmë këtu edhe një rrethanë tjetër: karakteri legjendar dhe i lashtë i bëmave të heronjve të epikës shqiptare si dhe paraqitja e hiperbolizuar e plot elemente të reja, të freskëta, me shenja e gjurmë leksikore të kohëve të reja. Kënga epike, duke kaluar nga një këngëtar në tjetrin si edhe, më për së forti, nga një brez këngëtarësh më i vjetër tek një më i ri, ka pësuar vijimisht edhe përditësimin përkatës, duke u përtërirë në anë të ndryshme të shprehjes gjuhësore, të stilit etj. Si dëshmi të këtij përditësimi janë, ndër të tjera, shtresëzimet dhe bigëzimet leksikore e frazeologjike aq të dendura në gjuhën e Eposit, ku shohim se, në të njëjtën këngë, ka edhe fjalë vendore (lokale) të së folmes së ngushtë, edhe variante a leksema më të përhapura e që i përkasin një arealeje më të gjerë, deri edhe mbarëshqiptare. Kështu, në vargjet e Eposit:
“Paka n’ andërr një tubë berresh, Tufa ishte treqind delesh.”
Aty ndeshim herë tufë delesh, herë tubë berresh: e para (dele) është fjalë më e njohur, e përbashkët si fonetikisht, ashtu edhe nga ana semantike, kurse e dyta (tubë berresh) është e njohur në një hapësirë më të ngushtë, kryesisht në trevat e gegërishtes veriore. Të njëjtën gjë kemi vënë re edhe në raste të tjera, si:
“Notojnë kurmat fellë në det, Notojnë trupat nepër gjak”.
Në këtë shembull, fjala kurm-i me kuptimin “trup” është fjalë e vjetër, më arkaike, kurse trup–i del si konkurrente më e re, më e përbashkët, gjë që flet pikërisht për një përpunim a rrafshim të gjuhës apo për atë “koine mbidialektore” të gjuhës së Eposit. Dyzimin si një shkallë të ndërmjetme drejt formave më të njësuara, më të përbashkëta e shohim edhe në pranëvënien (në të njëjtin varg) të shprehjeve frazeologjike apo lokucioneve dhe fjalëve të barazvlershme me to për nga kuptimi, si p.sh.:
“Ka marrë brimën e po bërtet; M’asht dhanë ika e kam ikë;
Kanë nisë kangën e p’ e këndojnë”.
Nga studimet tona kemi arritur në përfundimin se në gjuhën e epikës, qoftë risitë (inovacionet), qoftë ruajtjet (konservacionet) janë të lidhura më tepër me brendinë, me stilin dhe me mëtimet artistike, gjë që shkakton lëvizje më të shumta në fushën e leksikut dhe të morfosintaksës. Sistemi fonetik, ndërkaq, mbetet i njëjtë me atë të gjuhës së folur të trevave përkatëse, për arsye se ai nuk mund të kryejë funksione artistike-stilistike si ato që përmbushen me anën e leksikut. Këngët e kreshnikëve na japin një pamje të gjerë të asaj mënyre të shprehjes gjuhësore popullore ku politesa dhe arroganca, miklimi dhe ironia, shpotia dhe sarkazma etj. paraqiten me mjete gjuhësore të qëlluara, të gjetura mirë e të bukura, me larmi e përpikëri, që dëshmojnë për shije të hollë artistike, po edhe për traditë të lashtë të shprehjes së përpunuar, të gjuhës si mjet arti. Nga ky këndvështrim, nuk e teprojmë kur themi se këngët e kreshnikëve të shoqëruara me lahutë janë përmendore madhështore e kulturës së gjuhës shqipe. Në atë hulli shkojnë edhe këngët e reja me lahutë, prandaj edhe meritojnë vëmendje,vlerësim e mbështetje institucionale.
