Cikli i Kreshnikëve, i konsideruar si një monument i trashëgimisë shpirtërore të popullit tonë, ka ngjallur diskutime të shumta e të vazhdueshme në qarqet shkencore vendase dhe të huaja. Një nga problemet më të mprehta të këtyre diskutimeve ka qenë ai i autoktonisë së këtij cikli në kulturën shqiptare, dmth. a është ai një krijimtari origjinale, e ngjizur me lëndë mitike dhe estetike vendase, a është pjesë e traditës poetike shqiptare ?
Qëndrimet e studiuesve kanë qenë të ndryshme, nganjëherë edhe diametralisht të kundërta. Ata që e njohin këtë problematikë, e dinë se studiuesit që janë përpjekur t’i japin një zgjidhje pyetjes së mësipërme, ndahen në dy grupime kryesore. Në grupimin e parë, bëjnë pjesë folkloristë që kanë mbështetur hipotezën se këngët kreshnike shqiptare janë huazuar nga sllavët e jugut. Të tillë janë Vinçenc Prennushi, Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Stavro Skendi, Alois Shmaus etj. Grupimit të dytë i përkasin folkloristët dhe estetët që kanë arritur në përfundimin se këngët kreshnike shqiptare janë krijime autoktone, se thelbi, materia poetike, por edhe përbërësit e saj formalë lidhen ngushtë me kulturën shqiptare në tërësi dhe me traditën e saj poetike në veçanti. Studiuesit më të spikatur të këtij grupimi janë Qemal Haxhihasani, Veis Sejko, Demush Shala, Fatos Arapi, Zymer Neziri etj.
Duke qenë ithtar i hipotezës së mbrojtur nga grupimi dytë, edhe unë jam përpjekur të sjell argumente të reja, të cilat i kam parashtruar në një monografi të gjerë, të titulluar “Autoktonia e epikës legjendare shqiptare”, e cila, megjithëse është miratuar nga këshilli shkencor i ish-Institutit të Kulturës Popullore, nuk e ka parë dritën e botimit për mungesë financimi…
Edhe pas daljes në pension, problemi i origjinalitetit të këngëve kreshnike shqiptare ka vazhduar të më ndjekë pas. Gjatë leximeve dhe përsiatjeve të mëtejshme, kam arritur në përfundimin se një argument madhor që mbështet tezën e autoktonisë së Ciklit të Kreshnikëve është edhe ekzistenca e një ars poetica në këtë cikël. Natyrisht nuk flitet për një Skaldskaparmal (art poetik) si ai që ka shkruar Snorri Sturluson (1179-1241), por është fjala për elemente të shpërndara në trupin e rapsodive, me të cilat mund të ndërtojmë një art poetik të vërtetë. Këto elemente janë rregulla, parime artistike, të cilat i kanë pasur parasysh rapsodët shqiptarë dhe i kanë zbatuar në praktikën e tyre krijuese-improvizuese apo ekzekutuese.
1. Domosdoshmëria e frymëzimit poetik
Megjithëse nuk përmendet prej tyre termi teknik “frymëzim”, rapsodët shqiptarë e kanë konsideruar atë si një faktor të rëndësishëm në fushën e poezisë. Ata ishin të bindur se kur lahutari ia thoshte këngës, nuk ishte thjesht goja që këndonte, por ishte shpirti i tij i frymëzuar. Për këtë arsye, ndonjë këngë kreshnike mbyllej me urimin domethënës: “…po kush ndigjoftë, zemra i këndoftë.”
