Intervistë në portalin më të madh gjerman për kulturën, Kultur-Port.De, më 23 janar 2023, me rastin e botimin në gjuhën gjermane të romanit “Secili çmendet sipas mënyrës së vet”
Si do ta përmblidhnit ose karakterizonit përmbajtjen, zhanrin (ose formatin) dhe mesazhin (d.m.th. qëllimin) – veçanërisht në një kuptim global, filozofik dhe/ose ndërkulturor – të romanit tuaj “Secili çmendet simbas mënyrës së vet” për ata që nuk e kanë lexuar ende ose për ata që do donin ende ta lexonin? Për çfarë bëhet fjalë? Dhe pse një lexues i ri duhet ta lexojë absolutisht këtë libër tuajin?
“Secili çmendet simbas mënyrës së vet” nuk është një roman i artikuluar në mënyrë akademike, ai është më shumë një belbëzim në pikëpamje të ligjërimit letrar. Është belbëzimi i një fëmije (unë) që përpiqet të tregojë kujtimet e një fëmijërie të gëzueshme në tragjizmin e vet.
Në tekstin origjinal në gjuhën shqipe romani nuk ka asnjë folje. Rri pezull një gjendje jovepruese. Ngjan me një cikël fotografish. Fotografoj veten, më pas nënën, me pas dajën, mandej rojet, mandej burgun. Kjo është kujtesa ime e parë. Burgu. Burgu i kujtesës.
Më pas romani fillon të bëjë zoom out dhe të përfshijë brenda vetes më shumë informacione vizive, më shumë njerëz, më shumë lëndë. Bëhet veprues. Po rritem.
Por sigurisht që jeta të ofron përpara situata nga më mediokret apo nga më interesantet, qofshin këto edhe dramatike, për të mos thënë tragjike. Unë e konsideroj veten me fat që nisa të ndërgjegjësohem si njeri kur në mjedisin, atje ku linda, ndodhën njëra pas tjetrës dy ngjarje të çuditshme: 1. Autoritetet komuniste vendosën ta shpallin Shqipërinë vend ateist dhe nisën të shkatërronin kisha dhe xhamia (Kumbanarja e kishës franceskane, që kishim ngjitur me shtëpinë u rrëzua), 2. Im atë solli nga jashtë shteti televizorin e parë në mëhallë.
Këto dy ngjarje e ndajnë romanin tim në tri pjesë: “Para” (ardhjes së televizorit), “Gjatë” (kohës kur mund të shikonim kanalet e huaja televizive) dhe“Mbas” (Ndalimit të valëve nga autoritet komuniste).
Televizori propozon një estetikë të re, që ka të bëjë me mënyrën sesi përthyhet globalja te lokalja apo me mënyrën sesi interpretohen ngjarjet e mëdha botërore në një provincë, siç qe Shkodra, qyteti im i asaj kohe.
Mendoj se romani veç tjerave është edhe një pasqyrë gazmore e komunizmit absurd dhe tragjik.
Me rastin e prezantimit të përkthimit në gjermanisht të romanit “Secili cmendet simbas mënyrës së vet” në Buchhändlerkeller në Berlin më 17. 03. 2022 thatë se “Jeta është më magjike se arti”. Çfarë ka kaq “magjike” në Shqipëri? Apo cila është “magjia” e Shqipërisë?
