Sikurse çdo ditë, bashkë me botuesin e tij, Kadareja po pi kafen te “Juvenilja”. E dija që atë drojen e mëpërparshme s’do ta kisha, ndaj rrugës me biçikletë nga Biblioteka Kombëtare deri aty, nuk stërmendova ndonjë gjë. Por sinqerisht, nuk ma mori mendja se biseda me Të do të ishte e atillë që pas dhjetë minutash ta shkrinte gjithë akullin e të shkriftohej në një natyrshmëri të veçantë. Pyetjeve të mia, fillimisht tepër të zakonshme, që vinin e orientoheshin nga tema që më interesonte, u përgjigjej thjeshtë e lehtë, pa harruar detajet e rëndësishme sipas Tij.
Një herë, kohë më parë kur sapo kisha ardhur në Tiranë, te “Rogner” zhvillohej një takim me Helena Kadarenë. Isha me Rita Petron dhe në fund, vajtëm ta përshëndesnim. Rita më prazantoi, por znj. Kadare nuk e la të mbaronte: “Po, e njoh.” i tha, dhe u kthye nga unë “Më ka folur Ismaili për ty.” Nuk besoj se po të më kishin dalë krahë e të fluturoja, do të arrija më lart në qiell se në atë çast! Nuk m’u prit, telefonova prindërit e mi, shokët, këdo… Doja ta ndaja me të gjithë atë çka dëgjova: Ismail Kadare kishte folur për mua!
Tani, përballë Tij, dua t’i kërkoj të flasë për vete. Po si ta bëj këtë? Qysh kur e mendova, kushedi sa e sa mënyra kam sjellë në kokë, duke i peshuar, analizuar, sistemuar e kategorizuar në e – përshtatshme; s’është – gjë; do – të – më – përzërë – po – ia – thashë – këtë. Atë çast, lëmsh, s’flas dot, jo pse s’kam çfarë të them, por ngase nuk di ç’të them. Po të mos më nxiste Bujari, patjetër që përtej vështrimit tim me adhurim, kurgjë tjetër s’kish për të zënë vend mes meje dhe Is.. (Is., sikurse Helena e quan në kujtimet e saj… Dua t’i them edhe unë kështu, që Ai të më pyesë “pse” dhe t’i tregoj ndodhinë e përmendur më lart, por heq dorë menjëherë nga kjo, s’ka kuptim, zë pjesë pikërisht në kategorinë do – të – më – përzërë – po – ia – thashë – këtë).
“Andreasi punon në Bibliotekën Kombëtare…”
“Po, aty punoj.”, sikur filloj ta marr ngadalë veten, “Dhe, kur po përgatisnim ekspozitën për ditëlindjen Tuaj, pata në dorë gazetën ku gjendet poezia juaj e parë, “Kush punon”.
Kadare qesh lehtë. Unë ndaloj, në pritje mos do të thotë diçka, por asgjë. Në rregull Andreas, vazhdo tani, dil aty ku deshe që në fillim. Shpejt, mos e harron…
“Për këtë Ju shkruani në librin ‘Koha e shkrimeve’, ku tregoni si u mbrujtën këto poezi, si i pritët… Në fund tregoni një episod me babain…” dhe librin, e nxjerrë pak më heret nga çanta, e hap e lexoj:
Iliri më priste te rrugica.
-Ama ç’ditë, – tha.
Unë s’u përgjigja. Një copë rrugë e bëmë kokulur të dy.
-Sikur të hiqnim dorë nga ato vjershat, – tha Iliri. – Më duket se gjithë kjo prapësi prej tyre po na vjen.
S’dija ç’t’i thosha dhe ashtu pa folur u ndamë parë portës së shtëpisë sime. Një copë herë u vërtita nëpër shtëpi pa ditur ç’të bëja. Tek po soditja pullazet nga dritaret e katit të tretë, m’u duk se tymtari i shtëpisë së zotit Jorgaq nxirrte tym më të dendur se zakonisht. Me siguri, ishte duke i treguar së shoqes atë që kishte ndodhur dhe ajo nga zemërimi hidhte dru të lagëta në zjarr.