Të vetëdijshëm për domosdoshmërinë e frymëzimit, këngëtarët epikë janë përpjekur të nxitin këtë gjendje shpirtërore të veçantë me mjete të ndryshme. Frymëzimin, skaldët islandezë e kanë lidhur me hidromelin, një pije magjike e dhuruar nga Odini. Poetëve të lashtë sufistë, si mjet frymëzimdhënës u ka shërbyer vera. Një nga mjetet më të përhapura për nxitjen e frymëzimit ka qenë formula përthirrëse (invokative), me të cilën poeti i drejtohej një qenieje të mbinatyrshme për ta ndihmuar që t’ia dilte mbanë hartimit të poemës së tij. Një formulë e tillë ndeshet në epopenë “Beteja e Kadeshit” (shekulli XIII para erës së re), te Homeri, tek Ennius, te Lukreci, te Virgjili, te Shota Rustaveli (shek. XII-XIII), te “Kalevala” etj. Në Ciklin e kreshnikëve, rapsodët shqiptarë kanë përdorur formulën përthirrëse “Lum për ty, o zot e i lumi zot!…”, e cila paraqitet në trajta të thjeshta e të zgjeruara.
Veç Zotit, hyjnia frymëzimdhënëse ka qenë edhe Zana, e cila vetë ishte këngëtare e përsosur. I këtij mendimi ka qenë edhe E. Koliqi që ka shkruar: “Atëherë bukurija e Zanës së tij mshefet nën duvak, pa humbë shkëlqimin e vet.” Ky rol i Zanës del në pah qartë në një këngë të vonë, ndoshta të krijuar edhe nën ndikimin e kulturës së shkruar:” Mori Zanë, e bardha Zanë, / Falma zanin ta baj kangë!”
2. Modifikimi i pandërprerë i poezisë gojore
Modifikimi i pandërprerë i poezisë gojore ka qenë një nga parimet kryesore, sipas të cilave ka funksionuar kjo krijimtari. Ndryshe nga ç’pandehin njerëzit e zakonshëm, rapsodët nuk mbanin përmendsh me mijëra vargje, por vetëm disa subjekte, disa motive themelore, disa formulësime të quajtura klishé epike, të cilat u jepnin dorë t’i improvizonin tekstet e tyre. M. Murko ka shkruar: “Çdo poet, poeti epik ashtu si dhe të tjerët, ka të drejtë të udhëheqë subjektin ashtu si e kupton ai vetë dhe të ndryshojë ngjarjet dhe personazhet sipas nevojave të tij”. I këtij mendimi ka qenë edhe folkloristi Al. Amzulescu: “Duke zotëruar në fakt substancën e subjektit, për zhvillimin gjithnjë krijues të këtij, ai (këngëtari, A. P.) bazohet në disa pika, të natyrës së elemeteve tipike që përsëriten shpesh në raste si këto nga një pjesë te tjetra.” Ky studiues pohon se në përgjithësi një tekst nuk ekzekutohet dy herë në të njëjtën mënyrë. Duke folur për traditën e poezisë gojore iraniane, H. Massé ka pohuar se ajo ishte si një pëlhurë Penelope, para se të fiksohej në “Shahnamenë” e Firdusiut.
Natyrisht përvojën e tyre poetike, rapsodët shqiptarë nuk e kanë paraqitur në trajtën e formulimeve teorike, duke përdorur terma shkencorë. Qëndrimin e tyre ndaj kësaj dukurie, ata e kanë shprehur sipas mënyrës së vet, siç e dëshmojnë vargjet e mëposhtme: ”Këtë kangë kush e ndigjoftë / E një fjalë në të mos e shtoftë, / Atë zoti e marroftë!…” Është e qartë se modifikimi i pandërprerë i poezisë gojore nuk lidhej thjesht me të hequrit apo me të shtuarit e një fjale, por edhe me ndryshime me të rëndësishme si heqje apo shtim epidosesh, ndryshim i emrit të personazheve etj. Kështu, në këngët tona kreshnike, kryeprotagonisti i tyre mban emrin Muji, kurse në legjendën “Marku Suleiman” ky personazh quhet ndryshe: ”Marku Suleiman ishte çoban lopsh. Rapsodia “Muja pret Harapin e Zi” paraqet një përzierje të dy traditave: “Kur po e shef Tale Budallina / Mujon që ishte shtrëngue: / -Hajri, Syle, po më thotë, / Ku je nisë, ku do me shkue?”
Me dukurinë e modifikimit lidhen edhe dukuri të tjera të rëndësishme si procesi i çmitizimit e i desakralizimit: kështu kulti i zanës i lë vendin vrasjes së Zanës, Zana shëruese zëvendësohet me doktorët, kreshniku nuk i përballon tri provat e rënda falë cilësive të tij mbinjerëzore, por falë dredhisë së vajzës së dashuruar me të.
