Nga Paul Elie (Vanity Fair)
Para një gjysmë shekulli, Gabriel García Márquez, pasi bëri edhe një vizitë tjetër te dyqani i pengjeve, i dërgoi botuesit të tij romanin që do të bëhej vepra e tij firmë. Me rastin e 50-vjetorit të “Vetmisë”, Paul Elie interviston agjenten shumëvjeçare të Gabo-s – vetëm disa javë para vdekjes së saj, në moshën 85-vjeçare – dhe zbulon ngjarjet që çuan në një zbulim letrar.
Përktheu: Bujar Hudhri
Shtëpia, e cila ndodhej në një zonë të qetë të qytetit të Meksikos, kishte një studio, dhe në atë studio ai gjeti një vetmi që nuk e kishte njohur kurrë më parë, dhe që nuk do ta njihte më kurrë. Cigare (ai pinte 60 në ditë) kishte plot mbi tavolinën e punës. Në gramafon rrotulloheshin disqe me muzikën e Debussy, Bartók, A Hard Day’s Night. Në mur ishin ngjitur skema që përshkruanin historinë e një qyteti të Karaibeve që ai e quajti Makondo dhe pemën gjenealogjike të familjes që do ta quante Buendía. Jashtë ishin vitet ’60; brenda mbretëronte koha e thellë e Amerikave paramoderne – dhe autori mbi makinën e shkrimit ishte i gjithfuqishëm.
Ai zbriti mbi popullin e Makondos një murtajë pagjumësie; bëri një prift të ngrihej në ajër, i ushqyer me çokollatë të ngrohtë; dërgoi një tufë fluturash të verdha që vërshuan nga qielli. I udhëhoqi njerëzit e tij në marshimin e gjatë përmes luftës civile, kolonializmit dhe republikës së bananeve; i ndoqi në dhomat e gjumit dhe dëshmoi aventura seksuale të turpshme e inçestuoze. “Në ëndrrat e mia, po shpikja letërsinë,” kujtonte ai. Muaj pas muaji, dorëshkrimi rritej, duke paralajmëruar peshën që romani i madh dhe “vetmia e famës”, siç do ta quante më vonë, do të ushtronin mbi të.
Gabriel García Márquez filloi të shkruante Njëqind vjet vetmi (Cien Años de Soledad) gjysmë shekulli më parë, duke e përfunduar në fund të vitit 1966. Romani doli nga shtypi në Buenos Aires më 30 maj 1967, dy ditë para se të publikohej albumi Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band, dhe reagimi i lexuesve në gjuhën spanjolle ishte i krahasueshëm me Beatlemania: turma, kamera, pikëçuditëse, ndjesia se kishte filluar një epokë e re. Në vitin 1970 libri u botua në anglisht, e më pas në versionin “paperback” me një diell të përvëluar në kopertinë, i cili u kthye në një totem të dekadës. Kur García Márquez mori Çmimin Nobel, në vitin 1982, romani konsiderohej si Don Kishoti i Jugut Global, një provë e fuqisë letrare të Amerikës Latine, dhe autori ishte thjesht “Gabo”, i njohur në të gjithë kontinentin me një emër të vetëm, si shoku i tij kuban, Fideli.
Shumë vite më vonë, interesi për Gabo-n dhe romanin e tij të madh po rritet sërish. Qendra Harry Ransom, në Universitetin e Teksasit, pagoi së fundmi 2.2 milionë dollarë për të blerë arkivin e tij—përfshirë një dorëshkrim në spanjisht të Njëqind vjet vetmi—dhe në tetor, një mbledhje e familjarëve të tij dhe akademikëve hodhi një vështrim të ri mbi trashëgiminë e tij, duke përmendur herë pas here librin si kryeveprën e tij.
Jozyrtarisht, është vepra më e dashur për të gjithë në letërsinë botërore dhe romani që, më shumë se çdo tjetër që nga Lufta e Dytë Botërore, ka frymëzuar romancierët e kohës sonë—nga Toni Morrison te Salman Rushdie e Junot Díaz. Një skenë në filmin Chinatown zhvillohet në një hacienda hollivudiane të quajtur “Apartamentet El Macondo”.
Gjatë mandatit të tij të parë si president, Bill Clinton bëri të ditur se do të donte të takonte Gabo-n kur ndodheshin të dy në Martha’s Vineyard; përfunduan duke ndarë mendime mbi Faulkner-in gjatë darkës në shtëpinë e Bill dhe Rose Styron. (Në tryezë ndodheshin edhe Carlos Fuentes, Vernon Jordan dhe Harvey Weinstein.) Kur Gabriel García Márquez vdiq, në prill të vitit 2014, Barack Obama iu bashkua Clinton-it në homazhe, duke e quajtur “një nga të preferuarit e mi që në rininë time” dhe duke përmendur kopjen e tij të çmuar të Njëqind vjet vetmi, me autograf.
“Ky është libri që e rishkroi nga themelet jo vetëm letërsinë latino-amerikane, por letërsinë në tërësi,” pohon Ilan Stavans, studiuesi më i shquar i kulturës latino në SHBA, i cili thotë se e ka lexuar librin 30 herë.