U largova nga dritarja, por mërzia m’u shtua më tepër kur m’u kujtua ajo puna e vjershave, prej të cilave duhej të hiqja dorë. Shumë vargje dhe strofa të lëna përgjysmë i kisha shkruar me laps andej-këndej nëpër muret e shtëpisë, në vendet prapa dyerve, që të mos binin në sy. Me një ndjesi mallëngjimi, që ma shkaktonte braktisja e tyre, shkova t’i shikoja edhe një herë, duke u përpjekur që t’i lëvizja pa zhurmë flegrat e dyerve. Ishin aty, të fshehura pas tyre, shumica të lëna përgjysmë, me ndonjë rimë të rrallë që e kisha gjetur me aq mundim. Mendimi se do të më duhej të hiqja dorë prej tyre bëri që të më hipte një dëshirë e zjarrtë për të plotësuar ndonjë nga ato strofa gjysmake. Nxora lapsin dhe nën rreshtin “Kush punon”, që mund të merrej edhe si titull i një vjershe, shkrova vazhdimin: “Rehat shkon”. U habita dhe vetë nga lehtësia me të cilën e gjeta vargun bashkë me rimën. Por habia do të bëhej më e madhe, kur pas gjysmë ore mundimi të skëterrshëm arrita ta plotësoja gjithë strofën:
Kush punon
Rehat shkon
Detin e kalon
Njeri s’e ndalon.
I mrekulluar, s’ngopesha së lexuari vargjet, pa u besuar syve se si kisha mundur ta shkruaja atë që më dukej si kulmi i artit poetik.
Pa e zgjatur më, e kopjova strofën dhe, duke i zbritur shkallët nga tri e nga katër, renda si i marrosur nga shtëpia për të thirrur Ilirin. Ai doli tërë hundë e buzë te porta, sikur të thoshte: fillove prapë ti, s’të mjaftoi gjithë ajo lemeri që na panë sytë.
Kështu u duk, por, kur ia lexova strofën, harroi gjithçka, u mrekullua më shumë se unë dhe, duke i rënë ballit me dorë, nisi të thoshte herë me zë të lartë, herë me pëshpërimë: “pupu, ç’kryevepër!”.
Zemra m’u bë mal nga ngazëllimi dhe u ktheva prapë në shtëpi për të vazhduar atë që u quajt prej të dyve si “vjersha më e bukur e gjithë poezisë shqipe”.
Iliri tregohej më i paduruar se unë. Ndërsa unë kafshoja herë gishtat dhe herë lapsin për të shkruar vazhdimin e vjershës, ai erdhi nja pesë a gjashtë herë për të parë si vente puna. Më në fund, aty buzë mbrëmjes çatisa te porta e Ilirit. Na merrej fryma të dyve, mua nga vrapi, atij nga tronditja, dhe ashtu me frymë të marrë lexova strofën tjetër:
Kush nuk punon
Rehat nuk shkon
Detin s’e kalon
Njeri e ndalon.
Iliri mbeti një grimë i mekur, pastaj zuri kokën me duar:
-Kulmi, – tha me zë të çuditshëm, një zë i shprishur, që s’ia kisha dëgjuar ndonjëherë. Madhështore, gjeniale. Ia kalove krejt poezisë franceze.
Isha pothuajse i sigurt për një gjë të tillë, megjithatë më erdhi mirë kur e dëgjova nga goja e një tjetri.
-Lexoma dhe një herë, – tha ai dhe, kur unë përsërita leximin, ai u mahnit edhe më tepër.
-Francezen e vure poshtë, – tha. – Të ka mbetur vetëm poezia bullgare, pastaj…
Nuk guxova ta pyesja se ku bazohej për një gjykim të tillë, që nuk ia kisha dëgjuar ndonjëherë.
-Duhet ta nisësh menjëherë për botim, – tha pas pak.
-Po ku?
-As unë s’e di. Të pyesim.
Të nesërmen morëm vesh se në Tiranë kishte një Lidhje të Shkrimtarëve, e cila botonte një gazetë dhe një revistë letrare. Vendosëm ta dërgonim vjershën në të dyja, madje Iliri mendonte ta dërgonim në të gjitha gazetat e Shqipërisë.
E kopjova prapë disa herë vjershën, i vura nën të emrin tim, emrin e tim eti dhe mbiemrin dhe të dy me Ilirin shkuam me vrap në postë. Ishim krejtësisht të sigurtë se vjersha do të botohej në faqet e para të revistës e të gazetës njëkohësisht.
