Me Shqipërinë mëmë më lidh matronimia (himariote), me arvanitasit më lidh patronimia, me Arbëresht më lidh vendlindja ime, ndërsa me Kosovën ideja e lidhjes vëllazërore shqiptare! (Antonio Belushi)
E kemi njohur Papas Antonio Belushin menjëherë pas Luftës së Kosovës, në konferencat shkencore e në ngjarjet kulturore të Tiranës, Shkodrës, Prishtinës e të Pejës. Ai ishte i kudondodhur për të thënë fjalën e tij, mesazhin e tij, i kudogjendur për të kryer misionin e tij.
Tekstet e tij, mendimet e tij, kërkimet e tij, për trashëgiminë shpirtërore të arbëreshëve të Italisë e të arvanitasve të Greqisë, i kishim njohur edhe më parë sado në përmasa modeste. I kishim lexuar disa nga veprat e tij dhe disa nga tekstet e tij te gazeta “Lidhja” e te gazetat e tjera të kohës në Tiranë, në Prishtinë, ndër botimet e arbëreshëve e për arbëreshët e Italisë dhe madje te një gazetë krejt e panjohur Besa, e arvanitaseve të Greqisë. Por, dëshira për të gjurmuar e lexuar kërkimet e tij, sidomos ndër arvanitasit e Greqisë na qe kthyer në pasion, ndërsa insistimi për të njohur dhe mësuar nga fjala e tij për atë krah të hershëm të shqipes na bënte po aq kureshtarë sa i bënte kureshtarë bashkëkohësit e tij për të ditur, qartësuar e saktësuar dëshminë mesjetare të Brokardit për gjuhën shqipe, librin shqip apo shkronjat shqipe.
E njohem në ditët e para të pasluftës së Kosovës!
Kishte lindur në fshatin Frasnita të Kozencës në Kalabri. Ishte teolog e filozof prej profesioni, por të gjithë që e njihnin e quanin edhe shkrimtar, publicist, mbledhës i trashëgimisë arbëreshe kudo në botë, botues e studiues. Tregonte por më shumë rrëfente gjer e gjatë e pa përtesë për punën e tij fillestare në fshatin Shën Konstantin Arbëresh të Potencës (1965-1973), për hulumtimet në Falkunara Arbëresha të Kozencës (1973-1977), për përkushtimin e tij prej misionari për kërkimet themeltare në vendbanimet arbërore të Greqisë (1965-1986), për dëshmitë e tij misionari e intelektuali që të dëshmojë të vërtetën dhe vetëm të vërtetën për Kosovën në botë.
Prej kërkimeve të tij të trashëgimisë materiale e shpirtërore të arvanitasve të Greqisë, të arbëreshëve të Italisë e të shqiptarëve në gjithë botën, nga Kosova deri në Amerikë e Australi ai, në vitin 1971 botoi veprën “Këngë fetare arbëreshe”; më 1977: “Argalia në tekstet popullore arbëreshe në Frasnitë”; më 1983: “Magjia, mite dhe besime popullore në katundet arbëreshe; më 1989: “Fjalor frazeologjik i arbëreshëve në Itali dhe arbërorëve në Greqi”; më 1991: “Blegtoria në Frasnitë”; më 1994:“Kërkime dhe studime ndër arbërorët e Helladhës; më 2003 “Antologjia arbëreshe; më 2007: “Regesto – Manoscritti d’Archivio nella Biblioteca Internazionale “A. Bellusci” di Frascineto”; më 2008: “La parrocchia bizantina “Maria Assunta” di Frascineto”; më 2018: Biblioteka Arbëreshe “A. Bellusci”; më 2019: A. Bellusci-R.Burigana, “Storia dell’Eparchia di Lungro”; më 2020: së bashku me Ornela Radovicka, “Rrugëtimi në ngulimet arbëreshe”-50 kartolina gjigande arbërore në tokën italiane; dhe më 2021: Cultura tradizionale a San Costandino Albanese-Ricerche sul campo 1965-1973 e të tjera studime e të tjera dokumente dhe dëshmi.
Brenda këtyre vëllimeve me të dhëna dokumentare të mbledhura në një periudhë prej rreth 60 vjetësh, veç tjerash janë përfshirë çështje, tema, motive, tekste, dokumente, fotografi, imazhe dhe sidomos dëshmi gjuhësore të një vazhdimësie 500-vjeçare ndër arvanitas e ndër arbëreshë të kujtesës mesjetare, si dhe ndër shqiptarë të kohës moderne. Në këto vepra janë botuar tekste popullore nga të folmet arbëreshe e arvanitase, tekste popullore e dialektore, tekste me mite dhe besime popullore në katundet arbëreshe; tekste dhe dokumente në të folmet arbërore arvanite; këngë djepi, gjëegjëza, këngë te vatra e te sheshet, lojëra për fëmijët, zakone dhe besime ndër arbëreshët e Italisë; tekste krahasuese në të folmet arbërore-arvanite; prozë dhe poezi gojore, shënime për mënyrën e veshjes, mënyrën e të ngrënit, emrat e mjeteve dhe punëve bujqësore, blegtorale dhe të martesave, po edhe vjersha, vajtime, fjalorth mbi argalinë, frazeologji, dorëshkrime të shekullit XIX, shënime për vizitat, kujtimet dhe dëshmi të tjera për bibliotekën “A. Bellusci”, e të tjera e të tjera aspekte të përditshmërisë arbëreshe.