Si ka mundësi që ky roman të jetë njëherësh erotik, argëtues, eksperimental, politikisht radikal dhe jashtëzakonisht popullor? Suksesi i tij nuk ishte i sigurt, dhe historia e mënyrës se si u krijua është një kapitull vendimtar dhe pak i njohur në historinë letrare të gjysmës së fundit të shekullit.
Largimi nga shtëpia
Krijuesi i fshatit më të famshëm të letërsisë bashkëkohore ishte vetë një njeri qyteti. I lindur në vitin 1927 në Aracataca të Kolumbisë, pranë bregdetit të Karaibeve, dhe i shkolluar në brendësi të vendit, në një periferi të Bogotás, Gabriel García Márquez braktisi studimet e drejtësisë për t’u bërë gazetar në qytetet e Kartagjenës, Barrankijës (ku shkruante një kolumnë) dhe Bogotás (ku bënte kritika për filma). Me shtrëngimin e lakut të diktaturës, ai u dërgua me shërbim në Evropë—larg çdo rreziku të drejtpërdrejtë. Atje e pati të vështirë.
Në Paris, ai dorëzonte shishe bosh për të marrë para; në Romë ndoqi kurse për kinematografi eksperimentale; në Londër dridhej nga i ftohti dhe dërgonte reportazhe nga Gjermania Lindore, Çekosllovakia dhe Bashkimi Sovjetik. Kur u kthye në jug—në Venezuelë—gati sa nuk u arrestua gjatë një aksioni të rastësishëm të policisë ushtarake. Kur Fidel Castro mori pushtetin në Kubë, García Márquez u bashkua me Prensa Latina, një agjenci lajmesh e financuar nga qeveria e re komuniste, dhe pas një periudhe në Havanë, në vitin 1961 u shpërngul në Nju Jork me gruan e tij, Mercedes, dhe djalin e tyre të vogël, Rodrigon.
Qyteti, do të thoshte më vonë ai, “ishte i kalbur, por njëkohësisht në proces rilindjeje, si xhungla. Më magjepste.” Familja qëndroi fillimisht në hotelin Webster, në kënd të rrugës së 45-të dhe Fifth Avenue, e më pas te miq në Queens, por Gabo kalonte shumicën e kohës në zyrën e shtypit pranë Rockefeller Center, në një dhomë me një dritare të vetme që shihte mbi një truall të braktisur, të mbushur me minj. Telefoni binte pa pushim nga kubanezë të mërguar, të zemëruar, të cilët e shihnin agjencinë si një përfaqësi të regjimit të Castros që ata e urrenin, dhe Gabo mbante gjithmonë gati një shufër hekuri për çdo rast sulmi.
Gjatë gjithë kësaj kohe, ai shkruante letërsi: Gjethurinat në Bogotá; Ora e ligë dhe Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë në Paris; Varrimi i Mamá Grandes në Karakas. Kur komunistët e linjës së ashpër morën kontrollin e agjencisë së lajmeve dhe përzunë redaktorin e saj, García Márquez dha dorëheqjen në shenjë solidariteti. Do të shpërngulet në qytetin e Meksikos; do të përqendrohet vetëm te letërsia. Por më parë donte të shihte Jugun e William Faulkner-it, librat e të cilit i kishte lexuar në përkthim që në fillim të të njëzetave.
Udhëtuan me autobus Greyhound, dhe familja u trajtua si “meksikanë të ndyrë,” tregonte ai më vonë—u mohuan dhoma dhe shërbim në restorante. “Partenonë të papërlyer mes fushave të pambukut, bujq që pushonin nën strehat e haneve buzë rrugës, kasolle njerëzish me ngjyrë që mbijetonin në mjerim… Bota e tmerrshme e Qarkut Yoknapatawpha kaloi para syve tanë nga dritarja e autobusit,” do të kujtonte ai, “dhe ishte po aq e vërtetë dhe njerëzore sa në romanet e mjeshtrit të vjetër.”
García Márquez kaloi vështirësi. U kthye nga letërsia te skenari. Redaktoi një revistë të ilustruar për gra, La Familia, dhe një tjetër që merrej me skandale dhe krime. Shkroi tekste publicitare për agjencinë J. Walter Thompson. Në Zona Rosa—“Bregu i Majtë” i qytetit të Meksikos—njihej si i vrazhdë dhe i dëshpëruar.
Dhe pastaj jeta e tij ndryshoi. Një agjente letrare në Barcelonë ishte interesuar për veprën e tij, dhe pas një jave takimesh në Nju Jork në vitin 1965, ajo zbriti në jug për ta takuar personalisht.
Një fletë letre
“Kjo intervistë është një mashtrim,” deklaroi Carmen Balcells me një përfundim që mbyllte çdo bisedë. Ndodheshim në apartamentin e saj, mbi zyrat e Agencia Carmen Balcells, në qendër të Barcelonës. Në karrocë me rrota, ajo kishte dalë të më takonte në ashensor dhe më pas ishte rrotulluar drejt një tavoline gjigande, të mbushur me dorëshkrime dhe kuti të kuqe dosjesh. (Njëra kishte etiketën VARGAS LLOSA; një tjetër WYLIE AGENCY.) Tashmë tetëdhjetë e pesë vjeçe, me flokë të bardhë të dendur, kishte një fizik dhe një prezencë të tillë që e bënte të quhej La Mamá Grande. Kishte veshur një fustan të bardhë të bollshëm, që të linte përshtypjen e një Pape femër.