3
Kudo që ndodhesha, në mësim, në lojë, përpara gjumit, ose pas zgjimit, mendja më rrinte te vjersha. Ilirit gjithashtu, madje nganjëherë më dukej se ai qe më i ndezur se unë. E sillja ndër mend me ngazëllim, me shpresë, me mallëngjim bukuroshen e vogël, që kishte ikur e vetme larg, atje nëpër redaksira, dhe që do t’i mahniste të gjithë. Kur qëllonte që merrja ndonjë dysh ose ndonjë qortim nga mësuesi apo nga im atë, me vete thosha: punë e madhe, le të marr dysha, le të më tërheqin veshin, ajo ndërkaq është atje dhe askush nuk mund ta kthejë mbrapsht. Të dy me Ilirin numëronim ditët, duke u përpjekur të gjenim nëse kishte mbërritur apo jo. Pastaj përfytyronim se si do të shtangeshin redaktorët kur ta lexonin, si do të mblidheshin kokë më kokë, të thërritnin shokët nga zyrat e tjera, madje nga redaksitë e tjera, ta lexonin prapë, t’i binin ballit me dorë, të kërkonin aspirina, ujë etj., etj.
Ndërkaq, duke qenë në pritje, nuk rrinim duarkryq. Iliri kishte lexuar diku parullën “të mos dehemi nga sukseset” dhe çdo ditë vinte me nga një ide të re. Ai vazhdonte të ngulte këmbë se tani që poezinë franceze e kisha vënë përfund, duhej synuar patjetër ajo bullgare. Asnjëherë s’arrita ta kuptoja se nga i vinte kjo, veç ishte kaq i bindur, saqë, kur përfytyronim çmeritjen e redaktorëve atje në Tiranë, aspirinat, ujin etj., Iliri ishte i sigurt se midis klithmave të tyre, e para do të ishte “ah, sikur t’ia kalonte dhe poezisë bullgare!”.
Një pasdite, ai erdhi tek unë me një libër të çuditshëm: “Metrika shqipe”, që kushedi ku e kishte gjetur dhe që ma bëri mendjen dhallë, kaq i vështirë m’u duk. Një ditë tjetër më tha se e kishte gjetur, më në fund, se ç’duhej të bëja: duhej të shkruaja gegërisht. S’e mora vesh se si i kishte lindur ky mendim, por nuk u desh të kalonte as gjysmë ore, që të më dukej i vetmi mendim i arsyeshëm.
Kuptohej që me kalimin në gegërisht, mundimet e vjershërimit m’u dyfishuan. Gjumin e bëja të turbullt, në mësime mezi mbahesha, ndërsa mbulesat e fletoreve dhe muret pas dyerve po mbusheshin me vargje të një lloji tjetër. “Vrik asht çue partizani”, ose “Shka ka thanë nj’ai trim i lokes”.
Ndërkaq, ditët kalonin. Pas mendjes sonë, vjersha duhej të kishte mbërritur në Tiranë dhe për ne nisën ditët e padurimit. Midis tyre, i lehtë, por këmbëngulës, shfaqej herë-herë tisi i parë i trishtimit.
4
Të dielën në mëngjes isha duke dremitur me kokën mbi detyrat e aritmetikës, kur e çrregullt, marroke, ashtu si dhe çdo gjë tjetër e Ilirit, më zgjoi trokitja e tij. Midis trokitjeve diçka thërriste me zërin e tij, që në këso rastesh i dilte tjetërfarësh: as i hollë, as i trashë, por i përzier, zë koke e gryke njëkohësisht, që nuk mund të të ndillte veç për gjëra të marra.
S’u besoja veshëve, aq e mrekullueshme m’u duk britma e tij: “U botua! U botua!”. Me duart që më dridheshin hapa portën dhe atëherë gëzimi m’u përplas në fytyrë në trajtën e një gazete, që Iliri e kishte shpalosur të gjithën, duke e zbardhur gjithë botën. Ishte i ndërkryer i gjithi, merrte frymë me zor dhe u desh një copë herë sa ta gjente vendin ku qe vjersha. Zhgënjimi që nuk e pashë me shkronja të mëdha, që të zinte krejt faqen, por në një kënd, saqë mezi dukej, u davarit në çast, kur afrova sytë dhe, oh, mrekulli, pashë vargjet që i kisha shkruar te muri, prapa derës së mesores, pikërisht ato, jo mbi gëlqere tashmë, por mbi letër, me shkronja të vërteta, dhe sipër tyre emri im, emri i babait dhe mbiemri. Krejt si në libra, Leon Nikollajeviç Tolstoj. Foqion Postoli. Shekspiri.