Unë, që kam lindur dhe jam rritur në kohën e komunizmit dhe që po jetoj tranzicionin e stërzgjatur dhe absurd, po ju them se ndjehem me fat. Si shkrimtar nuk ka dhuratë më të madhe sesa të jetosh nënjë epokë interesante. Prandaj jam ndër ata që besoj se jeta është ku e ku më përpara letërsisë dhe arteve të tjera. Vecanërisht në këtë vend të vogël, që quhet Shqipëri, jeta ka prodhuar dhe vazhdon të prodhojë shumë histori. Histori pa fund. Dhe kur themi histori, këtu te ne, më së shumti kuptohen dramat jetësore. Shqipëria është një vend që mund të përkufizohet ose nëpërmjet përdorimit të lidhëzave kundërshtuese “as kështu e as ashtu” ose nëpërmjet lidhëzave bashkërenduese “edhe kështu, edhe ashtu”. Kjo gjëndje e ndërmjetme:as Lindje dhe as Përëndim, edhe Lindje edhe Përëndim; edhe vend malor, edhe bregdetar; edhe popull blegtor, por edhe bujk; edhe musliman edhe i krishterë; me një gjuhë që nuk është as latine e as greke, as sllave e as anglosaksone; e të tjera antinomi si këto e bëjnë atë një burim të pashterrshëm “çudishë”…
Romani, i strukturuar në tre pjesë (“para”, “gjatë” dhe “pas”), përfundon me kapitullin e 21-të të pjesës së tretë, kur Gjoni – xhaxhai i rrëfimtarit të ri, që ishte verbuar kur familja kishte blerë televizorin, një mjet informimi dhe argëtimi i futur në Shqipëri rreth vitit 1967, duket se ishte “çmendur”. Çfarë lidhje ka çmenduria me historinë e Shqipërisë dhe në çfarë kuptimi e përcakton epokën postmoderne, edhe pas vitit 1985, vit në të cilin përfundon romani juaj?
Në fakt unë dua të dëshmoj se koha ishte e cmendur. Njerëzit normal raportoheshin me këtë kohë në mënyra nga më të cuditshmet për të siguruar mbijetesën, në përpjekje për të ruajtur edhe dinjitetin. Jam përpjekur t’i qasem një kategori përsonazhesh që përbënin kulturën e undergroundit. Përsonazhet e mi përgjithësisht janë ato që gjithë jetën kanë ndenjur me mutëra, por nuk i vjen era.
Mjafton besoj të përmend disa raste për ta kuptuar më mirëprocesin e kësaj “cmendurie simbas mënyrës së vet”: Kemi në roman poetin Zef Zorba përshembull, i cili bën teatër në shtëpinë e tij, në prani të 5-6 spektatorëve dhe vë në skenë kryevevepra të letërsisë botërore. A nuk tingëllon ky si i “cmendur” në sy të njerëzve “normalë”?!Apo mund të përmend rastin e Nuh Sahatcisë, që ia ruan sahatin e dorës atij ushtarit gjerman edhe kur lufta kishte mbaruar dhe dukej sikur gjithcka kishte marrë fund.
Viti 1885 është vendosur si terminal sepse është viti kur vdes Enver Hoxha, diktatori i përgjakshëm, njeriu që kishte ideuar një Shqipëri asisoji.
Çfarë ju magjeps nga fotografia? Cila është lidhja midis fotografisë dhe shkrimit? Si do ta kontekstualizonit realitetin në këtë trekëndësh mes letërsisë dhe artit fotografik? Çfarë është për ju “realiteti” dhe si mund të “rrëfehet”, veçanërisht në media dhe formatet e ndryshme artistike? Duke qenë se ju jeni një artist që ndërthur shumë disiplina të ndryshme kulturore – një “jack i të gjitha zanateve” apo gjithë-artistik, jeni marrë me kanale të ndryshme të komunikimit kulturor nga letërsia te fotografia dhe piktura, por edhe teatri dhe argëtimi: çfarë funksioni kanë mediat në riprodhimin e realitetit? Në “Secili cmendet simbas mënyrës së vet” cili është kuptimi i medias, televizionit? Në epokën trans-postmoderne dhe dixhitale, sipas jush, në cilin drejtim po shkojmë?
Unë jam tejet i lidhur me fotografinë dhe kam lindur në qytetin ku zë fill fotografia shqiptare, që më 1856. Aso kohe një djalosh italian i quajtur Pietro Marubbi vjen në Shqipëri së bashku me dhomën e tij të fshehtë (camera obscura) dhe nis të fotografojë gjithcka. Prej atij momenti e mbrapa fotografia kthehet në një medium të cmueshëm. Kësisoj edhe tani.
