Në romanet e botuar kohët e fundit ndihet prirja për të trajtuar temat e ditës. Njëkohshmëria e autorit me lexuesin dhe aktualizimi artistik i tij është përgjegjësi dhe dialogim estetik e qytetar. Romani, si gjini e gjatë e prozës, vihet në funksion të fatit njerëzor, universializuar si shumësi e ndjeshmërive instiktive e kulturore. Me përgjegjësinë e një prozatori të afirmuar Grigor Banushi në romanin e tij të tretë “Mëria e Zanave” vjen me sfidën e kronikës rreth ngjarjeve të jashtëzakonshme në përditshmërinë e hetimeve të një specialisti të kualifikuar në fushën e zbulimit të krimit, komisar Marin Kurtit. Në ecurinë e hulumtimeve të tij, autori materializon fabulat: si “Humbja e mistershme e jetës” dhe detyrimi i organeve shtetërore për të hetuar mbi të vërtetën e fajtorët. Përjetimi dhe fatkeqësia si ndjesi individuale dhe fatalitet njerëzor. “Vdekja si proçes jetik e mister konfiktesh njerëzore”. Romani i tij nuk bie në kurthin e një rrëfimi policor. Grigor Banushi anashkalon dhe hollësitë e një romani psikologjik. Vepra mishëron sigurinë e tij për t’u përfshirë në aktualitet me një prozë të mirëfilltë e të arrirë artistike.
Një ngjarje e bujshme, siç ishte humbja e tre turistëve të huaj në Alpet e Shqipërisë, sjell natyrshëm ndërkombëtarizimi e vështrimit të çështjes. Shkrimtari i zbërthen personazhet e veprës në realitetin e kohës së zbulimit të krimit. Koha reale, një mujore e ngjarjes, ndërthurret me kohët e narracionit në vepër. Ajo sjell veçoritë e një epoke historike më se pesëdhjetëvjeçare në lidhje me ndikimin e saj në fatin e individit. Prozatori mjeshtërisht plazmon këndvështrimin historik të virtyteve dhe tjetërsimin e njeriut, si nocion kombëtar dhe jo vetëm kaq. Bota, vendi ku lind e vdes njeriu, është kudo njëlloj.
Kur dhimbja trondit themelet e shpirtit, shoqëria kupton se solidarizimi me të, në emër të paqes sociale e lumturisë njerëzore është detyrë. Asnjëherë s’është vonë për t’i mbyllur e lehtësuar sado pak plagët e krimit. Plagë, që trokasin përditë në derën e vjetër të kontinentit plak. Realiteti shqiptar është pjesë e tij me veçoritë gjeopolietnike. Meritë e autorit është vërtetësia e dhënies së kësaj drame. Jo vetëm në dekadën e parë të shekullit të XXI, por edhe më thellë në kohë. Humbja e Irena Bradovskës, njërës prej turistëve, thellon tragjizmin e kalvarit të vuajtjeve e të persekutimit të familjes së saj, nga diktatura më egër e kohës së Luftës së Ftohtë. Nëna e saj, Olga ishte bijë e inxhinier Viron Konjari. Maria, gjyshja, studentja polake e dashuruar me të erdhi të realizonte ëndrrën e lumturisë së saj. Por si shumë të huaj s’u shpëtuan dënimeve e persekutimeve të regjimit komunist. Kujtimet e familjarëve e kishin shtyrë vajzën e re, violinisten e talentuar të vinte në tokën e rrënjëve, me miqtë e saj artistë, Oto e Markus. “Në zhdukjen pa gjurmë” ajo ç’ka kishte mbetur në celuloidin e aparatit të tyre ishte madhështia e njeriut në gjirin e natyrës. Pamjet e mrekullueshme apelonin për paqe dhe harmoni universiale.