Interlud
Ka qenë një periudhë, aty nga vitet ‘50 të shekullit të kaluar, kur, bashkë me largimin e malësorëve nga malësitë për të zbritur në fushat bregdetare e në qytete, që këndohej edhe në këngën “Dukagjin o zbrit nga mali,/merre tokën se ta fali…”, kur edhe shumë doke e zakone të hershme të etiketuara si “prapanike” patën shkuar gati në zgrip e në atë kuadër, edhe kënga me lahutë po rrallohej. Këtë do ta thoshte me trishtim të ligjshëm edhe Martin Camaj në poezinë “Lahuta e vjetër”:
“Lahuta pushon në tra/ pse mixha vdiq ka mot/ e nipat s’dijnë me i ra.”(Shih: M.Camaj, Vepra,vëll., 2, Përgatiti për botim Prof. Dr. Bardhyl Demiraj, Onufri, 2010, f.51).
Lahutari e këngëtari injohur Mirash Ndou, ia behu njëherë në Tiranë në Institutin e Foklorit e kërkonte të takonte mikun e tij të vjetër, prof.Qemal Haxhihasanin, për t’i shprehur shqetësimin e tij të ligjshëm si rapsod, po edhe thjesht si malësor shqiptar, se “kangët me lahutë nuk jepeshin në radio.”Ankesa e tij ishte plotësisht e drejtë, aq më tepër kur, në ato vite kur as Televizioni nuk kishte filluar ende si institucion, radioja ishte i vetmi mjet përhapjeje e përnjohjeje. Ndërsa, në fqinjët tanë të Malit të Zi, çdo të diel në orën 10 të mëngjesit, po edhe në orare të tjera, jepej emision me këngë sllave të shoqëruara me gusla, të ngjashme me këngët me lahutë. Dhe, malësorët e Mbishkodrës, ata që kishin radio në shtëpi, e hapnin te Radio Cernogora dhe dëgjonin këngë sllave, nga malli për të dëgjuar lahutën. Qëndrimi tëhuajësues e shmangia e këngëve me lahutë nga emsionet në radio e në televizione ka qenë dhe mbetet një plagë e pashërueshme deri në ditët tona. Na mbytën këngët e huaja, të cilat sado të bukura qofshin, nuk është e drejtë që në radiot dhe televizionet që e quajnë veten “kombëtare” shqiptare, të mos u bëjnë vend në radhë të parë këngëve shqiptare, këngëve popullore të Veriut e të Jugut, sepse ato, ndër të tjera, janë edhe mësim atdhetashurie, edhe “shkollë” e të folurit shqip e shqiptarisht. Kujt nuk i galdon zemra kur futet në internet dhe gjen aty, p.sh.këngën “Malësi Kreshnike” apo këngën për “Shenjtërimin e Nënë Terezës” të kënduara nga virtuozi Pretash Nilaj; “Jam lahuta e Malësisë” apo “Në Malësi të Madhe piskatë zana” të kënduara nga Prek Shkreli; “Lugu i bjeshkëve” dhe shumë të tjera të kënduara nga Jonuz Delaj, njëri nga lahutarët e këngëtarët më të shquar të Malësisë, i cili, tashmë në moshën shtatëdhjetë e tre vjeç, më shumë se për vitet që po i kalojnë e për pensionin e posaçëm, që i ishte premtuar, por ende s’i është dhënë, ndien brengën për lahutën dhe lahutarët që janë pakësuar në mënyrë shqetësuese, sa në Shkodër e Malësi të Madhe nuk kanë mbetur më shumë se 5-6 prej kësaj “race” artistike ! Në një intervistë të para do kohëve, Jonuz Delaj thotë: “Kështu po plagosim rëndë një pjesë të rëndësishme të identitetit tonë.” (Shih: Musa Kurtulaj, Brenga e lahutarit të Bjeshkëve, 73-vjeçarit Jonuz Delaj, në “Admin”, 1 korrik 2022).
Në fakt, së paku në festivalet folklorike vendore, krahinore dhe në Festivalet Kombëtare të Gjirokastrës (1973,1978, 1983, 1998) nuk kanë munguar këngët me lahutë, porse, ashtu si krejt krijmtaria popullore e kohës kishte përparësinë e këngëve me tekste që u bënin jehonë arritjeve e të epokës socialiste e të udhëheqësit kryesor të Partisë, por, vetëm mbas shndërrimeve të sistemit politik e në kuadrin e lirisë së shprehjes, do të rifillonte në stil të gjerë krijimi i këngëve të reja me lahutë.Së pari e më shumë poni e bukuri, do të dilnin këngë për disa prej figurave të njohuar historike, që ishin lënë në harresë padrejtësisht apo që ishin anatemuar nga regjimi i mërparshëm si Prek Cali, Luk Kaçaj e sa të tjerë, si dhe për dukuri e tradita të hershne e të bukura,duke shkuar sipas motos “Kur këndon zemra nuk vdes kanga”(Pjetër Matusha, Mjeshër i Madh).