U desh të kalonte ca kohë që të mblidhnim veten dhe të kuptonim se në të vërtetë nuk qe botuar krejt vjersha, por vetëm strofa e parë e saj, madje dhe kjo jo më vete, por në rubrikën e përgjigjeve “Posta e redaksisë”, në faqen e katërt.
-Po prit, – thashë unë, – ç’kanë shkruar këtu?
-S’ka fare rëndësi, – tha Iliri dhe i hodhi sytë gjetkë, por unë, ndërkaq, kisha nisur të lexoja rreshtat që më drejtoheshin mua si përgjigje: “Morëm vjershën tuaj ‘Kush punon’ dhe të themi të drejtën u habitëm pak. Ju shkruani një gjuhë që as në prozë nuk përdoret. Për shembull: Kush punon, rehat shkon, detin e kalon, njeri s’e ndalon. Po të ishte kështu, do të bëheshin të gjithë shkrimtarë dhe poetë. Megjithatë, mos e humbisni kurajën. Vetëm kini parasysh një këshillë: lexoni përpara se të vendosni të shkruani”.
Një grimë mbeta si i mpirë, por Iliri ma rrëmbeu gazetën nga duart.
-Ç’më rri ashtu? – tha ai. – Nuk gëzon që të ka dalë emri dhe vjersha është botuar?
I çova sytë prapë te strofa e botuar dhe tek emri i shtypur me shkronja të zeza, për besë, Foqion Postol, Eskil, Aleksandër Dyma (biri), dhe në çast e harrova tekstin e përgjigjes dhe të dy me Ilirin nisëm të hidheshim përpjetë nga gëzimi.
Në drekë babai hyri në shtëpi i vrenjtur. Pa thënë asgjë, m’u afrua, më zuri nga veshi dhe ma tërhoqi një copë herë.
-Ti, more mistrec, ke guxuar të vësh emrin tim në ato shkarravinat e tua, hë? More kastravec, që më bëre të më skuqet faqja sot në kafene. More birbo, që kemi jetuar gjithë jetën me nder dhe erdhe ti të na turpërosh, dhe ku pa, në gazetë… Bëre ç’bëre, të mos të shoh më të merresh me turpëri të tilla, more vesh?
***
Për çudinë time, më dëgjoi në të tillë mënyrë që mund të lexohej në dy soje: e para, sikur ishte aq i vëmendshëm sa dikush që po dëgjon për herë të parë diçka e cila i intereson shumë, ndërsa e dyta, sikur po bezdisej në heshtje e po priste të mbaroja. Nga optimizmi, jam i prirur të besoj të parën, ndonëse e di se, sidomos tani, është e pamundur të lexosh gjësend në sjelljen apo qëndrimin e Tij. Mandej, ra heshtja e allasojtë që asnjëri s’po e griste dot: unë nga droja dhe ekzaltimi se Kadare., më kishte dëgjuar me vëmendje, paçka se kishte dëgjuar tekstin e Tij, ndërsa Kadare, ndoshta, në pritje të asaj çfarë do të thoja unë për të përligjur ato shtatë a tetë minuta kaluar duke lexuar.
“E kujtoni atë moment?” e pyes sa për të thënë diçka.
“Si jo?!” përgjigjet me ton të atillë që, jam i bindur se po të ishte në të tjera rrethana, do të ngjante ironik.
“E çfarë mund të shtoni për të?” por pendohem në vend! Po të qe diçka që do të donte ta shtonte, do ta kishte bërë në tekst. Si ta rregulloj… Si? (Ndër mend kam episodin e një interviste të Tij me një gazetare e cila, e lumturuar se më në fund po i merrte prononcim [kjo ishte fjala e saj] Kadaresë, e pyeti “Çfarë është për ju një libër i ri?”, dhe Kadareja u përgjigj duke e parë drejt e në sy “Një libër i ri është një libër i ri.”).
“Po çfarë të shtoj,” u përgjigj papritmas, duke më thënë se diçka do të shtonte, “Në gjithë jetën time, kjo ka qenë e vetmja bisedë serioze me tim atë.”
Yes! Ky ishte çelësi. Tani e çela sëndukun e fëmijërisë së tij. Nuk kam pse ta pyes “Po punon me diçka?” apo, larg qoftë “Çfarë ju ka frymëzuar për të shkruar këtë apo atë vepër?” për të mos e çuar dëm mundësinë e kësaj bisede!