Realiteti dhe imagjinata
Në një pulze gjigant, komisari Marin kishte rindërtuar ngjarjen e turistëve duke filluar nga aeroporti i Tiranës deri në skajet më veriore të vendit, rrëzë apo majë maleve. Autori i lokalizon veprimet në emërtime toponimike mitike si: Zojmirë e Rrashi i Egër, Liqeni i Zanave, Malet Trueme, Qafa e Hardhuckave, Gropa e Dreqit, Hani i Shegës etj. Këto emërtime të denjë për një dekor shekspirian nuk mund të mos krijonin një figurë stoike e tragjike sa ajo e Sadik Dushit të rënuar familisht. Nuk mund të ishte askush tjetër, simbol i vënies së drejtësisë, në një realitet të përçudnuar patriakal, veçse momunenti i gjallë i Martës me xhubletën e saj njëqindvjeçare. Tërësia e episodeve përfshin një periudhë njëqind vjeçare. Tërësia e episodeve luhatet natyrshëm sa në realitetin e ngjarjeve të jashtëzakonshme tek legjendarizimi e tyre. Por lexuesi përjeton dhe realizimin e drejtpërdrejtë të personazheve të tjerë femërorë Almës, Haikes, Metildës, Borës pesëmbëdhjetë vjeçare po aq bindshëm sa dhe miklohet me sensin e masës në dhënien e dimensionin “Zanë”. Realiteti e imagjinata ndërthurren në dhënien bardhë e zi të jetës. E bardha i “fanepset” Marinit në errësirën e mungesës së dritës së të vërtetës në gjumin e trazuar si opsion i absurditeti sizifian. Pamundësia e një rezultati konkret në hetime vjen i mirëpritur në shprehjen e modernitet të një proze që endën rrëfimin në hullinë e eposit të lashtë.
Deheroizimi i personazhit
Marin Kurti është personazhi kryesor i veprës. Prej tij rrjedhin të gjitha linjat e subjektit. Formimi dhe përvoja e tij, që prezantohet në faqet e para të romanit duhet të sillni një pritshmëri tjetër për lexuesin. Mos suksesi i tij në hetim është “kurthi” ku autori kërkon ta fusë “heroin”. Përshkrimi artistik i dyzimeve është gjetja kompozicionale, që mban në këmbë rrëfimin emocionues dhe kalimin e suspansit nga një kapitull tek tjetrit. Natyshmëria e personalitetit të tij është e prekshme, njerëzore. “Lektisja torturuese” nëpër ëndrra krijon mundësinë eklipsuese të komisarit “hero”. Autori zhbiron në psikikën e tij “gruan zanë” në të dy gjëndjet e qënies njerëzore, të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme. Prej këtej botëkuptimi mitik e pagan i Sadushit bëhet faktor ngushëllues për fatin e shituar nga Zanat të familjarëve të tij. Jeta e njeriut shpaloset e merr kuptim e lidhur ngushtë me natyrën e Alpeve të veriut. Madhështia e ashpërsia e tyre fshehin misterin e fatalitetit i cilit jo rrallë herë tingëllon legjendarizues. Pasuria gjuhësore e dialektit të kësaj treve përcjell “ëmbëlsinë” e përjetimit fisnik të dallgëve ku i përplas fati i egër personazhet. Individualizimi gjuhësor bëhet në përputhje me moshën e kulturën e tyre. Në dialogë, përshkrime e monologë ajo rrjedh lakonike e plot ngjyrime. Shkrimtari është njohës i thellë i konstitucionit shpirtëror të tyre. Njeriu malësor ka kodet morale shekullore, që i dëshmon me veprime edhe sot. Këto përshkrime alternohen me fatin e njeriut të kohëve moderne përmes realizmit magjik. Por autori nuk e kthen këtë vështrim në parim drejtues estetik. Pasqyrimi realist i ngjarjeve në Hanin e Shegës, në faqet e fundit të romanit, është fataliteti i vetgjyqësisë, prej së cilës vuajmë shumë familje shqiptare. Shuarja e jetës së Martës së Thive paralajmëron rënien e domosdoshme të perdeve të këtyre skenave makabre. Kapja e shekullit prej moshës së saj është himn i shenjtërisë dhe paprekshmërisë së jetës së njeriut.
