Ilia Erenburgu ishte i pari shkrimtar i dëgjuar botëror që vizitoi Shqipërinë pas Çlirimit të vendit. Ka qenë fillimi i tetorit të vitit 1945.
Ai vizitonte atë kohë Jugosllavinë dhe u muar vesh tani gjendej në Mal të Zi. Në Tiranë po krijohej Shoqëria e Miqësisë Shqipëri-BS. A nuk e thërresim Erenburgun të vijë e të përshëndesë Konferencën? Ai nuk e bëri të gjatë, po me një kusht: që kjo kthesë nga Shqipëria të mos e pengonte që, për 2-3 ditë, të kalonte në Maqedoni. Erdhi e foli. Foli rusisht; e përkthente Koço Tashkoja. Është fotografia tek flasin të dy mbi skenën e teatrit.
Isha me Skënder Luarasin në rreshtat e para të sallës; ai e kishte parë Erenburgun në një mbledhje shkrimtarësh revolucionarë në Spanjë, – Heminguej, Malro, plot të tjerë.
-Qenka plakur ca,- tha Skënderi.
Ai ishte atëherë 54 vjeç dhe si me kurriz; me fjalën të avashtë, që gjatë Luftës ia ndizte flakë reportazhet, ndofta me keqardhjen se në Shqipëri nuk do të mund të kalonte më shumë se tri ditë, apo i lodhur, më së fundi, duke bredhur frontet prej mijra kilometrash. Është fotografia e tij tek flet e përkthen Koço Tashkoja. S’kujtohem se ç’tha, e marr me mend. Një fjalë e një sallë që duartroket në këmbë. Po riprodhoj ca rreshta që do të botonte për Shqipërinë tek “Izvestia” e Moskës e 30 tetorit 1945, për të treguar se si e pa Shqipërinë:
“Të gjitha gërmadhat i ngjasin njëra-tjetrës, po pse ka kaq gëzim në Shqipëri? Vendi është krejt i shkretuar nga lufta. Ai ka qenë tokë bejlerësh, koloni italiane. Kënd i mrekullueshëm, – male, liqene, lugina të lulëzuara. Bregdeti i Adriatikut, – kryqëzim popujsh e kulturash, gërmadha qytetesh të lashtë, mermere të Romës, kupola të Bizantit, minare të Islamit. Nuk e çliroi njeri, u çlirua vetë.”
M’u desh ta shoqëroj mikun nëpër Tiranë. Në Pazarin e Vjetër, që do të bëhej Pallat i Kulturës, – sot qendër biznesesh, – hahej çuditërisht mirë, po dhe çuditërisht keq në atë Pazar. Në një si guvë, mund të haje fërgesën me famë të Tiranës, që nuk hahej e mirë aq nëpër restaurantet e hoteleve “Internacional” apo “Dajti”. Në rrugë kërcisnin çekanët e kallajxhinjve apo teneqexhinjve, sikur zbrazeshin mashinka e mitraloza. Te pallati që nisi të ngrinte Zogu majë kodrave dhe që e mbaruan fashistët italianë gjatë pushtimit, miku gati m’u grind:
-Ç’më solle këtu?
Ai kishte parë me qindra të tilla “vila të borgjezëve të pasur” nëpër botë. Në artikullin që përmenda, shkruan:
“Nga vendi i Donatelos e i Mikelanxhelos, as tablora, as libra… Luksi përqendrohet në dhjetë apo njëzet tualeta shumëngjyrëshe.”
Për të qeshur, i propozoj të flejë atë natë në krevatin e perandorit Emanuel III. Edhe ai shkulet gazit:
-Ishte xhuxh! Do të më shpifet natën.
Dhe nxitojmë e ikim, se po i lutet kujdestari i pallatit me gjithë mend. Në krevatin e perandorit flinte, sigurisht, partizani Meke, me sa rrëfen Dritëroi.
Erenburgu ishte i nxituar të zinte Maqedoninë, ku e kishte ftuar poeti Denko Markovski, të cilin e quanin “themelues të letërsisë maqedone”. Gjë më se e rrallë të shohësh një themelues letërsie në mes të shek. XX. Pandehja se e kam shpënë në Krujë, e paskësh ngjitur në Petrelë, me siguri ditën që u nisëm për në kufi, në Qafë Thanë.
I kisha thënë se, duke kaluar nga Elbasani, vendlindja ime, do ta ngjatjetonte një dramaturg i yni, që e kisha lajmëruar.
-Me dramë po e nisni letërsinë tuaj?-më pyeti dhe, për pak, desh e mora si shaka.
-Jo,-i thashë,-e kemi nisur përpara shek. XIV këtë letërsi, që e ka njohur një murg francez më 1332 të paktën. Librin e parë e kemi botuar më 1555.”
Atij i hipi një të kuq e më kërkoi ndjesë, pas një shtangie.
-Rri edhe një ditë më shumë, kthehem sonte në Tiranë, po të më tregosh ata libra në Bibliotekën tuaj të shtetit,-më tha.
Librat tona të para s’kishin lënë asnjë rresht. Kohët e pamëshirshme kishin lënë vetëm një kopje të librit tonë të parë të botuar, që ruhej në Bibliotekën e Vatikanit. Ai më vështronte dhe s’fliste dot.
