Bisedoi Andreas Dushi
Krijimtaria juaj fillon me poezi. Çfarë mund të thuash për poezinë tënde, kur për librin poetik “Antipoezi”, Poeti Laureat Rudolf Marku shkruan, mes të tjerash: Le ta themi që në fillim, sa kohë që fillimi ynë është fundi ynë (në stilin Eliotian): libri yt është nga ata që provon fund e krye shkëputjen e poezisë shqipe nga amatorizmi zyrtar, nga mykja tradicionaliste folklorizante, nga euforizmi mendjelehtë provincial dhe nga vetëkënaqësia mediatike e hosanave.
Më janë dashur 30 vjet për ta shkruar këtë libër. Ndonjë motiv a varg ma kujton se kufiri shtyhet edhe përtej këtyre viteve. Një poezi me titullin Brezi i halorëve, që vazhdoj t’ia ruaj gjurmët, është shkruar edhe më herët. Këtë ma kujtoi në Londër rreth vitit 2005 Rudolf Marku, i cili kishte punuar në gazetën “Drita” në kapërcyell të viteve ’80 dhe ia kisha treguar atë. Në ato kohë pëlqeheshin poezitë me aludime të tilla, për të cilat disa kanë përfunduar në burg. Mund të interpretohej: ka një brez fisnik, që rri pip në këmbë e gjëra të tjera të këtij lloji. Po për kë aludon ky brez, do të ishte vazhdimi. Rudolfi më qe shprehur me lëvdata. Varianti i sotëm ka ruajtur lidhje të pakta me të dikurshmin (variante të të cilit janë botuar vetëm në vitet ’90). Dua të them se jam larguar plotësisht nga prirja që përmenda. Kjo nevoja e ikjes ka qenë e vazhdueshme për mua. Pas botimit të mëvonshëm të poemës Skodrinon në gazetën “Drita”, që vazhdonte të mbijetonte, Frederik Rreshpja, që e kishte lexuar atë, më tha diçka tillë: “Ke krijuar një botë”. Nga ajo që ma tha si kompliment, unë nxora vërejtjet e mia dhe idetë për ato që kërkoja prej vetes. Pra, jam larguar edhe nga ai variant. Sa do të zgjasë ky largim? Më kujtohen dy shembuj ngushëllues, sepse kanë bërë të njëjtën gjë, Kavafis dhe Rreshpja. Por shkëlqimi i tyre mbetet në poezi dhe këtu del një problem: nëse e sheh poezinë në këtë mënyrë, a mund të shkruash edhe prozë, sidomos romane? Ka qenë një pyetje shumë munduese për mua, pasi jam lidhur me vështirësi me prozën e gjatë. Po për fat ka prozatorë të mirë, që të japin shtysë dhe besim: mjafton t›i kërkosh.
Ndërkohë, vjen përmbledhja me tregime “Historitë e 1001 ditëve”. Çfarë është tregimi për ju dhe pse e keni titulluar kështu këtë përmbledhje?
Edhe ky libër është rezultat i një investimi shumëvjeçar. Titulli ka marrë shtysë nga një kritik i artit dhe i letërsisë, i quajtur Valter Benjamin. Në një punim të tijin ai merrej me natyrën e tregimit dhe dilte në idenë se në një kohë të mbushur me gazeta, që pretendojnë të na japin çdo lajm në kohë, tregimi duhet t’i rrëshqasë kësaj ideje, në kuptimin që, nëse lajmi mbyllet, tregimi është gjithmonë me fund të hapur, duke njohur kështu shumë interpretime që nuk bien në një mendje. Ai e ilustron këtë me një ide nga Herodoti, historiani (por dhe tregimtari) i parë i botës perëndimore, që tregon historinë e një faraoni të rënë rob. Ashtu rob tregohet para të afërmve të tij dhe nuk i luan as qerpiku. Por para një shërbëtori i shpërthejnë lotët. Gjatë shumë shekujve ai është interpretuar nga shumë veta, edhe nga Montenji, por interpretimet nuk përputhen asnjëherë. Këtu fillon edhe intriga e librit tim. Libri, siç ndodh shpesh me letërsinë postmoderniste, mund të lexohet edhe si një i tërë, si një roman. Ashtu si Përrallat e 1001 netëve, prej të cilit është frymëzuar ky titull. Përgjithësisht, titujt e librave të mi shprehin një marrëdhënie me letërsinë në vetvete, si “Antipoezi”, “Romani i Lumturisë” apo “Romani i Dashurisë”. Është si t’i thuash lexuesit: Kujdes! Kjo është letërsi! Më duket një raport i ndershëm me të.