Ardhja e hijeve të bardha
Tisi legjendarizues i prezencës së vajzës “Zanë”, pleks një gërshet të bukur rrëfimi. Dilemat e hulumtimit të hetimit prej komisarit Martin nga fillimi deri në fund të romanit vuajnë nga mos realizimi. Prezenca e vajzës në grupin e të humburve dhe vajzave të jetës së tij private, i jep rrëfimit thyerje e mundësi këndvështrimesh analogjike. Thellësia epike e zbulimit të gjurmëve të krimit, të çojnë tek burimin i konflikteve të hershme të eposit legjendar e protoganistëve të tij. Zana, si forcë madhore, justifikon paftësinë e njeriut për të shpjeguar shkakun e akteve fatale. Njeriu mitik pajtohet me to, ndërsa krijuesi modern i përdor si truk artistik. Në këtë trend në roman huazohet përshkrimi i “bardhë” i qënies “Zanë” e paindividualizuar. Por që godet në përjetimin e përditshëm si individualizim p.sh i hijeve apo kofshëve të bardha. Autori e njeh mirë eposin dhe ndërton lehtësisht lidhjet ndërtekstore. Atij nuk i intereson himnizimi e figurës së “Zanës”, por krijimi i kontrasit dhe përfitimi i përjetimit emocional të situatave të jashtëzakohshme. Lexuesi i kualifikuar bën indiferencën midis artit popullor e shkrimit të kultivuar.
Në roman ka faqe të mrekullueshme të bukurisë së Alpeve, liqeneve me bukuri të rrallë, të rrethuar nga kurora e blertë e pyjeve. Në këtë amfiteatër gjigant luhet arti i përjetshëm sa kombëtar aq edhe universal. Kombësia e turistëve i shërben autorit për të dhënë analogjinë e hershme mitike. Me simotrat e tjera në kulturat e popujve të ndryshëm ato pavdeksojnë qëllimin universial të fatit njerëzor. Aty, ku ai është i kërcënuar në ekzistencën e tij. Episodet e shumta tragjike të romanit i japin vlerë jetës. Ato janë pjesë e natyrës dehumanizuese të njeriut, përjetësimi artistik ka qënë dhe mbetet pjesë e objektit të artit. Romani ”Mëria e Zanave” është arritje cilësore jo vetëm e autorit, por edhe e letërsisë bashkëkohore. E denjë për nga vlerat artistike për t’i qëndruar në krah edhe veprave të mrekullueshme lirike të traditës siç është “Mrizi i Zanave”.
Vallja e Zanave
Gratë “zana” të vdekura dhe të gjalla.
Fragment…
“Çdo natë Irena kërcente vallen e hijeve të bardha që e niste Aishja e mbytur në Drin e vazhdonte Haike e fshehur në subkoshencën e tij, e çonte më tej Alma, që nuk mbushte vetëm ëndrra, por edhe netët e tij pa gjumë…pastaj Irena Bradovska, që ndiqte shoqet në atë valle të përjetshme…kohët e fundit e mbyllte vallen plaka Marë, që vallëzonte ngadalë dhe në shumicën e herës gjendej në qendër të valles, jo mbi këmbë, por mbi piedestalin e saj xhubletë. Nganjëherë hynte në valle edhe Bora pesëmbëdhjetëvjeçare me tërë bukurinë e saj, si vetë dëbora nën dritën e hënës. Në këtë rast Marini ishte pak i turbullt.
Shfaqja e saj ishte e paqartë. Ishte në anën e femrave të gjalla, apo të atyre të vdekura? I tingëllonte si një ogur i zi. Irena i shfaqej më shumë nga të gjitha, në vallen e ëndrrave të tij, herë në pyll, herë mbi sipërfaqen e liqenit. Zanat vallzonin të lehta sikur fluturonin mbi ujë e këmbët e tyre nuk lageshin kurrë. Nganjëherë vallëzonin në fund të liqenit duke u kthyer në nimfa apo sirena dhe nga gojët e tyre të bukura në vend të fluskave të ajrit lëshonin lule shumëngjyrëshe.”