“Një mashtrim,” tha ajo në anglisht, me një zë të lartë dhe të hollë. “Kur një figurë e njohur, një artist—kur ky person vdes dhe nuk është më aty për të dhënë përgjigje për shumë gjëra, gjëja e parë që bëhet është të intervistohen sekretarët, parukieri, mjekët, gratë, fëmijët, rrobaqepësi. Unë nuk jam artiste. Jam agjente. Jam këtu si një person që ka pasur vërtet rëndësi në jetën e Gabriel García Márquez-it. Por kjo—kjo nuk është gjëja e vërtetë. Mungon prania madhështore e artistit.”
Balcells po përgatitej për një të ardhme që ajo vetë nuk do ta përjetonte. Një marrëveshje për shitjen e agjencisë së saj me agjentin letrar nga Nju Jorku, Andrew Wylie, ishte prishur së fundmi. (Më shumë për këtë më vonë.) Tani ishin shfaqur pretendentë të tjerë, dhe Balcells po përpiqej të vendoste se kush do të kujdesej për më shumë se 300 klientët e saj—me trashëgiminë e Gabriel García Márquez-it si çështjen më të rëndësishme.
Intervista jonë, më tha ajo e lodhur, do të pasohej nga një takim me avokatët e saj—“një punë e ndyrë,” e quajti ajo. Ato pasdite i shtyu mënjanë këto çështje dhe rikujtoi ditën kur për herë të parë ndjeu “praninë madhështore të artistit” pranë vetes.
Ajo dhe bashkëshorti i saj, Luis, e kishin zakon të lexonin në shtrat. “Po lexoja García Márquez-in—një nga librat e tij të hershëm—dhe i thashë Luisit: ‘Është aq fantastik, Luis, sa duhet ta lexojmë njëkohësisht.’ Kështu që bëra një kopje. Të dy u ngazëllyem prej tij: ishte kaq i freskët, kaq origjinal, kaq entuziastues. Çdo lexues, kur ndesh disa libra të caktuar, thotë me vete: ‘Ky është një nga librat më të mirë që kam lexuar ndonjëherë.’ Kur kjo ndodh me të njëjtin libër, herë pas here, në të gjithë botën, atëherë ke një kryevepër. Kjo ndodhi me Gabriel García Márquez-in.”
Kur Balcells dhe Luis mbërritën në Mexico City, në korrik të vitit 1965, García Márquez nuk takoi vetëm agjenten e tij të re, por dy njerëz që e njihnin ngushtësisht veprën e tij. Gjatë ditës, ai u tregoi qytetin; në mbrëmje darkonin bashkë me shkrimtarë vendas. Hanin e pinin, dhe hanin e pinin sërish. Dhe pastaj, kur Márquez ishte ngrohur plotësisht me mysafirët e tij, nxori një fletë letre dhe, me Luisin si dëshmitar, ai dhe Balcells hartuan një kontratë ku e shpallnin atë përfaqësuesen e tij në të gjithë botën për 150 vitet e ardhshme.
“Jo njëqind e pesëdhjetë—më duket se ishin njëqind e njëzet,” më tha Balcells, duke buzëqeshur. “Ishte një shaka, një kontratë shakaje, kupton.”
Por kishte edhe një kontratë tjetër, dhe ajo nuk ishte aspak shaka. Gjatë javës së kaluar në Nju Jork, Balcells kishte gjetur një botues amerikan—Harper & Row—për veprën e García Márquez-it. Kishte arritur një marrëveshje për të drejtat në gjuhën angleze të katër librave të tij. Pagesa? Një mijë dollarë. Kishte sjellë kontratën me vete, për ta nënshkruar ai.
Kushtet dukeshin të rënda, madje grabitqare. Kontrata u jepte gjithashtu Harper & Row të drejtën e parë për të bërë ofertë për veprën e tij të ardhshme, çfarëdo qoftë ajo. “Kjo kontratë është një mut,” i tha ai. Por gjithsesi e nënshkroi.
Balcells u nis për t’u kthyer në Barcelonë; García Márquez, ndërkohë, u nis me familjen për pushime në plazh në Acapulco, një udhëtim njëditor me makinë drejt jugut. Diku gjatë rrugës, ndaloi makinën—një Opel e bardhë e vitit 1962 me interier të kuq—dhe u kthye mbrapsht. Vepra e tij e ardhshme letrare i kishte ardhur menjëherë, e tëra përnjëherë. Prej dy dekadash ai ishte përpjekur e kishte gërrmuar në historinë e një familjeje të madhe në një fshat të vogël. Tani mund ta parashihte me qartësinë e njeriut që, duke qëndruar përballë skuadrës së pushkatimit, sheh gjithë jetën e vet përmes një çasti të vetëm.
“Ishte aq e pjekur brenda meje,” do të rrëfente më vonë, “sa që mund t’ia diktoja fjalë për fjalë kapitullin e parë një daktilografisteje.”
Në studion e tij, u ul para makinës së shkrimit. “Nuk u çova për tetëmbëdhjetë muaj,” do të kujtonte më vonë. Si protagonisti i librit, kolonel Aureliano Buendía—që fshihej në punishten e tij në Makondo, duke bërë peshq të vegjël prej ari me sy të stolisur me gurë—autori punoi në mënyrë të përqendruar dhe të zellshme. Faqet e daktilografuara i shënonte me dorë dhe më pas ia dërgonte një daktilografisti që të bënte një kopje të re. U telefononte miqve për t’ua lexuar me zë të lartë faqet.