“Pse, si ka qenë raporti Juaj me babanë?”
As nuk ma kishte marrë mendja se biseda do të futej në këtë hulli. Pyetjet e mia ishin të atilla që ta nxisnin të tregonte për krijimet e hershme, por tanimë, e gjitha m’u duk shumë më interesante.
“Nuk e di… Nuk bisedoja kurrë me babanë!
“Po shokët çfarë thonin për babain?” ndërhyn Bujari, “E pëlqenin shokët babain tuaj, apo jo?”
“Shokët e pëlqenin babanë tim, u kujtonte deri diku Hitlerin, prandaj.” përgjigjet Kadare. Unë qesh, s’e di ngase kjo më ngau të qesh apo nga sikleti, por më bëri përshtypje se Ai, në fakt, e kishte me shumë seriozitet.
“Ndryshe nga rasti i nënës, babain nuk e keni të pranishëm as te kujtimet, as në letërsi… Për shembull, nëna identifikohet me Kukullën…”, ndërkohë Kadare pohon gjithë kohës, “Po pse babai ka këtë mungesë?”
“Po pse, e di unë?!”
“Gjendet,” më korrigjon Bujari.
“Dakord, po shumë rrallë…”
“Pse, ku e kam?”
“Po ja,” vijon Bujari, “Kur thua se ishte hera e parë që e urreje tët atë kur vjen Remzi Kadare dhe i lutet me një qese florinj, ta mbajë në shtëpi, pasi gjithçka e kishte lënë në bixhoz. Dhe babai që i tha: Jo!, e ju kthye: Kurrë s’do të shkelësh këtu!”
“Remziu ishte xhaxhai Juaj?” pyes Kadarenë.
“Jo, kushëriri i tim eti.”
“Po kur u zhvendosët në Tiranë e mandej u bëtë i njohur… A ndryshoi diçka?… A kishte interes ai për letërsinë Tuaj?”
“Jo!”
“A ka lexuar diçka nga Ju?”
“Nuk besoj se i ka lexuar.”
“Po mirë, po a fliste ndonjëherë… Nuk e di… Lidhur me letërsinë, me faktin që përmendeshit…?”
“Jo…!”
“Dakord, mirë me Ju, po me vëllain, Shahinin apo motrën, Kakunë, ishte ndryshe raporti i tij?”
“Kakuja ishte më e madhe se unë, kuptonte shumë gjëra…”
“Kishte me babain marrëdhënie më të afërt se ju?”
“Jo, fare!”
Nuk e di pse, vijoj të ngul këmbë në të njëjtën pyetje! Dua që patjetër në një moment Kadareja të më përgjigjet “Po!”, kur e pyes, kronologjikisht, nëse në ndonjë çast i ati ndryshoi në raport me të, prandaj, pa lënë asnjë sekond të kalojë, e pyes për periudhën në Rusi:
“Po kur ishit në Rusi student? Shkëmbenit letra me familjen? Veçanërisht babai, kujtoni t’ju ketë shkruar ndonjëherë?
“Me nënën, vetëm. Më shkruante ajo herë pas here ndonjë letër. Se pse e bënte, nuk e di. Dhe kur e mbyllte, në vend të FUND shkruante FUT.”
Sërish, asgjë! Në rregull, tani do ta pyes fare hapur, s’kam si t’ja bëj ndryshe:
“Në rregull. Po me babain, personalisht, si mund ta përshkruani marrëdhënien Tuaj?” Dreqin, mos ndoshta e teprova?! Nxitoj të shtoj “Si mund ta përshkruani shumë shkurt?”
“Inekzistente, ku di unë… S’e di!”
Me patjetër, dua ta nxjerr diku babanë! Unë nuk i besoj përqasjeve të studimit të letërsisë sipas Formalizmit Rus, prandaj e pyes, i bindur se pas kësaj s’mbetet më gjë tjetër:
“A mendoni se kjo lloj marrëdhënieje ju ka ndikuar në krijimtari apo…?”
“S’e di, s’e gjej, nuk besoj.”
“Po rasti i nënës… Ai është krejt ndryshe! Keni një lidhje jo të afërt, por… Një lidhje të paktën!”
“Të çuditshme! S’e di, nuk e di, s’e gjej gjëkundi tim atë.”