Ndërkaq, na gëzon fakti që, për fatin e bardhë të etnofolklorit e të kulturës shqiptare, këto tridhjetë vitet e fundit, ka edhe djem të rinj, po edhe gra e vajza të reja, që dinë me i ra lahutës,si dhe këndojnë të shoqëruara me të këngë të hershme e të reja, duke formuar bindjen e patrandshme se lahuta rron, se këngët e shoqëruara me lahutë jo vetëm nuk shterojnë, por edhe po shtohen e shumohen, se yjësisë së dikurshme të rapsodëve pa shkollë, në kohën tonë u janë shtuar edhe hartues tekstesh a poetë rapsodikë, që bashkëpunojnë me këngëtarë e lahutarë të talentuar që janë tashmë të kudogjendur.Studiuesit dhe drejtuesi e instucioneve artistike e kulturore përkatëse tregojnë se në tridhjetë vitet e fundit ka pasur një zhvillim të madh të foklorit dhe sidomos të këngëve të shoqëruara me lahutë e me çifteli a sharki. Po i referohem një studimi të z.Esat Ruka, i cili shkruan: “Në vitet posdiktatoriale në Shqipëri, përveç festivaleve të përmasave të mëdha në Gjirokastër, në çdo 5 vjet me mbështetjen financiare të shtetit, janë organizuar e mbajtur mbi 50 festivale kombëtare nga QKVF në bashkëpunim me qeverisjen vendore, shoqëritë kulturo-artistike dhe institucione të tjera qëndrore të specializuara. Në çdo vit, ngjiten në skenat e festivaleve mbi 1000 artistë amatorë dhe kanë aktivitet profesional e shkencor rreth 100 studiuese botues të etnokulturës.”(E.Ruka, Profile, dorëshkrim).
Këta njëzet vjetët e fundit, ka pasur jo vetëm lahutarë të rinj, po edhe lahuta të reja, të punuara me mjeshtëri të rrallë e të zbukuruara me “shkrola” e gdhendje nga më të bukurat, sidomos me përkrenaren e Gjergj Kastriotit-Skënderbut, po edhe me simbole të mëhershme e tradicionale, si gjarpri e drangojtë, po edhe të tjera. Në një shkrim të gazetarit Pëllumb Sulo nga Shkodra tregohet se lahutari e këngëtari i shquar Pretash Nilaj, ka gdhendur e punuar me dorën e tij 500 lahuta e çifteli. Dhe, natyrisht, ai nuk është i vetmi. Ka edhe shumë të tjerë në mbarë Malësinë e Madhe (këndej kufirit shtetëror: në Kastrat, Hot, Shkrel, Bogë, Kelmend e përtej kufirit: në Traboin, Rapshë, Triesh, Grudë etj. e deri në Plavë e Guci, Vuthaj) si dhe në Kosovë, Mirditë etj.Pra, fatmirësisht, lahuta nuk rrin më “vjerrun në tra”, sepse janë të shumtë ata që dinë me i ra dhe i bien në mënyrë të mahnitshme. Malësia ka lahutarë tashmë në moshë të vjetër, por që nuk pushojnë së kënduari e së krijuari këngë të reja me lahutë si Gjok Nonaj (107 vjeç), Jonuz Delaj, i cili qysh në moshën 10-vjeçare ka nisur t’i bjerë lahutës e të këndojë pjesë të “Lahutës së Malcis” së Gj.Fishtës për heronjtë e përmendur, si Marash Uci, Oso Kuka, Ali Pashë Gucia etj., pastaj ka vijuar edhe ka krijuar vetë këngë për ngjarje e figura të shënuara të Malësisë, që kanë bërë qëndresë heroike e të vazhdueshme për mbrojtjen e Kelmendit e të krejt Malësisë.Janë të njohura këngët e tij për si Norën e Kelmendit, për Mem Smajlin, Isa Boletinin e shumë figura të tjera. Pas vitit 1990 Jonuz Delaj rrugëton me lahutën e tij nëpër dhjetëra koncerte të emigrantëve shqiptarë nëpër botë ! Një nga këngët e reja të tij është “Prej mërgimit