Mercedes, bashkëshortja, mbante gjallë familjen. Mbushte dollapin me skoçe për kur të mbaronte puna. I mbante larg arkëtarët e borxheve. Linte peng sende shtëpiake për të marrë para: “telefonin, frigoriferin, radion, bizhuteritë,” siç e përshkruan biografi i García Márquez-it, Gerald Martin. Ai shiti edhe Opel-in. Kur romani përfundoi dhe Gabo me Mercedesin shkuan në zyrën postare për të dërguar dorëshkrimin te botuesi, Editorial Sudamericana, në Buenos Aires, nuk kishin 82 pesos për taksën postare. Dërguan gjysmën e parë, dhe pjesën e dytë pas një vizite tjetër te dyqani i pengjeve.
Ai kishte pirë 30,000 cigare dhe kishte shpenzuar 120,000 pesos (rreth 10,000 dollarë). Mercedes pyeti: “Po nëse, pas gjithë kësaj, romani del i keq?”
Mendje në flakë
“E kaluara nuk është kurrë e vdekur. As që është e kaluar,” vërente Faulkner, dhe me Njëqind vjet vetmi, García Márquez e bëri praninë e së kaluarës një kusht të pandarë të jetës në Makondo—njësoj si varfëria apo padrejtësia. Gjatë shtatë brezave, José Arcadio Buendía dhe pasardhësit e tij janë të pandarë mes njëri-tjetrit: në emrat e trashëguar, në shpërthimet e zemërimit dhe xhelozisë, në hasmëritë dhe luftërat, në makthet e tyre, dhe në rrymën e inçestit që i përshkon të gjithë—një forcë që e shndërron ngjashmërinë familjare në mallkim dhe tërheqjen seksuale në një tundim që duhet përmbajtur, përndryshe ti dhe dashnorja jote (që është edhe kushërira jote) mund të sillni në jetë një fëmijë me bisht derri.
“Realizmi magjik” u bë termi që përshkruan shkeljen e ligjeve natyrore nga García Márquez-i përmes artit. E megjithatë, magjia e romanit, para së gjithash dhe mbi të gjitha, qëndron në fuqinë me të cilën ai e bën familjen Buendía dhe fqinjët e tyre të ndihen të pranishëm për lexuesin. Kur e lexon, e ndien: Ata janë të gjallë; kjo ka ndodhur vërtet.
Tetë mijë kopje u shitën vetëm në javën e parë në Argjentinë—një gjë e paparë për një roman letrar në Amerikën Latine. E lexonin punëtorët. E lexonin shërbyeset dhe profesorët—dhe edhe prostitutat: romancieri Francisco Goldman kujton se e pa romanin mbi komodinën e një bordelloje buzë detit. García Márquez udhëtoi në Argjentinë, në Peru, në Venezuelë për të promovuar librin. Në Karakas, ai i kërkoi mikpritësve të ngjisnin në mur një shënim me dorë: NDALOHET TË FLITET PËR “NJËQIND VJET VETMI”.
Për të shmangur shpërqendrimet, García Márquez e zhvendosi familjen në Barcelonë. Pablo Neruda, pasi e takoi atje, shkroi një poezi për të. Në Universitetin e Madridit, Mario Vargas Llosa—që kishte fituar tashmë lavdi me romanin Shtëpia e Gjelbër—hartoi një disertacion doktorature për librin e García Márquez-it, i cili fitoi çmime të mëdha letrare në Itali dhe Francë. Romani u konsiderua si libri i parë që bashkoi kulturën letrare hispanike, e ndarë prej kohësh midis Spanjës dhe Amerikës Latine, qytetit dhe fshatit, kolonizuesve dhe të kolonizuarve.
Gregory Rabassa [përkthyesi i ardhshëm i Markezit] e bleu librin në Manhattan dhe e lexoi njëherësh, i magjepsur. Profesor i gjuhëve romane në Queens College, ai kishte përkthyer së fundmi romanin Këndellja të Julio Cortázar-it—dhe kishte fituar National Book Award për të. Gjatë luftës kishte punuar si thyes kodi për Office of Strategic Services; kishte vallëzuar me Marlene Dietrich kur ajo argëtonte trupat. Ai e dallonte kur kishte përballë një vepër të vërtetë.
“E lexova pa menduar fare për ta përkthyer,” shpjegon Gregory Rabassa, i ulur në apartamentin e tij në East 72nd Street. Tashmë 93 vjeç, i dobët fizikisht, por mendërisht i mprehtë, ai vazhdon ende të marrë pjesë në takimet e ish-agjentëve të mbijetuar të O.S.S.-së. “Isha mësuar me metoda të sigurta rrëfimi. Po… e kisha përkthyer Cortázar-in. Njihja [veprën e] Borges-it. Po t’i bashkoje të dy, dilte diçka tjetër: dilte Gabriel García Márquez.”