Vepra e tij si rrallë ndonjë tjetër në studimet shqiptare ka shtrirjen e plotë hapësinore sepse çështjet i ka trajtuar me tërë kompleksitetin kontekstual, interdisiplinar e konvergjues historik (duke i vënë në plan të parë kohën dhe ngjarjet); me tërë pasurinë e identifikuar e ubifikuar arkeologjike (gjurmët, artefaktet e prekshme e të emërtuara saktë me gjuhën historike të kohës); me tërë kontekstualitetin e matjes demografike e krahasuese, për të mos thënë kundërvënies së administratës greke (një korpus i tërë evidencash, regjistrash e dokumentesh ndër arbërorët në Greqi); por, çështja që dimensionon thellësisht përpjekjen dhe qëllimin e tij është konteksti gjuhë, i shprehur përmes fjalës dhe fjalësit, thënies dhe tekstit ndër arbëreshët në Itali e Greqi, si dhe një korpusi onomastik nga rreth 40 fshatra arvanitase, në të cilat veç tjerash do të mbahet mend për shqetësimin e tij rreth ndryshimit të ojkonimisë mesjetare të vendbanimeve arbërore nga administrata greke, ndërkohë që të gjitha mikrotoponimet rreth tyre ishin në gjuhën e shqipes mesjetare dhe moderne. “Arvanitasit më rrëfenin që në “këto vitet e fundit” në Greqi një vargu të gjatë katundesh arvanitase u janë ndryshuar emrat. Ndryshimet kanë ndodhur në tri dekadat e fundit. Për shembull: Kutumasë arvanjitë nani i thonë Koronja në elenika; Nani i thonë Fili në greqisht, po në arvanjitika na i themi Hasa’. Streveniku u bë Triadha; Zërikji u bë Elikonas; Kukurati u bë Agia Anna; Lutsa u bë Artemidha. Spata ish një katund që të gjitha toponimet rreth e përqark tij i kishte në shqip. Aty ku u ndërtua aeroporti i ri i Athinës quhej Liopëza ose Lopëza, domethënë fusha ku kullosnin lopët. Grekët këto 20 vjetet e fundit u kanë ndryshuar emrat mbi 60% të toponimeve, që ishin emra të vjetër shqiptarë. Mendoj se qeveria greke bën një politikë iracionale dhe relativisht dinake”, – shkruante etnologu Belushi, në të vërtetë dëshmonte Ati ynë, Papas Antonio Belushi.
Me jetën dhe sidomos me veprën e tij ai u shndërrua në paradigmë prej krijuesi të etnologjisë shqiptare, si korpus i tërësisë së gjeografisë historike dhe bashkëkohore ku kanë jetuar dhe jetojnë shqiptarët; prej autori të korpusit të gjuhës si dokumenti më i rëndësishëm i identifikimit të përbërësve materialë e shpirtërorë të një populli edhe kur ai është në fazën e fundit të agonisë; prej ideatori e personaliteti intelektual e moral, që për pjesën gjeografike të atdheut angazhohet si për tërësinë e saj, për t’u bërë së fundi institucioni moral e kombëtar i botës shqiptare.
E mendonim si një murg hijerëndë që ligjëron vetëm me fjalët e konceptet e Perëndisë, por ai ishte plot gaz e ligjëronte kryesisht me fjalët e gjuhën e historisë së etnisë; e mendonim si një shërbëtor të zotit që diskuton me konceptet biblike të universit shpirtëror, e ai fliste me referencat historike të kërkimit të tij shkencor; e mendonim si një bari të Perëndisë, që referencë dhe paradigmë të mendimit të tij ka bëmat e heronjve biblikë, e ai ishte intelektual, që fliste me referenca për heronjtë e Arbërisë.
Duke e dëgjuar Papas Antonio Belushin, duke e lexuar veprën e tij, duke shfletuar revistën e tij Lidhja, dëgjuam dhe mësuam për gjuhën e tokës (toponiminë), gjuhën e shpirtit (fjalët shqipe), gjuhën e trupit (veshjen), gjuhën e sedentaritetit (vendbanimet), gjuhën e besës (etninë) së arvanitaseve të Greqisë, arbërorëve të Italisë e shqiptarëve të të gjithë botës, ‘mbledhur nga një prift’, theksonin të tjerët, ‘mbledhur nga një prift arbëresh’, shtonte ai.
Prej asaj kohe ne u bëmë bestarë të grigjës së tij, e ai meshtar i etnisë.
Prishtinë, më 15 prill 2024