Me këtë parim ka lidhje edhe krijimi i varianteve të shumta të teksteve të poezisë gojore, për çka E. Koliqi shkruan:”Shum varjante ka sejcila rapsodi. Kjo don të thotë se kangëtarët përdorin shpesh të njajtin motiv, por tue i dhanë secili shtjellim edhe styl vetjak.”
3. Funksioni namatisës i fjalës poetike
Në lashtësi, besohej se fjala poetike, e frymëzuar nga hyjnia dhe e dalë nga goja e një mediumi, siç ishte poeti, kishte fuqi të mbinatyrshme, magjike. Me të mund të komunikohej me hyjnitë: me Zotin e Madh, me Diellin, me Hënën, me Yjet, me Zanat e Orët. Me anë të lutjeve apo të mallkimeve namatisëse mund të kryheshin veprime magjike me karakter mirëbërës apo keqbërës. G. Rebourcet ka theksuar:”Prania e magjisë verbale është e fuqishme te “Kalevala”.
Nga “Epi i Gilgameshit” veçojmë këto vargje namatisëse drejtuar hyjnisë së Diellit: “Në stepë rri Enkiduji i vetmuar, / me dorë ngritur. E mallkon gjahtarin; / me afsh e lut Shamashin dhe i thotë: / “Shamash, gjykoje punën e gjahtarit / pasurin’ shkatërroja, edhe merrja / Fuqinë e burrit! Demonët të gjithë / le ta dhunojnë, gjarpërinjtë t’i dalin / përpara hapit të tij të frikësuar.” Ashtu siç i lutet Shamashit Enkiduji, i lutet hyjit Karli i Madh te “Kënga e Rolandit”: “Kur muzgu i mbrëmjes bie, / prej kalit zbret në një ishull me bar t’ gjelbër, / shtrihet përdhé e zotit Hy i lutet / që ta bëjë diellin të ndalojë vrapin, / të zgjatet dita dhe të vonojë nata.” Të njëjtin veprim bën edhe çunaku keqot që i lutet Diellit për t’i kërkuar ndihmë: “-O ti diell, o diell i bardhë (…) ti nji forcë po çoma mue, / t’ muj anmiqtë sot me i poshtnue!”
Funksioni namatisës i poezisë manifestohet edhe në vargjet ku Halili i dashuruar e nem borën që i ka zënë rrugën dhe dëshiron që ajo të shkrihet sa më shpejt. Mallkimet magjike janë të pranishme në rapsodi të tjera, aty ku Gjergj Elez Alia nem kullën e vet, aty ku Muji mallkon bjeshkët, në të cilat detyrohet të varrosë djalin e vdekur etj.
4. Funksioni shoqëror i këngëve kreshnike
Lahutarët shqiptarë ishin të bindur se kënga, të kënduarit e këngëve kreshnike nuk ishte një argëtim i thjeshtë, por ai synonte të përjetësonte lavdinë e heronjve, t’i paraqiste bëmat e tyre si modele sjelljeje për bashkëkohësit dhe për brezat e ardhshëm. Për këtë çështje, E. Koliqi ka shkruar: “Me qenë i nderuem prej shokve e fisit, me qenë i kënduem në kangë lahute për ndoj trimni të rrallë – qe ideali i malsorit.”
Duke folur për ndikimin e këngëve kreshnike te dëgjuesit, për rolin e tyre në shoqëri, Q. Haxhihasani, është shprehur: “Në këto rrethana, kënga e lahutës ka luajtur rol moral e psikologjik të veçantë. Kangët e kreshnikëve, thonë malsorët, e burrnojnë njérin, e bajnë trim, i shtien zemër të durojnë plumbin, gjakun, luftat ku tresin mashkujt.”