Redaktori i përgjithshëm i Harper & Row, Cass Canfield Jr., pasi kishte paguar 1,000 dollarë për të drejtat e katër librave të mëparshëm, mori miratim për një pagesë prej 5,000 dollarësh për romanin e ri, që do t’i jepej agjencisë së Balcells-it me këste. García Márquez i kërkoi mikut të tij Julio Cortázar të rekomandonte një përkthyes. “Merr Rabassa-n,” i tha Cortázar.
Në vitin 1969, në një shtëpi në Hampton Bays, në Long Island, Rabassa u vu të përkthente romanin, duke filluar me fjalinë e parë të paharrueshme me ritëm trefish:
“Shumë vjet më vonë, përballë togës së pushkatimit, kolonel Aureliano Buendía-s do t’i kujtohej ajo pasdite e largët kur i ati e çoi të shihte akullin” Ai vendosi disa rregulla: “Duhej të sigurohesha që patriarku të ishte gjithmonë José Arcadio Buendía—kurrë në ndonjë version të shkurtuar, ashtu siç Charlie Brown nuk quhet kurrë ndryshe veçse Charlie Brown në Peanuts.”
Redaktori Richard Locke kishte dëgjuar për herë të parë për librin në vitin 1968 nga romancieri Thomas McGuane, gjatë një udhëtimi për ta vizituar atë në Montana. “Tom ishte jashtëzakonisht i lexuar,” thotë Locke. “Më tha: ky është njeriu për të cilin po flasin të gjithë.”
Kur Harper & Row nisi të shpërndante kopjet e para për recensuesit, në fillim të vitit 1970, Locke tashmë ishte bërë redaktor pranues në The New York Times Book Review. “Kur romani mbërriti, kuptova që ishte një libër shumë i rëndësishëm,” kujton Locke, “nga një shkrimtar shumë ndryshe—dhe në një formë të re që nuk e kishim parë kurrë më parë. Dhe i bëra një raport entuziast.”
Ndërkohë, Canfield-i ia kishte kënduar lavdinë një gazetari të The New York Times, dhe doli një parashkrim për të gjithë letërsinë e re latino-amerikane që po vinte në anglisht—El Boom—me Gabriel García Márquez-in në krye të radhës. “Jemi të sigurt që García Márquez do të shkaktojë të njëjtën ndjesi si disa nga shkrimtarët francezë dhe gjermanë të pasluftës në skenën letrare amerikane,” parashikoi Canfield.
Njëqind vjet vetmi u botua në mars të vitit 1970, me një kopertinë në jeshile të thellë dhe me tipografi të përmbajtur, që fshihte pasionin brenda saj. Atëherë, si sot, vlerësimet më të rëndësishme për shitje dhe çmime ishin ato të The New York Times. Book Review e lavdëroi si “një Zanafillë e Amerikës Latine, një copë toke e magjepsur.” John Leonard, në Times e përditshme, nuk la asgjë pa thënë: “Del nga ky roman i mrekullueshëm si nga një ëndërr, me mendjen flakë.” Ai e përfundoi:
“Me një kërcim të vetëm, Gabriel García Márquez ngjitet në skenë përkrah Günter Grass-it dhe Vladimir Nabokovit, me një oreks aq të madh sa imagjinata e tij, dhe me një fatalizëm edhe më të madh se i të dyve. Marramendës.”
I nënshkruar për 5,000 dollarë mbi bazën e një “kontrate që s’vlente një grosh”, libri do të shitej 50 milionë kopje në mbarë botën, duke u kthyer në një titull që nuk mungonte kurrë në listën e gjatë të katalogut. Gregory Rabassa e ndoqi suksesin me krenari të përzier me parehati, teksa puna e tij—për të cilën ishte paguar me një shumë të vetme “rreth një mijë dollarë”, si puna e një kopshtari “që shpërndan pleh në një bahçe periferie”—u bë njëherazi romani më i lavdëruar në përkthim dhe më i popullarizuar. Vetë García Márquez e lexoi Njëqind vjet vetmi në botimin e Harper & Row dhe e shpalli më të mirë se versionin origjinal në spanjisht. E quajti Rabassa-n “shkrimtari më i mirë latino-amerikan në gjuhën angleze”.
Përplasja
Shumë veta kanë ëndërruar ta përshtatin Njëqind vjet vetmi në film. Asnjëri s’iu afrua. Herë autorët dhe agjentja kërkonin shuma marramendëse për të drejtat. Herë të tjera, García Márquez vendoste kushte të pabesueshme. Gabo i tha Harvey Weinstein-it se do t’ia jepte të drejtat atij dhe Giuseppe Tornatore-s, me një kusht të vetëm: filmi të realizohej sipas mënyrës së tij. Siç do ta kujtonte Weinstein më vonë:
“Duhet të xhirojmë gjithë librin, por të lëshojmë vetëm një kapitull—dy minuta të gjatë—çdo vit, për njëqind vjet.”
Në vend të përshtatjeve kinematografike, ka pasur homazhe nga romancierë të tjerë—disa të drejtpërdrejta (romanet e theksuara të Oscar Hijuelos-it për Amerikën kubane), të tjera të tërthorta dhe të fshehta (si Ironweed i William Kennedy-t, ku një fëmijë i vdekur i flet të atit nga varri). Alice Walker e përkul hekurin e besueshmërisë në Ngjyra e purpurt, ku letrat drejtuar Zotit marrin përgjigje të vërteta. Isabel Allende, një e afërme e presidentit të vrarë të Kilit (dhe vetë kliente e Balcells-it), e tregoi historinë moderne të Kilit përmes një sage familjare te Shtëpia e shpirtrave.