Ka parë dritën e botimit edhe “Trilogjia e Shkodrës”. Çfarë i bashkon romanet e kësaj trilogjie?
Më duhet të kujtoj, se edhe ky libër e ka zanafillën në fillim të viteve ‘90-të. Në romanin e parë përmendet emri, i pëlqyer nga një prej personazheve, i një poeti (alter ego i poetit Frederik Rreshpja), ndërsa në romanin e dytë tentohet të ndërtohet jeta e këtij poeti. Romani i tretë mendohet të jetë shkruar nga ky poet. Po ajo që i mban të gjitha bashkë më tepër është fryma, stili. Libri, vazhdimisht vë në diskutim mundësitë e prozës. Siç thotë Liotar, artisti ose shkrimtari i postmodernitetit është në pozitën e filozofit: teksti që shkruan, vepra që krijon, nuk udhëhiqen vetëm nga rregullat tashmë të vendosura, prandaj për to nuk mund të gjykohet në mbështetje të një kriteri të përcaktuar, në të vërtetë, për këtë vepër, për këtë tekst nuk mund të përdoren kategoritë e njohura. Këto rregulla dhe këto kategori janë ato që gjurmon vepra. Besoj, te romani i parë mbizotëron metafiksioni, te i dyti intertekstualja, ndërsa tek i treti paranoja. Pra, nëse biem dakord, le ta quajmë një shfaqje postmoderniste.
Kush është lexuesi për ju?
Do ta ndaja pyetjen në dy pjesë: kush është dhe kush duhej të ishte? Së pari, më duhet të kujtoj se letërsia realiste i përket shekullit XIX, pavarësisht se në Shqipëri është zhvilluar me vonesë; se letërsia moderniste kap gjysmën e parë të shekullit, ndërsa letërsia postmoderniste e pason atë, duke ardhur deri në kohën tonë, pasi vazhdojmë të jetojmë në një epokë që quhet postmoderne. Pas lexuesit të letërsisë realiste – që priste të lexonte histori për të ngjashmit e vet, sepse ka para për ta blerë librin dhe kohë për ta lexuar; pas lexuesit të letërsisë moderniste – që ishte i mirarsimuar, elitist, që donte më shumë të mendohej sesa të zbavitej nga leximet; po te letërsia postmoderniste që nuk njeh kufij audience, kush duhet të jetë lexuesi? A kemi menduar për këtë lexues?
Le ta ilustrojmë me një shembull nga letërsia që jepet si detyrim për gjimnazistët. Nëse gjimnazistëve u imponohet 4 libra nga F. Kongoli, kundrejt 3 librave nga I. Kadare, çfarë do të kemi? Çfarë lexuesi? Çfarë do t’u thuhet gjimnazistëve në rastin e shkrimtarit të parë, që shkruan letërsi për atë lexuesin e parë, që ka jetuar para 150 vjetësh? Sigurisht, do t’u bëhet sociologji personazhesh: pra do të kthehet mbrapsht xhaketa e realizimit socialist. Do t’u serviren si heronj antiheronjtë e dikurshëm. Studimi i gjithçkaje që ka të bëjë me historinë, në të vërtetë i kalon në plan të dytë studimet letrare. Fshihen kështu dallimet midis asaj çka është dhe asaj çka nuk është letërsi; për letërsinë fillojnë të zbatohen kritere jashtëletrare dhe, për rrjedhojë, letërsia do të quhet me vlerë për aq sa jep përfundime për këtë apo për atë disiplinë që është e afërt me të, identifikimi i letërsisë me historinë është mohim i fushës specifike dhe i metodave specifike të studimit të letërsisë.
Me një fjalë, lexuesin që jeton në postmodernitet e kemi edukuar për një planet tjetër, që do të thotë se mendimi letrar nuk funksionon si duhet. Kush duhet të ishte? Së pari, duhet të dinte se në cilën epokë jeton. E kemi lënë letërsinë në dorën e disa qëllimeve që ajo nuk i ka në natyrën e saj. Realizmi socialist e pat bërë lexuesin e vet, ashtu si i duhej, ndërsa koha jonë nuk ia ka dhënë atij as koordinatat fillestare, sepse mungon vëmendja dhe kujdesi për letërsinë kombëtare. Kanë kaluar 30 vjet letërsi që zhvillohet në liri, por nuk ka ardhur asnjëherë ai momenti kur “kërkohen vlerat”, pa të cilin një letërsi kombëtare nuk bën dot përpara.
Një letërsi pa ngjarje kronologjike, që edhe personazhet i ka të ndryshme, gati si hije apo gjendje, që nuk rriten, sepse u mungon hapësira për t’u rritur, për sa kohë ngjarja nuk është strukturuar. A ka ndonjë arsye të veçantë, pse është pikërisht kjo letërsia që shkruan?