Idealet e njerëzve të kohëve heroike për t’u bërë të lavdishëm, për t’u përjetësuar në këngë, janë të pranishme në të gjitha epopetë. Tek “Epi i Gilgameshit”, kryeprotagonisti i thotë Enkidujit: “Emrave tanë t’u thurin lavdi n’tokë.” Ideale të tilla udhëhiqnin edhe protagonistët e epikës heroike shqiptare: “Qat’herë Muji Halilin ma pajton: / -Mos kij gajle, trimit i ka thanë, / larg, o zot, trimninë me të humbë! / Bash në kangë Muja don me t’vu, / për shum vjet Muja ka me t’kndue.”
Në qoftë se për trimat nderimi më i madh ishte të hynin në panteonin që quhej poemë epike, turpi më i madh ishte të stigmatizoheshin nga kënga tallëse ose siç thotë Turoldus, nga kënga e keqe, të cilës kreshniku duhej t’i trembej më shumë sesa vdekjes: ”-Zotërinj baronë, gjë t’keqe mos mendoni. / Ju qes be n’Zotin: mos mendoni t’ikni, / që asnjë kreshnik t’këndojë për ju kangë t’keqe. / Na bie më mirë duke luftuar të vdesim…”
5. Domosdoshmëria e shoqërimit të këngëve kreshnike me lahutë
Ndikimin më të madh te publiku, këngët kreshnike e arrinin kur ishin të shoqëruara me lahutë, kur fjala poetike shoqërohej nga muzika. Kaq e ngushtë ka qenë lidhja midis këtyre dy përbërësve, saqë rëndom këngët kreshnike janë quajtur edhe “këngë lahute”. Në rapsodinë “Omeri i Ri” thuhet: “Ja ka dhanë lahutën në dorë. / Mjaft bukur po m’i bjen / e ma mirë me kangë po e ndjek.”
Në epopenë “Kalevala”, flitet se si e ndërtoi kantelenë Vainamoineni, instrumentin, me të cilin u kënduan këngët epike të finlandezëve: “Pra, Vaino, bardi i moçëm, / Plaku i urtë bëhet marangoz, / Mjeshtër që përgatit lahuta: /Me kocka mlyshi krijon instrumentin, / ai mjeshtron gëzimin e pamoshë. / Me çka u bë kasa e kësaj kanteleje?/ Me nofullën e mlyshit të madh./ Me çka u bë bishti i kantelesë?/ Me dhëmbët e mlyshit të madh. / Me çka u bënë kordat e kantelesë? / Me qimet e hamshorit të ferrit.”
Një episod të ngjashëm e ndeshim edhe në këngët tona legjendare ku bëhet fjalë për strukturën e lahutës dhe për përgatitjen e saj nga Muji:” Kqyr çka bani Muji për me ba!/ ma punonte nji lautë prej pajet / e m’ja ven ai zhaben prej magarit / e m’ja ven shkërdhosën prej thanet / e m’ja ven aj bishtin prej kalit / e sa t’madhe Muji po na i këndon,/ Të gjithë Jutbinën Muji po e shurdhon.” Të kënduarit me lahutë, vetë muzika e lahutës kanë pasur efekte pothuajse magjike mbi dëgjuesit, siç merret vesh nga ky pasazh i shkëputur prej rapsodisë “Halili dhe agajt e Jutbinës nxjerrin Mujin nga rrethimi: “E shoqja e Mujit Halilit
i ka thanë: /- Ma merr atë sharkinë në dorë, / bash te kryet ti Mujit me m’i ndejë, / më këndo Jutbinë e Krahinë, / më këndo çikat në krajlni, / ishalla gjumi Mujit ka me i dalë, / me idhnim gjumi Mujit s’ka me i dalë.”
Në lidhje me karaktarin sakral të lahutës dhe për efektin magjik të të kënduarit me lahutë, Q. Haxhihasani ka saktësuar: “Vegla, me të cilën shoqërohen këto këngë është lahuta. “Lahuta, thotë malsori, asht e bekueme, se merr kajkë të dhemshme, kajkë trimash. Kajkët e lahutës kanë ogur, beriqet. Asht mirë me i ra lahutës, asht mirë edhe me e nigiue.”
