Mjeseve mundesh me ba sende me dritën
me iu ruejt me ba sy e sy e sy për me e gjuejt
mos me marrë frymë mjeseve tue kërkue gjumin gjithkah
mjeseve mundesh me i shtri nji kah nji lutjet gojëlangëta t`mbramjes
t`Zotave t`ngulun t`zhgrehun n`vaj për Lutjen n`kambë
për tana herët që s`i je dhanë qiellit t`territ tue ia zhgulë pemët
mjeseve mundesh edhe mos me u lutë ma mbas diellit që t`ban për lojë
e t`prish për gjumë tue pa ara e ara e ara t`lame n`ar me drapna e drapna e drapna t`zhdukun
Leximi i parë (leximi i sipërfaqes)
Poezia dhe lexuesi kanë nevojë të takohen disa herë për t’u njohur. Si takimet e dashurisë. Nëse pas takimit të parë nuk ke më dëshirë të rikthehesh, atëherë e di se nuk bënte për ty. Në çdo takim mëson dhe ndien diçka të re për poezinë dhe për veten. Sa më thellë të mund t’i hysh një poezie, sa më thellë gërmon ajo në ty, aq më e mirë është ajo. Për ty, si lexues. Në këtë perspektivë, leximi i parë është gjithmonë një lexim i së dukshmes, i sipërfaqes: tema (për çfarë flet poezia) dhe gjuha poetike (çfarë e mban një poezi në këmbë figurativisht, cilat janë metaforat, gjetjet, ritmi). Në leximin e parë vëren edhe si të bën të ndihesh kjo poezi. A të hyn në gjak, a të flet ty apo ta kundron botën me sytë e tjetërkujt. Nëse pas këtij leximi i ke thënë të gjitha, atëherë e di se kjo poezi ishte e këndshme. Kaq. Kurse poezia e mirë të rikthen te vetja gjithmonë. Asaj nuk mund t’i ikësh, ashtu si nuk mund t’i ikësh vetes. Kjo është ndër poezitë që duhet të përgatitesh ta lexosh disa herë, disa herë, disa herë. Se është ndër ato poezi që të buzëqesh në fillim e të këndon në vesh që në leximet e para. Dhe ti si lexues mundesh me u shtriq i kënaqur, duke u përkundë në atë melodi që përçohet në sipërfaqe. Dhe mendon se kaq ishte, kjo qe poezia. Por mos u dorëzo kaq lehtë! Ja po ta them që në fillim, Ledia Dushi nuk shkruan kurrë për lexues që kënaqen kollaj. Portat e parajsës poetike të saj janë të fshehura në bërthamën e fjalës. Janë si ato ilaçet e mbështjella me kapsulë, i fut në gojë dhe ndien vetëm shijen sipërfaqësore të mbështjelljes. Disa nga ju mund edhe të thonë: Oh sa e ëmbël! Hahaha, duhet ta gëlltitësh, i dashur lexues, ta lejosh të përzihet me lëngjet e stomakut tënd, të të shkrihet në gjak.
Por le ta shohim pak sipërfaqen: Një poezi e zgjimit. Shumë fjalë e sinjalizojnë temën, ai çasti i zgjimit, loja midis diellit dhe territ, mjesit dhe mbrëmjes, ai çasti kapërcyell: syhapë a symbyllë? Çasti i palëvizshmërisë. Kohëzgjatja është disasekondëshe, ndoshta. Por që në sipërfaqe ndihet rrjedha, apo jo? Të parat që e sinjalizojnë që në këtë lexim janë përsëritjet: rimarrjet vertikale “mjeseve mundesh” dhe rimarrjet horizontale “sy e sy e sy”, “drapna e drapna e drapna”. Përsëritjet krijojnë, nga njëra anë, ndjesinë e rrjedhës së çasteve që shkojnë pashmangshëm drejt zgjimit dhe nga ana tjetër, ndjesinë e marramendjes dhe përhumbjes së sapozgjimit. Se kush është i qartë në ato momente. Poezia rri symbyllë para diellit. Mbrapa janë lutjet “gojëlangëta” të mbrëmjes, gojën lëng nga dëshira a nga vaji i zotave dhe mandej goditja me drapër e metaforës: për tana herët që si je dhanë qiellit tterrit tue ia zhgulë pemët.
Kjo është një metaforë shumë vizive dhe e fuqishme, shkulja e pemëve qiellit të territ, që krijon një kontrast shumë interesant me atë gjendjen e pafuqishme të parazgjimit. Të krijon idenë e një fuqie si ato që kemi në ëndrra që, për një arsye a një tjetër, s’mund të realizohen. E ndien se do të mundje të vrapoje një maratonë po s’lëviz dot as këmbën. Poezia rri symbyllë para diellit. Mbrapa është gjumi i humbur. Gjumi i pagjumësisë së mosdhënies ndajterrit. Tash hapi sytë dhe merr frymë!
Leximi i dytë (leximi i teknikës)
Leximi i dytë zakonisht nis e t’i zbulon sekretet e realizimit, është leximi i teknikës. Shumica e poezive nuk kanë sekrete, kanë vetëm metafora. Por talenti i vërtetë nuk qëndron në metaforat. Mendja e njeriut është një prehër i pafund metaforash. Talenti i vërtetë qëndron në krijimin, shpesh spontan, të një ndërthurjeje metaforash, gjendjesh dhe emocionesh që e rishpikin poezinë në mendjen e lexuesit. Lexuesi e gjen veten duke zbërthyer teknikën e poezisë njëkohësisht që zbërthen veten. Në këtë pikë poezia duhet lexuar me zë të lartë:
A e lexove? Lexoje edhe një herë, është krejt e shkurtër. A e ndien rrjedhën?