erdhi fjalë”, ku, ashtu si dhe lahutarë të tjerë malësorë, si Biq Buci etj. këndon për plagën e re të mërgimit të shqipatrëve në kohën tonë. Në radhët e atyre që kanë mërguar në Amerikë e gjetiu në shumë vende të Evropës ka edhe lahutarë të talentuar,sikundër ka edhe këngëtarë e instrumentistë të tjerë që me fjalët e artin e tyre mbajnë gjallë shpirtin shqiptar e gjuhën shqipe në dhe të huaj. Një pjesë e mirë e lahuatave, sharkive dhe veglave të tjera muzikore që prodhohen sot në Shqipëri, në Kosovë apo në trojet e tjera shqiptare në Ballkan, i blejnë me dëshirë shqiptarët e Amerikës, të Italisë, të Zvicrës, të Gjermanisë, të Anglisë etj. Sikundër e thamë, edhe atje bëhen veprimari të ndryshme atdhetare dhe artistike e kulturore, ku lahutarët janë të kudogjendur dhe të mirëpritur. Nuk kanë munguar edhe festivalet vendore, krahinore dhe kombëtare, që janë tribuna edhe të këngëve me lahutë. Por, le ta ritheksojmë se është e domosdoshme dhe duhet të bëhet institucionalisht e detyrueshme që radiot dhe televizionet shqiptare të kenë hapësira të caktuara për këngët popllore në përgjithësi e për lahutën në veçanti. Kështu, ndërkaq, në pritje të njoftimt tumirues nga UNESCO-ja, shkojmë sipas thënies së urtë që i pëlqente shumë edhe Atë Gjergj Fishtës:”Por ti luej, nafaka luej, ka pasë thanë ai burri i huej!”
4.Kënga me lahutë si përhapëse e gjuhës shqipe dhe e entongafisë së të folurit qartë e bukur
Kënga, qysh në agimet e historisë njerëzore, ka qenë mjet i mësimit, i ruajtjes dhe i përhapjes së gjuhës amtare. Këtë rol e ka edhe kënga e sotme shqiptare, kënga e të rinjve dhe e të rejave, prandaj, edhe si gjuhëtar, më bëhet zemra mal kur dëgjoj këngautorë që këndojnë bukur, që sjellin tekste këngësh fjalëbukura, që kanë pasuri e larmi shprehjeje dhe që, duke dëgjuar e shijuar këngën e tyre, njerëzit përthithin edhe njomështinë e gjuhës amtare. Në mënyrë figurative, duke theksuar rolin e madh të këngës për të mbajtur gjallë gjuhën shqipe në trojet e veta ballkanike si dhe në diasporën shqiptare, mund të themi se ajo ka qenë ndër shekuj si shkollë e shqipes dhe e shqiptarisë. Këngët e kreshnikëve na japin një pamje të gjerë të asaj mënyre të shprehjes gjuhësore popullore ku politesa dhe arroganca, miklimi dhe ironia, shpotia dhe sarkazma etj. paraqiten me mjete gjuhësore të qëlluara, të gjetura mirë e të bukura, me larmi e përpikëri, që dëshmojnë për shije të hollë artistike, po edhe për traditë të lashtë të shprehjes së përpunuar, të gjuhës si mjet arti. Nga ky këndvështrim, nuk e teprojmë kur themi se këngët e kreshnikëve janë përmendore madhështore e kulturës së gjuhës shqipe. Të tillë e kanë vlerësuar edhe shumë albanologë dhe folkloristë të shquar shqiptarë e të huaj. Ka studiues që janë dashuruar me eposin dhe deri në fund të jetës janë marrë me bukuritë e tij si argjendarët që rijnë e shkëlzejnë “rgjãtet” e moçme për t’ua shtuar vlerën e çmimin faqe konsumatorëve. Për fat të mirë, eposit tonë i janë kushtuar rreshta dorëmbarë nga mbledhës të zellshëm, në krye të herës Marin Sirdani, pastaj etërit Bernardin Palaj e Donat Kurti, me lëndën e