6. Këngët kreshnike kanë një substancë të lashtë
Pavarësisht nga modifikimet e vazhdueshme që kanë pësuar, pavarësisht nga mënyra se si paraqiten në trajtën e tyre përfundimtare kur janë mbledhur, këngët e Cikilit të Kreshnikëve janë ngjizur me një substancë të lashtë. Për këtë janë të vetëdijshëm edhe lahutarët, të cilët më se njëherë përsëritin se në këngët e tyre flitet për subjekte të qëmotshme: “Qeshtu thonë se ka ndollë motit / e na paçim ndimën e zotit!” Ose: “Se kto janë prralla prej motit, / ndihmën paçim na prej zotit!” Termin “përrallë” përdor edhe poeti amerikan H. Longfellow duke folur për traditat epike të amerindienëve:” Po të pyesni ku i gjeti / Këto këngë Navadaha, / Këto prralla të çuditshme?”
Studiues të ndryshëm kanë vënë në dukje praninë e miteve të lashta, paralele të miteve të grekëve të vjetër. Këtu po përmend kalimthi vetëm ndonjë shembull të tillë si miti i Akilit që mund të vritej vetëm në një pikë të trupit, miti i Herkulit që e vret Anteun duke ngritur në ajër, miti i zogjve që flasin, miti i Hefestit, i farkëtarit që farkon armë të jashtëzakonshme, miti i amazonës etj…
Propp ka theksuar: “Ndër ato më të vjetrat janë edhe subjektet që flasin për ndeshje kundër lloj-lloj përbindëshash dhe sidomos kundër balozit. “ Nga ana e tij Amzulescu shton: “Subjektet më të vjetra janë ato që i përkasin fejesës ose kërkimit të gruas dhe përpjekja për të.”
Argumente të tjera që përforcojnë idenë se këngët tona kreshnike kanë substancë lë lashtë, janë edhe elementet e romanitetit perëndimor, elementet e kulturës kristiane, ndonjë element që lidhet me gjuhën, me numizmatikën, me armatimet… Kultura shqiptare ka privilegjin e veçantë t’u atribuojë temave e subjekteve të poezisë së saj gojore një vjetërsi pesëshekullore falë dëshmisë së poezisë gojore arbëreshe.
7. Këngat kreshnike janë vazhdim i një tradite poetike të gjatë
Lahutarët shqiptarë u bëjnë homazh bardëve të mëparshëm, duke theksuar se këngët e tyre i kanë trashëguar nga këngëtarë që kanë rrojtur para tyre: “Se atje un nuk jam kanë, / si kam ndie e si m’kanë thanë…” Edhe më qartë ideja e trashëgimisë poetike, e vazhdimësisë nga një brez në tjetrin del në citimin e mëposhtëm: “ Kangë e gjeta e kangë e kndova…”
Tradita e gjatë epike te shqiptarët vërtetohet edhe nga ekzistenca e varianteve të shumta, të krijuara jo vetëm në krahina të ndryshme, por edhe në kohëra të ndryshme e nga breza të ndryshëm. Për traditën poetike finlandeze bën fjalë edhe “Kalevala”: “Këto janë fjalët e trashëgimit, / Runat e mbledhura në silahun / e plakut Vainamoinen…”
8. Këngët kreshnike kanë një bazë jetësore, historike
Megjithëse rapsoditë trajtojnë subjekte të lashta, megjithëse shumë rrallë u referohen figurave apo ngjarjeve historike të dokumentuara, konkrete, ato nuk janë fantazi e kulluar. Në krijime ku historia ngjizet me trillimin, ato u bëjnë jehonë ngjarjeve reale. Vetë lahutarët besojnë te karakteri realist, i besueshëm i personazheve dhe i ngjarjeve për të cilat këndojnë: “Qashtu thanë, atje s’jam kanë, / por mos me kanë kanë kështu, s’kishin dijtë me thanë.” Ose : “Darzëm të madhe Muja gjithkah ka ba. / Në darzëm të tina unë nuk jam kanë, / kanë kon tjerë e qeshtu kanë thanë!”