Mendoj se zor të ketë pasë një kohë më të përshtatshme sesa karantina kolektive, për shkak të covid-19, për t’u marrë me albumet fotografike, e sidomos me ato foto, që për një arësye a një tjetër, nuk kanë qenë pjesë e albumeve.Në ato caste kam kuptuar më mirësesi funksionon memorja personale në sferën kulturore dhe si lidhet kujtesa personale ose individuale me format e përbashkëta të kujtesës.
Shqyrtimi i kujtesës me anë të fotografive ofron një rrugë veçanërisht produktive për të kuptuar aspektet sociale dhe kulturore të epokës sonë. Pra ekziston një histori e joshjes së letërsisë nga fotografia.
Siç dihet emri “Fotografi” vjen nga greqishtja prej fjalës dritë dhe laps, që së bashku krijojnë kuptimin “vizatim me dritë”. Mandej, është ende e paqartë, se pse në shumë gjuhë të reja hyri me kuptimin “dritëshkronjë”. Në këtë pagëzim të dytë ajo anoi më shumë te ngjashmëria me shkrimin. Këtë ngjashmëri me shkrimin do mund ta lexojmë edhe si afinitet me letërsinë.
Riprodhimi i realitetit sipas procedurave fotografike, përbën një dëshmi të rëndësishmembi natyrën, jetën dhe vdekjen, ndërkohë që në shoqërinë tonë vihet re një amnezi e përgjithshme. Mirëpo sado e trishtë të ketë qenë e shkuara ajo prapëseprapë është e jona. Ka ndodhur dje dhe “dje” është një ëndërr që nuk do të kthehet më.
Ajo që unë me dëshpërim vë re është se në rrafshin global po zbatohet një projekt famëkeq i rithemelimit të së shkuarës.
Si është situata sot në Shqipëri pas diktaturës së Enver Hoxhës (1908-1985) dhe pas shembjes së ideologjisë komuniste? Si ka ndryshuar vendi juaj pas fëmijërisë suaj? Çfarë traumash ju është dashur të kapërceni në Shqipëri që nga viti 1990? Çfarë ka ndodhur me komunizmin në Shqipërinë e sotme: si është zhvilluar situata politike? Cilat ishin ndryshimet thelbësore? Çfarë efekti pati në kulturën shqiptare shembja e Murit të Berlinit? Dhe çfarë do të dëshironit të ndryshonit edhe sot në Shqipëri në nivel social, intelektual, kulturor etj.?
Kjo pyetje në fakt përfshinë një koleksion problemesh, për sqarimin e të cilave nuk do mjaftonte një natë dimri. Por ajo cfarë shkurtazi mund të them është se ne jetojmë në ndryshim.
I ashtuquajturi “tranzicion politik shqiptar” ka krijuar një njeri të vetin: Një njeri ëndrrimtar, aventurier, të dëshpëruar, nervoz, vecanërisht nervoz, të paduruar dhe lumturisht të gënjyer. Është një njeri i dalë nga një sistem i tmerrshëm, që e kish mësuar të fliste ulët. Është njeriu i gjendur papritmas brenda një lirie të pamatë dhe absurde, ku mund të bësh çdo gjë dhe nuk ia del të bësh asgjë. Është ai që do të europianizohet me çdo kusht. Është njeriu që përballon dy tranzicione njëherësh, atë biologjik dhe atë politik. Është njeriu që ka shkëmbyer rrugën më të mirë me rrugën më të shkurtër për të ardhur në Europë. Është njeriu i prerë në besë, i zhgënjyer, i fyer dhe i rrahur në thelbin e vet ekzistencial. Është djaloshi i therur në bark, gjatë një zënke idiote në një tavernë në cep të rrugicës, që vrapon, duke mbajtur zorrët në duar. Është ai që nuk do të vdesë, edhe pse askush nuk e pret te dera e spitalit.
