Nga Suadela Balliu
“Omne Trium perfectum!” – thotë shprehja latine që e sheh përsosmërinë në gjithë ç’vjen në trini. Ashtu siç i ka parë edhe poeti Zef Zorba tre hermetikët e mëdhenj italianë, të cilëve u shqipëroi poezi dhe bashkë me to, edhe shënime mbi jetën, veprën dhe tiparet dalluese të secilit. “Por ai është këmba e katërt e kësaj platforme moderniste, që bën bashkë dy brigje të poezisë”, – thotë Ana Shkreli, nga botimet “Çabej”, që sapo ka sjellë të botuar përzgjedhjen poetike të titulluar “Perfectum Trinum”.
Fill vetëm në gji të dheut çdonjëri
Prej një rrezeje dielli shestuar
E bëhet muzg menjëherë (Quasimodo)
Ishte viti 1984, disa vjet përpara se të ndihej vërtet agonia e diktaturës, ndërsa poeti dhe përkthyesi nga Shkodra, përkthente në fshehtësi letërsinë e ndaluar. I shkolluar në Padova, në vitet ’40 tre poetët italianë ishin edhe të parapëlqyerit e tij. “Kjo antologji është e pamjaftueshme për pasqyrimin e veprës poetike të të treve apo për paralelizmin e tyre pasi, veç së vërtetës “traduttore-traditore”, edhe vetë metoda e antologjizmës është, dashtë e pa dashtë, vullnet i përzgjedhësit dhe njëfarë shkrandjeje e veprës totale të autorit”, – shkruante tridhjetë e pesë vjet më parë shqipëruesi i cili, mjerisht, asnjë nga veprat e përkthyera apo krijimtarinë origjinale të tij nuk do ta shihnin dritën e botimit sa qe ballë.
Një parmak flladi
Për të mbështetur sonte
Trishtimin tim (Ungaretti)
“Nga fraksionarizimi ka rrezik që “poeti njeri” të paraqitet me reflekse jo të qenësishme nga e gjithë prodhimtaria e tij. E mbara do të ishte të jepej shqipërimi i plotë i veprës poetike të çdonjërit. Po kujt ia mban? Mua jo”, – shkruante Zorba, me rigorozitetin thuajse shkencor të shqipëruesit, me vetëdijen se do të vinte një ditë që puna e tij do të botohej dhe do të njihej nga lexuesit. Eugenio Montale, fitues i Nobelit të letërsisë më 1975, Salvatore Quasimodo, Nobel i letërsisë më 1955, Giuseppe Ungaretti, i kandiduar po atë vit dhe Zef Zorba, poeti i sirtarëve apo hermetiku dhe modernisti i cili do të njihej nga lexuesi shqiptar vetëm pas vdekjes, kur më 1994 do të botohej vepra e tij poetike “Buza e ngrirë në gaz”. E megjithatë, edhe shumë vjet pas vdekjes, atë e mban gjallë i gjithë korpusi letrar, dorëshkrime që presin ende ta shohin dritën e botimeve. Një zotim i të bijave kur ai u nda nga jeta dhe që në këtë 99-vjetor të tij përuruan në teatrin “Migjeni”, në Shkodër, përmbledhjen poetike “Perfectum Trinum”, ndërsa thonë se kanë gati të tjera dorëshkrime, që do të botohen deri në 100-vjetorin e tij.
Më dukej një lodër e lehtë
Ta bëja asgjë largësinë
Që më qe hapur të këmbeja mërzinë
E zbehtë me zjarrin tënd të vërtetë (Montale)
Zef Zorba mund të quhet, pa dyshim, një artist i plotë dhe i shumanshëm: poet, përkthyes, publicist, regjisor, autor pjesësh dramatike dhe libretesh. Lindi në Kotorr më 1920, në një familje shqiptare. Më 1941 u regjistrua në Fakultetin e Shkencave Shoqërore, në Universitetin e Padovas, por u detyrua të ndërpriste studimet më 1943 për shkak të Luftës së Dytë Botërore dhe të kthehej në Shkodër, ku jetoi deri në fund të jetës, më 1993.
Ende sot shumë përkthime të tij mbeten në sirtar, në dorëshkrime; T.S Elliot me “Katër Quartete”, “Pritje koktej”, “E mërkura e përhime”, poema të Robert Frost, Oscar Wilde, me “Rëndësia e Seriozitetit”, si dhe vepra nga Pirandello, Wilder, O’Neal etj. Si regjisor në Shtëpinë e Kulturës në Shkodër, pati vënë shfaqje në skenë, si “Armiku i Popullit” i Ibsen-it dhe “Juda Makabe” të Fishtës. Ndoshta kjo ishte edhe arsyeja pse u burgos më 1946, për vjet me radhë.
Zorba kapërceu kufijtë e krijimit mirëfilli letrar dhe eksploroi pikëtakimin e letërsisë me muzikën apo artet pamore, duke i shtuar korpusit të tij artistik edhe dy librete operash, “Teuta” dhe “Rozafa”, tekste këngësh me muzikë të Prenk Jakovës, por edhe punime gdhendjesh në dru, të cilat ilustrojnë poezinë antike greke, tragjedinë dhe komedinë klasike.
Librat e tre poetëve italianë Zorba nuk i shihte si një përmbledhje e thjeshtë poezish, por një vepër e plotë, në vështrimin e mirëfilltë aristotelian. Për librin e tij “Allegria” Giuseppe Ungaretti thotë: “Ky libër s’është veçse një ditar. Autori nuk ka ndonjë ambicie tjetër dhe beson se edhe poetët e mëdhenj s’kanë pasur pikësynim të ndryshëm, pos që të linin një biografi të bukur të vetën.” Prandaj edhe librat e tyre mbajnë që në titull këtë karakteristikë ditari, mendon Zorba. “Përpos parametrave të përbashkët, këta tre poetë kanë veçori krejt individuale, sidomos në shpalosjen e botës poetike të secilit, guxoj të them se vepra e tyre, duke mbetur subjektive, është njëheri komplementare e prodhimtarisë së njëri-tjetrit, duke pasqyruar kështu një sistem qiellor unik, me veçori të pandryshueshme individuale, por harmonike në mes tyre e sidomos pa errësuar njëri-tjetrin”.
Më 2019 Zorba i sjell lexuesit shqiptar rreth 100 poezi të tre poetëve italianë të shekullit XX. Botuesja e “Çabej”, Brikena Çabej, ka zbuluar se fare pak ndryshime iu bënë tekstit origjinal gjatë redaktimit. “Gjatë punës që bëmë me tekstin, disa dyshime fillestare për ndonjë lapsus që na pati shtyrë të ndërhynim në tekst, në fund i lamë mënjanë, duke menduar se shqipëruesi ishte larguar me kast nga origjinali dhe i kishte dhënë vetes liri për licencë poetike. Mendimin e parë për t’i korrigjuar ato pak raste e ndryshuam në çastin e fundit dhe i kthyem tekstet siç i kishte në dorëshkrim shqipëruesi”. Botuesi italian “Mondadori” dha leje për botimin e kësaj përzgjedhjeje me kushtin për të vendosur përbri edhe tekstet origjinale italisht, në një botim dygjuhësh.