Epo mirë, mes Tij dhe babait s’kam çfarë të rrëmoj më tej. Por gjithmonë, tema e babait më ka intriguar jo pak. Në çdo rafsh, figura e tij është tepër e veçantë. Qysh në krye, Zoti është një Atë dhe Biri i Tij, kur lind, rritet nga një figurë burrërore, nga Jozefi për të cilin nuk gjejmë të shkruar thuajse asgjë, më pas për filozofë të ndryshëm, etër të nihilizmit e absurdit, psikologët kanë zbuluar probleme me baballarët që i kanë nxitur të krijonin rryma të atilla… Apo Kafka, shembulli tipik i një marrëdhënieje që artisti, herë pas here ka apo në nënvetëdije kërkon të ketë me babain… Edhe te Kadareja, disi babai duhet të jetë, nuk e di pse s’po e pranoj dot përgjigjen e Tij.
“Po nëna me babain? Kështu ka qenë edhe me të babai, i largët?”
“Nuk e di… Besoj se po… Nuk kujtoj t’i kem parë ndonjëherë të flisnin diku, të veçuar, nën zë, njëri me tjetrin.”
Tani mendoj se duhet ta përgjithësoj, duke e shkrirë babain brenda familjes, prandaj pyetja e radhës është:
“Kur zgjodhët të merreni me letërsi, e pyetët apo i kërkuat mendim familjes?”
“Jo, fare!”
“Kur i thatë se morët këtë vendim, çfarë Ju thanë??”
“S’u thashë kurrë se kam marrë këtë vendim!” Pason një heshtje, e mandej Kadare vazhdon: “Edhe mua më vjen çudi, nuk di si ta kujtoj, çfarë emrash t’i vë…”
“Më bën shumë kureshtar se si reaguan kur Ju u bëtë i njohur… Për shembull, pas ‘Gjeneralit’…”
“S’e di… Im atë vdiq në ’75… Atëherë ‘Gjenerali’ ishte botuar…”
“Po mirë, as urime nuk ju tha?”
“Jo! Tërësisht indiferent. Vërtetë s’di si ta kujtoj. Dhe nuk e di nëse kjo indiferencë ishte komode për mua apo jo. Nuk doja të ma përmendte…”
Ndonëse e shtjellon te “Kukulla”, e pyes për të ëmën:
“E nëna, si u raportua me faktin që Ju u bëtë i njohur?”
“Po i dinte gabim nëna ime të gjitha gjërat. Motra ime më spijunonte në familje për çfarë bëja, shkruaja… E ndërkohë, do të shkrihesh gazit, nëna ime më tha në një moment se kishte frikë mos e ndërroja…”
Nxitoj ta ndëpres, dua t’i them se e di, e kam lexuar te “Kukulla”, e ashtu bëj. Po provoj të sfidohem me të? Këtë mendova, jo pa krenari të shoqëruar nga një ndjenjë e fortë faji, turpi…
“Ku di unë,” vijon Kadareja, “Familje gjirokastrite, s’ishte për muhabet!”
***
Në fund, kur bashkë me Bujarin po e shoqëronim Kadarenë në xhiron e tij pranë parkut të Liqenit, e pyeta nëse mund të më vinte në dispozicion dorëshkrimin e librit të Tij të fundit, “Kur sunduesit grinden” , për të përgatitur për botim kritik një pjese të tij, bazuar në shembullin e përkryer, dhënë nga prof. Matteo Mandala me “Në studion Kadare” (“Onufri”, 2016). Pranoi me përzemërsi, për habinë time.
(Kujtoj një herë, në një takim të para një viti a më shumë me të, i kërkova një autograf për një mike. “Patjetër!”, tha dhe mori librin. Në vend që të shkruante Me përzemërsi autori shkroi I përzemërt autori. Pasi e lexoi, qeshi dhe tha: “Çudi si e shkrova kështu! Unë as nuk jam i përzemërt!”)
Duke punuar tani me të, me shënimet në anë të faqeve, fjalë e shprehje, deri edhe pjesë të tëra që Kadare i ka hequr apo zëvendësuar, pyes veten se si ka mundësi që dikush i cili flet të njëjtën gjuhë me ne dhe përdor tridhjetëegjashtë shkronja si të gjithë ne ja ka dalë t’i kthejë ato shkronja në konstelacione për t’i dhënë kësaj gjuhe kaq shumë.