Duke qenë tashmë anëtare e Bashkimit Evropian (BE) që nga viti 2013, Kroacia është anëtare e Eurozonës dhe zonës Shengen nga 1 janari 2023. Pra, ndërsa tani në Kroaci ju tashmë paguani me euro, çfarë dinamike shihni sot në gadishullin Ballkanik në përgjithësi dhe si është situata në Shqipëri, e cila është zyrtarisht kandidate për anëtarësim në BE që nga viti 2014? Në korrik 2022 BE filloi negociatat e pranimit të Shqipërisë: çfarë roli novator mund të luajë kultura për Evropën në të ardhmen e afërt? Si e shihni zhvillimin e Ballkanit në kuadër të një “Shqipërie të Re” – ndoshta së shpejti anëtare e BE-së – dhe çfarë i ofron kultura shqiptare identitetit hibrid, transkulturor të Europës, i cili është “suspenduar” “midis “Kontinentit evropian, Rusisë dhe Lindjes së Afërt? Apo e shihni Shqipërinë të “fiksuar” në rolin e saj historik, mesdhetar si një koloni e lashtë greko-romake? Pra, cila është historia pas Shqipërisë “tuaj” përtej historisë kuazi-autobiografike, të cilën lexuesi mund ta zbulojë duke lexuar romanin tënd?
Unë jam shkrimtar, dëshmitar i rrëzimit të sistemit komunist dhe i ndryshimeve të mëdha qofshin ato për mirë apo për keq. Jam njeriu që kam humbë durimin duke pritur hyrjen në Evropë.
E dua Evropën dhe jam gati të luftoj për të. (Kuptohet, jo me pushkë se jam pacifist dhe frikacak i madh ose frikacak dhe pacifist i shquar). Ndërkohë sa më shumë kam njohur Evropën aq më pak kam përbuzur orientin. Evropa është e dashura ime. Dhe ajo cfarë çmoj më shumë nga e dashura ime është Mesdheu, beli i saj. Jam mesdhetar. Dua detin, ullinjtë, muzikën, domatet, poezitë, ishujt, verën dhe lëkurën e nxirë prej diellit pingul.
Ndërkaq ajo që më shkakton problem në raportin politik me Evropën nuk është vendi im, përkundrazi, i falem nderit Zotit, që më ka lindur në një vend kësisoj me katër stinë dhe me këtë diversitet absolut natyror. Ajo që më shkakton problem disa herëështë sjellja njerëzore. Është mënyra sesi njerëzit e nëpërkëmbin këtë dhuratë, sesi nuk e cmojnë, sesi e keqpërdorin, sesi dashurinë për të e shprehin në formë propagande dhe sesi nuk arrijnë realisht ta shikojnë veten në një perspektivë evropiane zhvillimi.
Por ne tashmë kemi një brez të ri të mrekullueshëm e të selitur ndër shkollat më të mira evropiane. Ne vazhdojmë të kemi të fortë familjen dhe ndjenjat e sakrificës absolute për të ardhmen e fëmijëve tanë. Fëmijët tanë janë integruar në Europë shumë kohë më parë sesa shteti shqiptar.
7. Si e shihni ju, konkretisht, raportin mes kulturës ruse dhe shqiptare? A ka ndoshta një thënie proverbiale apo një shaka shqiptare që e pasqyron atë? Si mundet humori, ironia, sarkazma apo komika të ndihmojë që situata aktuale të jetë më e tretshme? Si lidhet gjendja shpirtërore me jetën tuaj të brendshme, psikikën dhe botëkuptimin tuaj?
Unë vi nga kryeqyteti i humorit shqiptar. Jam autor i dy librave me barceleta: “Një antologji e vogël e jetës” dhe “Barceletat e komunizmit shqiptar” dhe vendosa t’i shkruaj këto libra, vecanërisht mbasiqë kuptova se e shkuara po na rrëshqiste si rëra nga gishtërinjtë.