Mungesën e ngjarjeve dhe të personazheve historike në epikën heroike, V. Propp e ka shpjeguar kështu: “Bilina nuk është bazuar në paraqitjen në vargje të ngjarjes historike, por bazohet mbi një shpikje artistike, e cila qoftë edhe si shpikje përcaktohet prej historisë.” Nga ana e tij H. Massé përmend faktin se epopetë persiane nuk flasin për Akemenidët ashtu si këngët heroike franceze nuk flasin për stërgjyshëit e francezëve, për galët dhe frankët. Ajo që thuhet më sipër për epikën persiane apo franceze, vlen edhe për epikën tonë heroike, e cila nuk i zë ngoje ilirët.
Megjithatë nën koracën legjendare që mbështjell këngët kreshnike, dëgjuesi apo lexuesi nuk e ka vështirë të ndiejë pulsin e historisë, të vërë re probleme historike si konflikti ndëretnik pas dyndjes së fiseve sllave në Ballkan, lufta për troje (kullota), shpërngulja e anasve nën trysninë e ardhacakëve (“Muji ik prej krajlit”) etj.
9. Mbizotërimi i toponimeve që i përkasin një gjeografie mitike, artistike
Gjatë improvizimit apo ekzekutimit të rapsodive të tyre, lahutarët shqiptarë e thonë shkoqur se ata nuk kanë qenë të pranishëm në ngjarjet për ta cilat flasin, se vendet ku zhvillohen ato, janë të panjohura për ta. Pra, ato janë të largëta për ta jo vetëm në kohë, por edhe nga habitati i tyre i përditshëm. Ky mendim paraqitet me këtë klishe tipike: “Kshtu m’kanë thanë, se atje s’jam kanë.” Ose: ”Atje koft si kuvenet motit / na kha e paçim nimn e zotit, / kush kenon e kush nigion.” Në citimin e dytë bie në sy menjëherë opozicioni midis “atje” (vendi ku ndodhin ngjarjet ose gjeografia mitike) dhe “kha” (vendi ku riprodhohen ngjarjet ose gjeografia reale).
Në përgjithësi, në Ciklin e Kreshnikëve, mbizotërojnë toponime me karakter përrallor si: Lugjet e Verdha, Maja e Rreptë, Kunora e Bjeshkës, Krajlia etj. Edhe disa toponime të tjera si: Senja, Zadra, Tetova, Janina, Deti i Zi pothuajse nuk kanë të bëjnë fare me vendbanimet reale që mbajnë këta emra. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për toponimin “Jutbina”. Dihet se Jutbina reale ka qenë një fshat ose një kamp ushtarak, kurse në një këngë kreshnike pohohet se ajo ka një vezir që banon në saraje:” Atëherë në shpinë gjogut te i ka ra,/ te veziri në Jutbinë ka shkue,/ në saraj të vezirit tek ka ra…” Me këtë rast e quaj me vend të nënvizoj se përbindësha gjeografikë ka edhe në traditat e tjera epike. Bie fjala, i tillë është toponimi mitik Gnitahedr në “Edda”, të cilin kanë dashur ta lokalizojnë në krahinën e Vestfalisë, në Gjermani.
10. Mbarimi i periudhës së kalorësisë luftarake dhe rënia e audiencës së epikës heroike
Zhvillimi i pandërprerë i shoqërisë njerëzore, pati si pasojë, veç të tjerash, edhe mënjanimin nga skena e historisë të kalorësisë luftarake. Shenjat e këtij procesi historik duken sheshit edhe në Ciklin e Kreshnikëve. Në një rapsodi, hasim këtë episod kuptimplotë: ”…ka qitë Muja e paska thanë, […] / Në m’ndigjofshi, more shokët e mi, / po e punojmë një pallë e një parmendë / e po himë e tokët po i punojmë.” Në një rapsodi tjetër thuhet: ”U â bjerrë, tha, pahi agve t’rij, / S’ndihet kush ma për trimni!” E njëjta ide shprehet edhe në legjendat: “Kur duel pushka s’parit”, “Në shpellën e kreshnikëve”.