“Po rrija në zyrën time te Random House,” thotë Toni Morrison, atëherë redaktore me dy romane të botuara, “dhe po kaloja faqet e Njëqind vjet vetmi. Kishte diçka kaq të njohur në atë roman, diçka që më dukej kaq e njohshme. Ishte një lloj lirie—liri strukturore, një kuptim tjetër për fillimin, mesit dhe fundin. Kulturalisht, ndihesha e afërt me të, sepse ai ishte i lumtur të përzinte të gjallët me të vdekurit. Personazhet e tij ishin në marrëdhënie intime me botën mbinatyrore—dhe kështu tregoheshin historitë në shtëpinë time.”
Babai i Toni Morrison-it kishte vdekur dhe ajo kishte në mendje një roman të ri, me protagonistë burra—një largim i madh nga temat që kishte trajtuar më parë. “Kisha hezituar përpara se të shkruaja për ata burra. Por tani, sepse kisha lexuar Njëqind vjet vetmi, nuk hezitova. Mora leje nga García Márquez”—leje për të shkruar Kënga e Solomonit, romanin e parë në një varg veprash të mëdha dhe të guximshme.
(Shumë vite më vonë, Morrison dhe García Márquez dhanë së bashku një klasë mjeshtërie në Princeton. Ishte viti 1998—“viti kur doli Viagra,” kujton Morrison. “E merrja në mëngjes me makinë nga hoteli ku rrinte me Mercedesin, dhe ai më tha: ‘Pilula—pilula nuk është për ne burrat. Është për ju, për ju gratë. Ne nuk kemi nevojë për të, por duam t’ju kënaqim!’ ”)
John Irving po jepte letërsi dhe drejtonte ekipin e mundjes në Windham College, në Vermont—një diplomuar i Iowa Writers’ Workshop, i magjepsur pas Günter Grass-it. Ashtu si Tamba prej llamarine, libri i García Márquez-it e goditi për së gjati me përmasat e tij “alla shekulli XIX” dhe me vetëbesimin e rrëfimit.
“Ja një njeri që është tregimtar i shekullit të nëntëmbëdhjetë, por që punon sot,” thotë Irving. “Krijon personazhe dhe të bën t’i duash. Kur shkruan për mbinatyren, ajo është e jashtëzakonshme, jo e zakonshme. Inçesti dhe martesat brenda fisit… janë të paracaktuara, si te Hardy.”
Junot Díaz, një brez më i ri, e sheh Gabo-n si një udhërrëfyes për realitetet e sotme. Díaz e lexoi romanin në muajt e parë në Rutgers, në vitin 1988. “Bota kaloi nga bardh-e-zi në Technicolor,” thotë ai. “Isha një shkrimtar i ri latino-amerikano-karaibik, që kërkoja me dëshpërim modele. Ky roman më përshkoi si rrufe: hyri nga maja e kokës dhe më përshkoi deri në majat e gishtave të këmbëve, duke buçitur brenda meje për dekada me radhë—deri në këtë çast.”
E goditi fakti që Njëqind vjet vetmi ishte shkruar menjëherë pas pushtimit të vendit të tij, Republikës Dominikane, nga trupat amerikane në vitin 1965, dhe ai filloi ta shohë realizmin magjik si një mjet politik—një mjet “që u mundëson njerëzve të Karaibeve të shohin qartë botën e tyre, një botë surreale ku ka më shumë të vdekur se të gjallë, më shumë fshirje dhe heshtje se fjalë të thëna.”
Ai shpjegon: “Ka shtatë breza të familjes Buendía. Ne jemi brezi i tetë. Ne jemi fëmijët e Makondos.”
Salman Rushdie jetonte në Londër dhe mendonte për vendin e fëmijërisë së tij kur e lexoi për herë të parë librin. Shumë vite më vonë ai shkroi:
“I njihja kolonelët dhe gjeneralët e García Márquez-it, ose të paktën homologët e tyre indianë dhe pakistanezë; ipeshkvijtë e tij ishin mullahët e mi; rrugicat e tregut të tij ishin pazaret e mia. Bota e tij ishte e imja, e përkthyer në spanjisht. Nuk është çudi që u dashurova me të—jo për magjinë … por për realizmin.”
Duke recensuar romanin Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar, Rushdie përmblodhi famën e romancierit me një hiperbolë të kontrolluar, që ai dhe Gabo e kishin të përbashkët:
“Lajmi për një libër të ri të Márquez-it pushton faqet e para të gazetave të Amerikës Latine. Djem rrugësh shesin kopje në rrugë. Kritikët bëjnë vetëvrasje nga mungesa e epitetesh të reja.”
Rushdie e quajti atë “Engjëlli Gabriel”, një shenjë e lëshuar me gjysmë fjale që sugjeron ndikimin e García Márquez-it në Vargjet satanike, romani i tij ku protagonisti quhet Engjëlli Gibreel.