Në lidhje me raportet e kulturës sonë me kulturën ruse po ju tregoj një barceletë, në fakt një batutë të vertetë, e thënë nga një ish bashkëqytetar i imi në fund të viteve ’50, kur Shqipëria vazhdonte të bënte pjesë në vendet satelite të ish Bashkimit Sovietik. Në ato vite varfëria qe e thellë. Kishim ende krizë buke. Ishte darkë dhe zotëria në fjalë po kthehej në shtëpi me një bukë misri që e kish prerë në mes, e kisha palosur dhe e kish futur ndën sqetull, si të qe fletore.
– Hë zoti Filip, prej nga po vini kështu?
– Nga kursi i rusishtes, – tha Filipi dhe tregoi bukën e trashë e të ftohtë që po ia conte fëmijëve.
Humori politik shqiptar është i jashtzakonshëm. Ne kemi prodhuar humor me shumicë dhe duhet thënë që në kohën e komunizmit njerëzit janë burgosën ngaqë nuk kanë mundur të rrinë pa treguar në publik një barceletë kundër regjimit.
Besoj se është interesante për shembull të përmend këtu një nga ato barceleta që shpotisin qëndrimin e sistemit të kaluar ndaj shkrimtarit. Një ditë një i burgosur politik shkon në bibliotekën e burgut për të marrë një titull dhe i thotë oficerit që kujdesej për librat:
-Më falni! A e keni librin…?
-Jo. Librin nuk e kemi, por kemi autorin, – i përgjigjet ai.
Duke e krahasuar veten me komunitetet dhe diasporat e shqiptarëve në Itali, u befasova nga kohezioni social që ata demonstrojnë si brenda grupit të tyre lokal, ashtu edhe midis një grupi vendas dhe një mysafiri të përkohshëm shqiptar që vjen nga jashtë. Më bëri përshtypje fakti sesi shqiptarët ndihmojë njëri-tjetrin. Ky esprit de corps apo ndjenja e përkatësisë reciproke të shqiptarëve në Itali shprehet edhe në dialektin e tyre, arbërisht: a e flisni? Është e lehtë për ta mësuar? Një botim tjetër i juaji i kushtohet piktorit Renzo Collura (1920-1989): si mund të ndihmojë arti për të mbijetuar në dhunën, mizoritë e luftës dhe jetës, duke krijuar, ndoshta, një realitet “të ri”?
Më duket se ne shqiptarët bashkë me hungarezët jemi të vetmet popuj që kemi më shumë banorë jashtë kufinjve zyrtarë të shtetit se brenda tij. Pra ne, në Shqipëri, jemi një ishull me shqiptarë që laget rrotull nga një det me shqiptarë. Nëse në Shqipëri jetojnë rreth 3 milion shqitarë etnikë dhe në Kosovë 2 milion të tjerë, rreth e rrotull gjenden edhe të paktën 5 milion të tjerë.
Në Italinë e jugut kemi diasporën tonë historike, të ikur që nga koha e okupacionit tirk mbi Shqipërinë, pra diku nga shekulli i XVI-XVII. Ato kanë ruajtur për mrekulli gjuhën, kostumet, këngët dhe gjithcka tjetër që përbën identitetin kulturor shqiptar. Shqiptarët ruajnë me fanatizëm të madh zakonet e mikpritjes dhe ritualet e besës. Besa është institucion primordial i shqiptarëvë kudo që ndodhen.
Shembulli madh i kësaj ishte strehimi i më shumë se 25000 ushtarëve italianë gjatë Luftës së Dytë të mbetur në Shqipëri mbas kapitullimit. Me këtë moment është i lidhur edhe libri që ju citoni për piktorin sicilian të humbur nëpër Shqipëri, si dhe romani im “Mbyllur për pushime”.