Personazhin që zhvillohet si karakter brenda romanit e ka vetëm realizmi. E thashë më lart se cilës kohë i përket ai. Postmodernizmi përpiqet të tregojë se sa iluzion i rrezikshëm është thelbi, prandaj përqendrimi i tij është gjithmonë tek identiteti – si formësohet, ndërtohet, realizohet, ndryshohet dhe mirëmbahet. Postmodernizmi përqendrohet te “Tjetri”, si e përjetojnë botën identitete tradicionalisht jo të privilegjuara? Si është bota nga këto perspektiva margjinale? Kështu hulumtohen mundësi të reja për pozitën e identitetit dhe identitetit “hibrid” – njerëz që kapen midis kulturave të ndryshme dhe shpesh tërhiqen në drejtime të ndryshme nga narrativat që “hahen” për ta.
Postmodernizmi thekson idenë se vetja është një personazh fiksional, rrëfen veten dhe është e rrëfyer nga të tjerët. Pastaj, nga kjo pikëpamje, midis realizmit dhe postmodernizmit është një “hendek” i tërë, ai modernist, i cili zhvillon plot ide që e largojnë thellësisht nga realizmi. Dua të them, mund ta vonosh, por nuk mund ta largosh përgjithmonë një letërsi nga rrjedhat botërore. Te libri “Metrika shqipe” (1947), Dhimitër Shuteriqi, ideologu i realizmit socialist, megjithëse e pranon se poezia shqipe e ka njohur vargun e lirë, me Asdrenin, Migjenin dhe Gaspër Palin, jep verdiktin që ky varg nuk duhet të përdoret. Ai duhet t’ia lërë vendin vargut popullor. Megjithëse nuk thuhet, ky ishte diktati i parimeve kryesore të doktrinës së realizmit socialist, që i mëshonin fort karakterit kombëtar dhe popullor. Këtë e përmbysën shumë shpejt krijuesit që studiuan jashtë, edhe pse në Lindje, pasi bëhej fjalë për vende me traditë letrare. Letërsia shqipe iu bind këtyre impulseve. Vargu i lirë dhe forma e hapur mbisunduan atëherë dhe vazhdojnë edhe sot.
Si e shihni gjendjen e letërsisë shqipe sot? Po të asaj pjese, të parë shkëputur nga të tjerat, së cilës i përket edhe letërsia juaj, pra letërsisë postmoderniste?
Ka vetëm një koncept që pranon shkëputjen e tyre: ai që thotë, në raste studimi, se kemi letërsinë postmoderniste dhe atë bashkëkohore, teori që ka funksionuar edhe në kohën e modernizmit, por nuk mund të thuash që e dyta të mos ketë përvetësuar ndonjë veçori të asaj tjetrës, veçse shkrimtari ka qenë i pavetëdijshëm për këtë.
Ta quajmë postmodernizmin avangardë, duhet të biem dakord për statusin e saj, sepse avangarda nuk ka më statusin provokues që kishte në modernizëm. Postmodernizmi mendon se janë shteruar mjetet tradicionale të letërsisë, edhe pse këtë e paguan shtrenjtë, sepse juritë, komisionet apo institucionet që vendosin për fatin e letërsisë përbëhen nga njerëz pa njohje, që trashëgojnë prapambetjen e mendimit tonë letrar. Nëse duam të themi se ai sheh pak më larg, atëherë duhet të pranojmë se po sakrifikon të sotmen për të nesërmen. Nuk e di nëse kjo quhet humbje apo fitore. Edhe në qoftë e dyta, është si e Pirros. Sidoqoftë, postmodernizmi i ka rrënjët te avangardat e fillimshekullit, sidomos te dadaizmi që i mëshon rastësisë, kështu që gjithsesi mund t’ia pranojmë ndonjë erë avangardizmi. Pra, postmodernizmi do të donte ta freskonte pak idenë e futjes në rrjedhën e letërsisë perëndimore. Provincializmi është veçse asfiksues. Problemi bëhet më shqetësues kur këtë provincializëm e paraqesim si pamjen e vërtetë të letërsisë shqipe, para lexuesit tonë dhe atij të huaj.
Ç’mendim keni për dy idetë në vijim: së pari ajo që lidhet me vdekjen e romanit, si dhe, e dyta, ajo që lidhet me mungesën e qëndrueshmërisë së postmodernizmit, bazuar edhe në skemën e Hassan, i cili thotë se letërsia moderniste kishte rrënjë, ndërsa postmodernizmi ka reprizë?