paçmueshme të botuar në “Visaret e Kombit”, po në atë lëmë kanë punuar edhe mbledhës e studiues të huaj si M.Lambertz e A.Lord, A. Desnickaja etj., pastaj dijetarët e folkloristët shqiptarë nga IF, sot IKP, si dhe nga IAP me mbledhjet e qëmtimet e vijueshme e botimet më të plota të vëllimeve të Eposit të Kreshnikëve na kanë vënë themelet e ngrehinës madhështore të eposit tonë si thesar i pavdirë i artit të fjalës dhe na kanë çelur edhe shtegun e mbarë të vlerësimit të këngëve të kreshnikëve si relikat më të bukura të palcës së kombit shqiptar. Këngët e kreshnikëve apo Epika popullore shqiptare e Veriut kanë qenë dhe vijojnë të jenë si mineralet e çmueshme, që mblidhen e nxiren prej thellësive të nëntokës e prej rrethinave a viseve malore më skajore, porse ato, pikërisht për shkëlqimin, hijeshinë dhe vlerat e tyre të çmueshme, bëhen menjëherë objekt gjakimi e pëlqimi prej masës së gjerë të studiuesve, njësoj si ari e argjendi prej zejtarëve ndejtarë e të ngulur të teevee. Siç vlerësonte me të drejtë Qemal Haxhihasani: “Ashtu si kanë ndihmuar për njohjen e antikitetit grek poemat homerike, për karakterin kompleks të shtetit këngët akritike, për mesjetën gjermane e frënge këngët e Nibelungëve e të Rolandit, ashtu ndriçojnë për shekujt e Mesjetës të vendit tonë edhe rapsoditë monumentale të ciklit të kreshnikëve, të cilat qëndrojnë denjësisht krahas krijimeve epike më të mira të popujve të tjerë”. Ja, pse, atyre u janë qasur me ëndje e përparësi jo vetëm mbledhës e studiues nga Veriu, si: B. Palaj, D. Kurti, K. Taipi, Anton Çetta, Zymer Neziri, Agron Xhagolli, Shaban Sinani etj., po edhe aq shumë dijetarë prej viseve të Shqipërisë Jugore e Qendrore, si: Eqrem Çabej, Zihni Sako e Qemal Haxhihasani, Jorgo Panajoti, Alfred Uçi, Vasil Tole etj. Me vlerë të madhe ka qenë, ndër të tjera, studimi hyrës nga Z.Sako e Qemal Haxhihasani në vëllimin “Folklor Shqiptar”, II Epika Legjendare, Tiranë, 1966, ku jepet një pamje e hapët e vlerave të këngëve të kreshnikëve si pjesa më përfaqësimtare e shpirtit krijues të popullit shqiptar dhe posaçërisht e Malësisë së Veriut ku ndodhet edhe vatra e tyre. Atje, me javë e muaj kanë qëndruar mbledhësit e studiuesit e shquar, si Qemal Haxhihasani, folkloristi ynë i famshëm dhe i dashuruar pas eposit e mbledhejs së tij, aq sa, në vitet ’60 do të kalonte javë të tëra në Gjocaj të Shoshit, në Rrilë të Bregut të Matës e deri në Nikaj-Mërturin e largët, për të të dëgjuar e mbledhur me dorën e vet këngët e rapsodëve të përmendur si Sokol Martini, Osman Arifi, Mirash Ndou (Shosh), Ndue Lulashi e Gjon Nikoll Sokoli nga Kelmendi, të rënë herët në Bregun e Matës, Nikollë Loshi në Ishull të Shëngjinit e Llesh Prekushi në Balldren të Lezhës. Ashtu ka vepruar në anët e Kosovës edhe Zymer Neziri, një nga folkloristët më të dalluar të ditëve tona. Qysh kur isha student, në vitet 1962-1966, me nxitjen e Zihni Sakos e të Qemal Haxhihasanit, kam mbledhur jo pak këngë kreshnikësh në Kastrat, Shkrel e Hot të Malësisë së Madhe. Këngë kreshnikësh kam mbledhur, me raste, edhe në gji të anketimeve dialektologjike në Kelmend, Hot e gjetkë, duke pasur