Në atë kohë, Gabo tashmë ishte laureat i Nobelit. Kishte një botues të ri në Shtetet e Bashkuara—Knopf. Dhe në një rast të rrallë, Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar u botua e plotë në numrin premierë të Vanity Fair-it të rilindur, në vitin 1983, ku Richard Locke kishte marrë postin e kryeredaktorit. Locke dhe Alexander Liberman, drejtori editorial i Condé Nast, kishin porositur ilustrime shoqëruese nga Botero, piktori i njohur kolumbian. Admirmi për autorin ishte universal. Ai ishte laureati që të gjithë e donin.
Të gjithë, përveç Mario Vargas Llosa-s.
Kishin qenë miq për vite me radhë: emigrantë latino-amerikanë në Barcelonë, shkrimtarë të shquar të El Boom-it, klientë të Carmen Balcells-it. Gratë e tyre—Mercedes dhe Patricia—shoqëroheshin. Pastaj ndodhi një përçarje. Në vitin 1976, në Mexico City, García Márquez mori pjesë në një shfaqje të filmit La Odisea de los Andes, për të cilin Vargas Llosa kishte shkruar skenarin. Kur e pa mikun e tij, García Márquez u afrua për ta përqafuar. Vargas Llosa e goditi me grusht në fytyrë, e rrëzoi dhe i la një sy të nxirë.
“Dhe García Márquez i tha: ‘Tani që më ke rrëzuar me grusht, pse nuk më thua edhe pse,’” më tregoi Balcells, duke kujtuar episodin. Që prej asaj kohe, njerëzit e botës letrare në Amerikën Latine janë përpjekur të zbulojnë arsyen. Një version thotë se García Márquez i kishte thënë një miku të përbashkët se Patricia nuk ishte edhe aq e bukur. Një tjetër thotë se Patricia, duke dyshuar se Mario kishte një lidhje jashtëmartesore, e kishte pyetur Gabo-n se çfarë duhej të bënte, dhe ai i kishte thënë ta linte. Vargas Llosa ka thënë vetëm se bëhej fjalë “për një çështje personale.”
“Një shkrimtar tjetër i kishte thënë Mario-s: ‘Bëj kujdes,’” kujton Balcells. “‘S’do të dëshiroje të mbetesh në histori si njeriu që goditi me grusht autorin e Njëqind vjet vetmi.’”
Për katër dekada, Mario Vargas Llosa ka refuzuar kategorikisht të flasë për episodin e përplasjes me García Márquez-in, dhe ka thënë se ai dhe Gabo kishin bërë një “pakt” për ta marrë këtë histori me vete në varr. Por, në një bisedë të fundit për mikun dhe rivalin e tij, Vargas Llosa—vetë laureat i Nobelit—foli me dashuri dhe gjatë për çfarë ka përfaqësuar García Márquez për të, që nga takimi i parë me veprën e tij (në Paris, në përkthim frëngjisht) te takimi i tyre i parë personalisht, në aeroportin e Karakasit, në vitin 1967, deri te vitet si miq të ngushtë në Barcelonë dhe plani i tyre për të shkruar së bashku një roman për luftën e vitit 1828 ndërmjet Perusë dhe Kolumbisë.
Ai foli edhe për Cien Años de Soledad, të cilin e lexoi dhe shkroi për të “menjëherë, menjëherë” kur i mbërriti në Cricklewood, në veri të Londrës, pak javë pas botimit.
“Ky ishte libri që e zgjeroi publikun lexues në gjuhën spanjolle për të përfshirë jo vetëm intelektualët, por edhe lexuesit e zakonshëm, për shkak të stilit të tij të qartë dhe transparent. Dhe njëkohësisht, ishte një libër thellësisht përfaqësues: luftërat civile të Amerikës Latine, pabarazitë, imagjinata, dashuria për muzikën, për ngjyrën—të gjitha këto ndodheshin brenda një romani ku realizmi dhe fantazia përziheshin në mënyrë të përsosur.”
Për prishjen me Gabo-n nuk pranoi të thoshte asgjë:
“Ky është një sekret për një biograf të së ardhmes.”
Martesë perfekte
Carmen Balcells do të mbahet mend gjithmonë si agjentja që përfaqësoi autorin e Njëqind vjet vetmi. Ajo më priti në Barcelonë, me mirëkuptimin se do të fliste si ajo që, sipas titullit të vetë kujtimeve të Gabo-s, ishte ende “duke jetuar për të rrëfyer historinë”.
Takimi ynë, siç rezultoi, do të merrte një kthesë à la Márquez. Ishim në tavolinën gjigande të sala-s, si në një apartament klasik në Park Avenue. Në një nga muret varej një portret i Balcells-it i bërë shumë vite më parë—të njëjtat sy të mprehtë, e njëjta nofull e fortë—dhe ishte sikur Balcells-i e re ndodhej aty gjithashtu, duke dëshmuar historinë e gjatë të marrëdhënies së agjentes me shkrimtarin e saj. Kjo marrëdhënie është quajtur shpesh “një martesë e përkryer” (un matrimonio perfecto).
I thashë se kisha punuar si redaktor te Farrar, Straus and Giroux.“Aha!”, thirri ajo. “Unë kam një kujtesë fotografike për fytyrat, e sheh, dhe ndoshta e kam parë fytyrën tënde kur kam qenë aty për të takuar Roger [Straus, botuesin]. Ke të njëjtën fytyrë që kishe atëherë!”