I njihet Tomas Eliotit shprehja se romani vdiq me Henri Xhejmsin dhe Gustav Floberin. Ai kishte parasysh se, sipas “Ulisit” të Xhojsit, do të triumfojë struktura mitike mbi strukturën realiste. Të tjerë mbështetës së vdekjes së romanit, qenë përfaqësuesit e “romanit të Ri” në Francë. Njëri prej tyre, nobelisti Klod Simon, thotë me rastin e tërheqjes së këtij çmimi: Figurat në romanin tradicional janë tipa shoqërorë apo psikologjikë “në situatë”, të thjeshtësuar deri në pikën e karikaturës, të paktën në traditën frënge. “Harpagoni është koprrac”, thotë Strindbergu. “Megjithëse ai mund të kishte qenë edhe një këshilltar i shkëlqyer i bashkisë, një baba apo çdo gjë tjetër. Por jo, ai është koprrac!”. Karakteret e romanit tradicional ngatërrohen në një sërë aventurash, ku reagime zinxhirore ndodhin një pas tjetrës në pajtim me njëfarë ligji të paaplikueshëm të shkaqeve dhe pasojave, që i çon ato gradualisht gjatë zgjidhjes, që është quajtur “kulminacioni logjik i romanit” dhe që shërben për të mbështetur tezën e autorit, si dhe për t’u treguar lexuesve të tij se ç’mendim duhet të kenë për burra dhe gra, për shoqërinë apo për Historinë. Monotonia e tërë kësaj është se këto ngjarje gjoja të përcaktuara apo përcaktuese varen vetëm nga vullneti i tij i mirë, që lidhet me ta. Varet nga dëshira e tij e mirë që një karakter e takon tjetrin (apo nuk e takon), që ata të bien në dashuri (apo që të urrehen)…
Pra, teoria e vdekjes së romanit lidhet me vdekjen e romanit tradicional, sepse në punimin «A i erdhi fundi romanit», Shkllovski thotë: Arti nuk ka pushuar kurrë së ekzistuari, por gjithmonë mohon vetveten, duke ndërruar mënyrat e shprehjes, jo me qëllimin për të ndryshuar formën, por për të gjetur shprehjen e saktë në njëmendësinë e re.
Sa për pjesën e dytë të pyetjes, kujtoj se shumica e tipareve postmoderniste të skemës së Ihab Hassan-it janë të lidhura me konceptin e dekonstruksionit për një botë të shqendërzuar. Me fjalë të tjera, janë të mbuluara nga dyshimi radikal epistemologjik dhe ontologjik. Postmodernistët pranojnë kaosin dhe jetojnë në intimitet me të, në një botë që karakterizohet nga dy tendenca kryesore: Papërcaktueshmëria: rezultat i shqendërzimit, i humbjes së plotë të ontologjisë, dhe Imanenca: rezultat i prirjes së mendjes njerëzore për ta përshtatur realitetin me veten – sigurisht, si pasojë e shqendërzimit.
Po sipas Ihab Hassan, romani postmodernist vë në dyshim autonominë, transhendencën, autoritetin, unitetin, totalizimin, sistemin, universalizimin, mbylljen, hierarkinë, qendrën, vijimësinë, teologjinë, homogjenitetin, uniken apo prejardhjen, sepse ai konteston pikërisht themelet e çdo përcaktueshmërie (historinë, subjektivitetin, referencën) dhe çdo standard gjykimi. Kush i vendos ato? Kur? Ku?
Ky është thelbi i kohës që jetojmë, ku vendos dyshimi i plotë për njohjen dhe dijen. Ka rënë Qendra. Kush mund të flasë sot për Qendër?
Kur flisni si shkrimtar, flisni edhe si studiues dhe mësimdhënës në universitet?
Që të mos shihem si antitraditë, më duhet të kujtoj se kam botuar libra ku flas me dashuri të veçantë për atë që quhet “e tashmja e letërsisë”, pra për atë që del nga muzealja. Për shembull, libri “Arti i poezisë” fillon me një poezi të nxjerrë nga Kënga e Këngëve te Meshari, transkriptuar nga Martin Camaj. Pra, shkruhet poezi që prej 500 vjetësh dhe duhet ta dish se me kë po matesh. “Modernizmi dhe Postmodernizmi në letërsi”, siç kuptohet edhe nga titulli, kërkon të vihet rregull në terminologjinë letrare, ku gabohet shpesh jo vetëm nga studentët e doktorantët, por edhe nga bota akademike. Për sa kohë ka nevojë të rregullohet terminologjia me të cilën flasim për letërsinë, ia vlen të bëhen studime.
Faleminderit!
Faleminderit juve!