si informatorë disa këngëtarë relativisht të shquar edhe si rapsodë, si Tom Marash Curri nga Kastrati, i shpërngulur në qytetin e Shkodrës, Ndue (Nosh) Deda nga Shkreli etj. Po përmend, gjithashtu, rastin e lumtur që kam pasur në vitin 1974, kur, për rreth një muaj rresht, kam dëgjuar e regjistruar këngë kreshnikësh nga rapsodi i mirënjohur Mirash Ndou, i caktuar si shoqërues zyrtar i studiueses daneze Mina Scafte Jensen. Mina S.Jensen, studiuese e Universitetit të Kopenhagës, ka ardhur në Shqipëri në vitin 1974 me ftesë të IF dhe kishte si objekt pune studimin e Eposit homerik, të cilin ajo dëshironte ta krahasonte me Epikën popullore shqiptare. Fryt i asaj pune dhe i studimit të saj krahasues është edhe libri i saj ”The Homerik Question and the oral-formulaic Theory”, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1980, në parathënien e të cilit e ka theksuar pikërisht rëndësinë e kontaktit të drejtpërdrejtë me eposin shqiptar si mjet për të kuptuar më mirë eposin homerik. Këngët e Mirash Ndout dhe përvoja e punës që fitova prej studiueses Mina Jensen patën për mua vlerën e asaj që ka sot një Master, madje ndoshta më shumë. Prej saj kuptova më mirë se “arka ime” ku kisha ndryrë copëza e këngë të plota kreshnikësh qysh në moshë të njomë, do të më vlente shumë gjatë gjithë jetës sime si studiues dhe sidomos për kundrimet dialektologjike e sociolinguistike në krahinën e Malësisë së Madhe.
Eposi i Kreshnikëve përbën një përmendore të mrekullueshme të kulturës së gjuhës, një trashëgimi të paçmueshme në të cilën mund të verifikohen dëshmi shumë interesante të proceseve historike e dialektologjike të shqipes. Në këtë kuadër të studimit të gjuhës së Eposit bien në sy dy anë të lidhura ngushtë njëra me tjetrën: nga njëra anë, tematika e pleksur me elemente mitologjike e brendiore të lashta, me mbeturina e tregues legjendarë e mendësi të shekujve të shkuar; nga ana tjetër, një gjuhë që kuptohet pa ndonjë vështirësi të veçantë nga brezat e rinj të kohës sonë, jo vetëm në Gegëni, po edhe më gjerë. Kjo dëshmon se gjuha e Eposit ka pasur përpunim të një shkalle të lartë, prandaj edhe është konsideruar me të drejtë si “përmendore e artë e gjuhës sonë poetike”. Gjuhë të bukur, figura të hijshme e leksik të zgjedhur ka mbarë krijimtaria poetike e popullit tonë, por Eposi i Kreshnikëve “da në shenj”, sepse ka përpunim e gdhendje të posaçme. Kjo ka qenë edhe arsyeja pse shumë studiues, shqiptarë e të huaj, kanë pohuar e mbështetur fuqimisht mendimin se Eposi shqiptar “është një vepër me të vërtetë madhështore e krijuesve popullorë, që të mahnit e të lë pa gojë me bukurinë e vet”. Në hullinë e gjuhës së bukur, me lekskik të pasur e mënyra të thëni të freskëta e origjinale,a thua se dalin nga gurrat akull të ftohta të Malësisë, vijon edhe krijimi i lahutarëve të sotëm, qoftë kur këngën e krijon vetë këngëtari, qoftë edhe në rastet, që po shtohen tashmë, kur tekstin e harton dikush tjetër, zakonisht ndonjë mik a dashamirë i lahutarit. P.sh.tekstin e këngës së bukur për shenjtërimin e Nënë Terezës,që e këndon Pretash Nilaj, e ka krijuar Gjok Luli. Dhe, në