Me pakësimin apo zhdukjen e rolit të kalorësisë në shoqëri, bie edhe interesi për këngët që kanë mbajtur gjallë bëmat e saj, për këngët kreshnike. Këtë gjë e shpreh klisheja epike: “Kangën e nisa e qe tash e mbarova.” Folja “e mbarova” na shtyn të mendojmë se lahutari e ka vënë re padurimin e dëgjuesve, të cilët mezi presin që ai t’i japë fund këngës. Kjo ide bëhet më e qartë në shembullin e mëposhtëm: “ Kangën e nisa e qetash e mbarova, / Vetë jam lodhë edhe ty të shurdhova.” Nga ky citim marrim vesh dy dukuri që lidhen me rënien e epikës legjendare: së pari, lahutari nuk këndon më me entuziazmin e dikurshëm; së dyti, edhe publiku i tij nuk e ndjek më me etje dhe kënaqësi si në kohërat e shkuara.
Rënien e epikës heroike, madje edhe shuarjen e saj, dijetarët e konsiderojnë si një dukuri të natyrshme. V. Propp ka shkruar: ”Zhdukja logjike dhe e domosdoshme e bilinës historikisht nuk dëshmon për një dobësim të krijimtarisë popullore. Funksionet e eposit heroik, së bashku me zhvillimin e historisë, kalojnë në gjini të tjera.” G. Rebourcet pohon se poezia e madhe kalevaliane nuk mbijetoi në shekullin XIX. Për shkak të disa kushteve të veçanta, epika heroike jetoi më gjatë në Ballkan. Sipas Koliqit, stacioni saj i fundit qenë malet e Shqipërisë:” Këtu mjafton të pohojmë se ndër këto male janë gjallë sot, ndoshta të vetmit aedë, poetën krijimtarë epike popullore që lulzojnë sot n’ Europë. Deri para lufte (Lufta I Botërore, A. P.) kishte edhe në Jugosllavi; mbas lufte, epika popullore gjeti strehën e fundme të vet nëpër shkambij të Shqipnis.”
* * *
Në monografinë e tij “Poezia epike gojore e shqiptarëve dhe e sllavëve të jugut”, S. Skendi mbron hipotezën se këngët kreshnike shqiptare janë huazuar nga tradita serbokroate pas shekullit XVIII. Këtë përfundim tendencioz dhe antishkencor e ka hedhur poshtë edhe albanologia ruse A. Desnickaja: ” Mirëpo nuk ka baza që të datohet lindja e saj (e epikës shqiptare, A. P.) në shekullin XVIII, siç bën S. Skendi.”
Mendoj se një ndër argumentet e shumta që e rrëzojnë përfundimin e Skendit dhe të bashkëmendimtarëve të tij, është edhe ekzistenca e një ars poetica në Ciklin e Kreshnikëve, i cili dëshmon se nuk është fjala për një traditë poetike të re, po për një një traditë epike të hershme e të gjatë. Kuptohet se lahutarëve të një tradite epike të re, që do të ekzekutonin këngë të huazuara, as që do t’u shkonte në mendje të meditonin për problemet që parashtrova në qasjen time.
Të mbrosh autoktoninë dhe origjinalitetin e epikës heroike shqiptare nuk do të thotë aspak të mohosh lidhjet e saj të mundshme me kulturat e popujve fqinjë.
Për këtë çështje teorike, G. Rebourcet është shprehur kështu:”…po aq sa ç’është e vështirë të tregosh se një huazim është bërë në një kahje të vetme, po aq e paarsyeshme është të pohosh papërshkueshmërinë e një kulture – kontaktet me grupet gjermanike, sllave e skandinave periferike e kanë ndihmuar poezinë popullore finlandeze të formojë heronjtë e saj, ndërsa gjuha merrte me të dy duart në këto burime të reja.”
Lidhjet, kontaminimet e pahomueshme të kulturës shqiptare me kultura të tjera, të afërta e të largëta, vërtetohen edhe nga paralelet e shumta, kryesisht analogji tipologjike, midis epikës heroike shqiptare dhe epikës heroike të popujve të tjerë, të cilat janë përimtuar në punimet e disa studiuesve.