Në të dy këto libra jam përpjekur ta shikoj historinë me sytë e humbësve, duke dhënë kështu një tjetër perspektivë të historisë dhe duke e bërë atë të mësojë nga letërsia.
Romani juaj “Secili cmendet simbas mënyrës së vet” doli në Gjermani në fillim të vitit të kaluar. Çfarë eksperiencash keni pasë ndërkohë në Gjermani apo me publikun gjerman? Keni hasur ndonjë veçori në lidhje me tregun gjerman të librit apo keni ndonjë reagim befasues për librin tuaj nga publiku (cilat?)? Kur keni qenë për herë të parë në jetën tuaj në zonën gjermanishtfolëse (ku?)?
Për herë të parë në Gjermani shkela në shkurt të vitit 1993. Udhëtova nga Praga për në Mynih. Kishte borë dhe gjithçka më dukej si një pemë e madhe e Vitit të Ri. Më kujtohej gjithashtu poema e madhe e Heinrich Heine “Ein Wintermärchen” që e kisha lexuar në universitet. Kontakti i dytë qe në vitin 1999 kur pashë për të parën herë Panairin e Librit në Frankfurt dhe më pastaj me Gjermaninë më ka lidhur shumë festivali ndërkombëtar i teatrit “Neuen stucke aus Europa” që zhvillohej fillimisht në Bon e pastaj në Wiesbaden. Ajo ishte një bienale e madhe e teatrit bashkëkohor evropian dhe unë isha i pranishëm nga viti 2000 deri më 2012, si patron për Shqipërinë. Në vitin 2010 në këtë festival u shfaq drama ime “Allegretto Albania” e cila u prit shumë mirë, vecanërisht nga Forumi i Kritikëve, që e rreshtuan atë të parën në klasifikim. Për këtë rast gazeta Frankfurter Allgemeinen, më 28.6.2010 do të shkruante: “Stefan Çapaliku schreibt eine absurde komische Parabel auf die postkommunistische Zeit in einem Landëie Albanien”.
Sa i takon romant tim në gjermanisht i falem nderit përkthyeses sime zonjës Zuzana Finger dhe botuesit “Transit” Verlag. Deri tani kam mbedhë fjalë të mira nga mjaft kritikë, si p.sh: “Anhand fein gezeichneter Figuren und mit oftmals ironisch-sarkastischem Duktus liefert er zugleich eine brillante Studie der politischen Verhältnisse und einer archaischen Familienstruktur, an der alle politischen Zwänge scheinbar abprallen.” (lLifePR. Bonn, 03.02.2022)
Cilat janë projektet tuaja të reja? Çfarë jeni duke shkruar në këtë moment? A është planifikuar një përkthim i ri në gjermanisht? Veprat tuaja në poezi dhe prozë, duke përfshirë shumë drama dhe gjithashtu ese akademike, janë përkthyer, përveç në gjermanisht, edhe në anglisht, frëngjisht, italisht, rumanisht, polonisht, bullgarisht, serbisht, maqedonisht dhe turqisht: përkthimet janë në vazhdim niveli transnacional dhe në cilën gjuhë jeni më të lexuar jashtë Shqipërisë?
Për momentin po mbaroj së shkruari romanin tim më të ri me titull “Thashethemet e mbasbukës”, një roman alternativ dhe eksperimental në të cilën përpiqem të bëj bashkë fotografinë me letërsinë (imago & verbum). Në gjermanisht Zuzane Finger po përkthen romanin tim të parafundit “Një ëngjëll veshë me frak”, i cili pritet të botohet nga i njëjti botues në Berlin,”Transit Verlag”. Ky roman gjithashtu është përkthyer edhe në frëngjisht dhe italisht. Shpresoj shumë të krijoj miqësi edhe më të thella dhe të sinqerta me lexuesin në gjermanisht.
Ju falenderoj shumë për këtë hapësirë që po më krijoni.