fakt, ky lloj bashkëpunimi po merr përherë e më tepër vend në këngët e reja me lahutë, gjë që, ndër të tjera, sikundër do ta theksojmë edhe në një trajtesë të vecantë më vonë, e lartësojnë nivelin e shprehjes së këngëve të reja me lahutë. Aty, tashmë ka edhe terma e mënyra të thëni të ngjashme (apo edhe të njësojta) me ato të poezisë së kultivuar. Dhe kjo është e natyrshme, aq më tepër se edhe niveli arsimor i lahutarëve nuk është më ai genuinëve të pashkollë. Sot ka edhe lahutarë aporapsodë të njohur që kanë arsim të lartë dhe profesione të “forta” si p.sh. Nazmi Hajdari nga Jezerci i Ferizajt (Kosovë), i cili është me profesion avokat, por ka hartuar e kënduar mbi 40 këngë me lahutë apo edhe me sharki. Një lahutar e këngëtar i shkëlqyeshëm është edhe Çun Lajçi, aktor, shkrimtar dhe artist i kompletuar me origjinë nga Vuthajt. Shpesh i dëgjoj me ëndje disa nga këngët e tij me lahutë, sidomos këngën “Kumanovë merma hakun”(kushtuar Bege Rizës e tridhjetë djemve shqiptarë të masakruar në Kumanovë).I tillë, pa dyshim, është edhe Esat Ruka, i diplomuar në degën e Kulturës në Institutin e lartë të Arteve, punonjës për shumë vjet në Ministrinë e Kulturës, po ai është dhe këngëtar me lahutë e me çifteli, cili ka kënduar në shumë festivale vendore dhe kombëtare,si dhe në diasporën shqiptare në Amerikë e gjetiu.
Eposi ynë i kreshnikëve, kjo përmendore madhështore e kulturës së ligjërimit, ka qenë e do të mbetet edhe më tej si gurrë e pashtershme e modelimit poetik e gjuhësor në shqipen. Ndikimet e eposit mund t’i hetojmë në krijimtarinë letrare të autorëve madhorë, sidomos te Gjergj Fishta dhe “Lahuta” e tij si vlerë e shtuar e Eposit në rrethanat e reja të kohës.(Në Epos thuhet se “Muji â pshtet, e po e ka dhe:z kamishin me duhan”, te Fishta në “Lahutë” gati pa asnjë ndryshim gjejmë “…zgjeshun brez e ashtu në të holla, / kall kamishin Knjaz Nikolla”).
Edhe N.Mjeda, poet kryesisht lirik, në vjershat e tij e ka pasur një “vrujim” prej metaforikës së eposit malësor. Le të kujtojmë, sidomos, ”Vajin e bylbylit”, metaforë që na kishte dalë qysh shumë kohë para tij në këngën “Ajkuna qan Omerin”, ku thuhet shprehimisht: “Mirë bylbylat djalin po ma vajtojnë”.(Këngë e kënduar nga Mirash Ndou, regjistruar edhe nga studiuesja daneze Mina Scafte Jensen, 1973, tashmë edhe në internet.)
Nga studimet tona kemi arritur në përfundimin se në gjuhën e epikës, qoftë risitë (inovacionet), qoftë ruajtjet (konservacionet) janë të lidhura më tepër me brendinë, me stilin dhe me mëtimet artistike, gjë që shkakton lëvizje më të shumta në fushën e leksikut dhe të morfosintaksës. Sistemi fonetik, ndërkaq, mbetet i njëjtë me atë të gjuhës së folur të trevave përkatëse, për arsye se ai nuk mund të kryejë funksione artistike-stilistike si ato që përmbushen me anën e leksikut. (Shih: Gj. Shkurtaj, Eposi i Kreshnikëve si përmendore madhështore e etnografisë së të folurit të shqipes, Prishtinë, 2010, botuar në aktet e Konferencës, si dhe në librin tonë “Kënga si mjet për ruajtjen e shqipes në shekuj”, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2022, f.13-73).
Tiranë, 4 prill 2023