Kjo është poezi e rrjedhës. Nga ato që krijojnë gjendje me fjalë që nguten njëra pas tjetrës pa pika dhe presje, pa thyerje të logjikshme vargjesh, veçse turrje përpara drejt fundit që nuk është një ujëvarë e rrezikshme, por veçse një prag i ri rrjedhe që nuk mundesh me iu shmangë.
Një mënyrë e tillë të shkruari e ka një efekt anësor: të lë pa frymë. Fizikisht dhe metaforikisht. Ja, lexoje këtë varg: e tprish për gjumë tue pa ara e ara e ara tlame nar me drapna e drapna e drapna tzhdukun.
Lexoje me zë të lartë. A e ndien si jeton me frymën tënde dhe se si, kur mbaron, është i mbushur me frymën tënde, ndërsa ty të duhet me u mbushë me frymë të re? Dhe nuk është gjatësia, sepse po të ishte kështu çdo varg i gjatë do na linte pa frymë. Por është një forcë e brendshme e vargut që e josh frymën dhe nuk e lë të ikë pa i shkuar në fund. Një fenomen i tillë quhet edhe talent, me fjalë të tjera. Mendoje se si një moment kaq i paqtë dhe i palëvizshëm në dukje, ajo kohë kur po të del gjumi, transmetohet me një vrull të tillë të brendshëm. Ëmbëlsia e leximit të parë të shtyn të mendosh se po noton këndshëm një mëngjes të bukur në liqenin e Shkodrës. Ah, bile ndokush kthehet në shpinë dhe pluskon duke iu kënaqur diellit! Ah, por këtu i thonë Drin. Dhe në Dri nuk notohet, Drini të merr me vete dhe të nxjerr aty ku do vetë. Ndërkohë, poezia rri palëvizshëm në diell, me sy të mbyllur. Ajo çfarë të ndodh ty si lexues është efekti i saj, është ajo shtresa e nëndheshme që lëviz padukshëm. Ti mendon se është dielli që luan me gjumin, por, në fakt, është poetja që luan me ty dhe me leximin tënd. Ajo është zonjë përmbi gjuhën. Ku shkel ajo, e vendos gjurmën e saj mbi domethënien e fjalëve: mundesh me ba sende me dritën.
Poetja na mëson se sende munden me qenë gjithçka që i shkon asaj në mendje, jo veç çka pret ti si lexues se sendet mund të jenë. Ku shkon ajo ndryshon ritmi i vargut dhe nëse ti ke arritur t’ia dëgjosh hapin, veç shpejton t’i dalësh përpara ara ara ara ara ara ara.
Leximi i tretë (leximi i mendimit)
Poezia e mirë e shtyn lexuesin pashmangshëm në një lexim të tretë, leximin e mendimit. Sepse poezia nuk është vetëm teknikë dhe fjalë. Poezia është mendim. Poetët e talentuar mbjellin mendime dhe përjetime në ne. Leximi i tretë e ndihmon lexuesin të ndjekë fillin e mendimit të poetit dhe fillin e mendimit të vet. Zgjimi është një çast shumë fatal. E gjithë dita përcaktohet nga ai moment i shkurtër i parazgjimit, ai moment peshues kur gjithçka vihet në provë: A dua të zgjohem? A dua të rikthehem në jetë? A kam fuqi të zgjohem? A kam fuqi të rikthehem në jetë? A duhet të zgjohem? A duhet të rikthehem në jetë?
Është i vetmi moment kur mund ta përjetojmë pa pasoja të qëndrueshme (d.m.th. vdekjeprurëse) atë lojën midis vdekjes dhe jetës. Në gjumë jemi të vdekur, por të vdekur për t’u ringjallur. Qelizat rigjenerohen. Por, njëkohësisht, edhe prehemi. Jeta na jep pak orë pushim nga çmenduria e përditshme që kërkon kaq shumë nga trupat tanë të mjerë, që veç shkojnë duke u harxhuar dhe konsumuar. Çdo mëngjes është një mëngjes më pak. Vdekja e vërtetë ndodhet një mëngjes më tej. Por është edhe një mëngjes më shumë për t’u përballuar. Dhe një shtytje e brendshme na thotë: Prehu tash! Pusho! Harro! Prandaj disa orë para zgjimit çlirohet në trup hormoni i kortizonit, që e përgatit trupin për zgjimin shumë kohë para se të jetë ora e zgjimit. Kjo sepse duhet një forcë e madhe jo vetëm psikologjike, por edhe kimike, për ta përballuar këtë shkëputje nga vdekja e gjumit. Duhet një forcë gati mbinjerëzore për ta zgjedhur me dëshirë luftën e jetës. Ti zgjedh. Mjeseve mundesh me u lutë ose mos me u lutë.
Leximi i katërt (leximi i vetes)
Në leximin e katërt lexuesi e njeh mirë poezinë, tashmë. Nëse ka mbërritur deri këtu, e do këtë poezi, e dashuron. Për temën, gjuhën poetike, për mjeshtërinë e realizimit, për fillin e mendimit, por sidomos sepse në leximin e katërt ka për ta ndier poezinë deri në fund, ka për t’ia ndier dehjen, magjinë, do të jetë a thua se e ka shkruar vetë. Leximi i katërt është leximi i vet. I shtrëngoj sytë fort në diellin e mëngjesit. Bota mbushet me ngjyra të papara. Një mrekulli. Këto janë vetëm ngjyrat e mia. Askush s’mundet t’i shohë, përveç meje. Unë mund t’ua tregoj, t’ua përshkruaj, por ata munden veç t’i përfytyrojnë. Dhe t’i lexojnë drapna drapna drapna drapna drapna drapna të zhdukun.