“Meqë të takova, mund të më pyesësh ç’të duash,” vazhdoi ajo, dhe folëm për një orë e gjysmë. Por, si gjithmonë një agjente e vërtetë, ajo i bashkëngjiti bisedës disa kushte. Më tregoi (“por jo për artikullin tënd”) se çfarë e shtyu Mario-n ta godiste Gabo-n atë natë të vitit 1976. Më shpjegoi (“por duhet të më premtojnë që nuk do ta publikosh deri sa të kem vdekur”) se si kishte shfrytëzuar Njëqind vjet vetmi herë pas here për të “bërë një marrëveshje të fshehtë” me botuesit anembanë botës, duke ua dhënë të drejtat për librat e rinj vetëm me kushtin që ata të pranonin të ndryshonin kontratat individuale për romanin—në mënyrë që të drejtat për të t’i riktheheshin agjencisë.
Ajo foli pa asnjë kusht për gjendjen e agjencisë. “U tërhoqa nga puna në vitin 2000,” tha ajo. “Biznesin e vazhduan tre bashkëpunëtorë: djali im, njeriu që merrej me kontratat, [dhe një tjetër]. Por u desh të kthehesha për shkak të borxheve, humbjeve.”
Ajo përshkroi marrëdhëniet e saj me agjentin më të fuqishëm të botës anglishtfolëse:
“Andrew Wylie është një nga ata që kanë dashur të blejnë agjencinë time prej 20 vitesh. Duhej të ishte bërë gjashtë muaj më parë. Andrew ishte këtu me Sarah [Chalfant, zëvendësja e tij], dhe me një botues që është kthyer në agjent…”
Ajo tundte kokën, e paaftë për të kujtuar emrin e Cristóbal Pera-s, i cili drejtonte Penguin Random House Grupo Editorial në Meksikë përpara se t’i bashkohej agjencisë së Wylie-t në gusht.
Në maj të vitit 2014, Agencia Carmen Balcells nënshkroi një memorandum mirëkuptimi me Wylie Agency për një shitje të mundshme, dhe The New York Times e raportoi marrëveshjen si thuajse të kryer. Balcells kishte besuar qartazi mjaftueshëm te Wylie sa ta çonte procesin deri në atë pikë.
Po përse nuk u përmbyll marrëveshja?
Sepse, sipas Balcells-it, ajo dyshonte se Wylie synonte ta mbyllte zyrën në Diagonal, në Barcelonë, dhe ta bashkonte agjencinë Balcells me operacionet e tij në Nju Jork dhe Londër. Kjo ishte diçka që ajo e kundërshtonte fuqimisht. Kështu që nisi të shqyrtonte oferta të tjera: nga agjenti letrar me bazë në Londër Andrew Nurnberg, i cili përfaqëson autorë që variojnë nga Harper Lee te Tariq Ali (si dhe të ndjerën Jackie Collins), si edhe nga Riccardo Cavallero, që më parë kishte drejtuar Mondadori-n në Itali dhe Spanjë.
“Tri oferta, të gjitha shumë interesante,” më tha ajo. “Por procesi është ngrirë, sepse asnjëra nuk ishte mjaftueshëm e mirë.” Për pak do të mbërrinin avokatët, dhe ajo do të përpiqej me ta të qartësonte gjërat. Ajo artikuloi frikën e saj më të madhe: t’i tradhtonte autorët, në rast se nevojat e një partneri të ri të agjencisë do të mbizotëronin mbi nevojat e shkrimtarëve individualë.
“Të jesh agjent letrar: është një punë modeste,” tha ajo. “Por është një punë që ka rëndësi për shkrimtarin. Është një pozicion nga ku duhet të marrësh vendimin e drejtë për klientët e tu. Dhe problemi është që egoja [e agjentëve] mund të pengojë. Është shumë e rëndësishme që agjencia të jetë një person, një njeri i vetëm. Nuk ka të bëjë me para.”
Po me çfarë ka të bëjë atëherë?
Andrew Wylie nuk pranon të flasë për bisedimet mes tyre. Kështu që fjala e Balcells-it mund të mbetet fjala e fundit. Për të, kjo kishte të bënte edhe me diçka tjetër—me agjentin si një prani në jetën e autorëve të saj, dhe si një njeri që do të ishte aty kur, siç e quante ajo, “prania madhështore e artistit” të mos ishte më.
Duke u rrotulluar hijshëm në karrocën e saj me rrota, ajo më përcolli deri te ashensori. Më puthi dorën kur po ndaheshim. Shtatë javë më vonë, vdiq nga një atak në zemër, e goditur papritur në atë apartament në Barcelonë. Megjithë moshën e saj të thyer, vdekja e saj e zuri në befasi botën e botimeve. Dhe me ndarjen e saj nga jeta, ajo u bë, si autori i saj magjik, plotësisht e pranishme—një hije që shoqëron betejën për fatin e agjencisë së saj dhe për trashëgiminë e Gabo-s.
Kush do të përfaqësojë Njëqind vjet vetmi? Për momentin, askush nuk e di.
Por Buendíat dhe fshati i tyre, Makondo, janë përfaqësuar më së miri: ne jemi pasardhësit e tyre, dhe ata janë të pranishëm për ne, po aq të gjallë sa një tufë fluturash të verdha në faqet e romanit madhështor të Gabriel García Márquez-it.