Në Elbasan nuk më kujtohet a e pimë një kafe me Et’hem Haxhiademin, që na priti me disa intelektualë. Një Faik Haxhiymer u paraqit se kishte luajtur rolin e Harpagonit të Molierit.
-Të kishte qenë në Paris,-i them mikut, – do ta kishin duartrokitur si një Dylen (Dulin – artist i madh i kohës në Francë).
Miku kërkoi sërish falje. Po kur i tregova se teatri ynë profesionist sapo ishte krijuar, ai tha:
-Mos dyshoni për “profesionistin”, që ju paska lindur; shpejt bëhet burrë.
Unë vetë s’i njihja ende Loro Kovaçin, Marie Logorecin, Naim Frashërin me të tjerë.
Kur në Elbasan morëm rrugën për në Qafë Thanë, Erenburgu më tha:
-Dramaturgët i kam zili, që s’guxoj të shkruaj për skenën. Ti më paske lexuar “Juri Jureniton”, që s’e prisja të jetë lexuar nga një shqiptar. Libri i parë shqip qenka shkruar “për dashurinë e popullit tuaj”, më the. Dramaturgu që njohëm, për çfarë shkruan?”
I tregova se shkruan për “Andromakën”.
-Si Rasini (Racine)?- u habit.
-Drama në vargje,-i thashë.
U mendua gjatë.
-Luhen?- pyeti.
-I ka luajtur teatri amator, do t’i luajë profesionisti,-iu përgjigja.
Shkumbini ishte kuqërruar mirë nga shirat e vjeshtës.
-Ky lumë e ndan Shqipërinë mespërmes,- e këmbeva bisedën unë.
-Thuaj shoferit që të qëndrojmë diku për të ngrënë drekë, se më griu. Fajin e kam vetë, që nuk qëndrova të hanim drekë me dramaturgun tuaj, i cili na ftoi. Po më mirë të hamë sa më pranë kufirit maqedon.
Te Hani i Hoxhë Karriqit në Përrenjas, jahnia ishte e famshme vërtet, “fameuse” –”e famshme” i shpjegoi ime shoqe hoxhës. Ajo erdhi me ne që nga Elbasani, ku banonte akoma. Miku la mendtë pas shakave të hoxhës pa çallmë e të bërë akçi.
Majë shkëmbit pranë, te xhamia, ishte çelur shkolla. Fëmijët, të reckosur, “po sa të bukur!” Mësuesi edhe më i reckosur se nxënësit, një imcak. Erenburgu nuk i mbajti dot lotët.
Me ata lot e kapërceu kufirin, ku e prisnin dy-tre vetë, po s’e priste Markovski. U përqafuam dhe s’e morëm vesh a e kuptoi që nuk e priste Markovski, që e kish ngutur aq. Uli kokën e i ra bereta; u kollit fort me llullën që i tymoste.
E kam njohur atë dhjetor Denko Markovskin në Hotel “Moskva” të Beogradit, kur isha atje bashkë me Mitrush Kutelin. Hante në një tavolinë pranë nesh, koran nga të liqenit të Ohrit. E kuptoi se ishim shqiptarë dhe na u paraqit.
E pyeta:
-si nuk e prite në kufi Ilia Ehrenburgun, që ish aq i ngutur takohej me të?
Ai u shkri në gaz, një gaz prej babaxhani eksentrik.
-Po s’është themelues i ndonjë letërsie, i shquari mik!-m’u përgjigj nëpër gaz.
M’u duk e gjetur shakaja.
-Po ju, si vini me themelimin e letërsisë shqipe, themelues të nderuar?-më pyeti ai flakë për flakë.
-Kjo është një histori e njohur që nga shek. XIV të paktën!-iu përgjigja unë po ashtu pak me inat.
Ai tregonte koranin me kurrizin të xhveshur e mërmëriti, i pataksur:
-Peshku i prillit!
Pandehte se bëja shaka.
Aty më parë, lexova një antologji të poezisë maqedone të botuar në Paris: nga editori i famshëm Gallimar (Gallimard). Denko Markovski mungonte me vjersha dhe me emër. Di se, i arratisur nga Jugosllavia, ai vdiq herët në Bullgari. Poezia e të arratisurve, po dhe ajo e të mërguarve që s’ktheheshin në atdhe, kishte nisur të ndalohej në republikat socialiste të Ballkanit. E kuptuam nga biseda, se Markovski nuk duhej të ishte në rregull me regjimin e Beogradit. Kur na pyeti se ç’na kishte sjellë ne buzë Danubit me ato murlane dhe i treguam se ishim ftuar për në Kongresin e Shkrimtarëve të Jugosllavisë, ai u shkul në gaz e tha:
-Mua nuk më ftuan. Po ju, që nga tri ditë rrugë, s’kishit si ta merrnit vesh se nuk bëhet kongresi i shkrimtarëve jugosllavë. Po hani në “Moskva” trofta nga të Ohrit, se vinë të gjalla me aeroplan.
Me Ilia Erenburgun jam takuar dhe nja dy herë. Në Moskë, në një kongres të Lëvizjes Botërore të Paqes, pasi ishim prishur me BS. Erenburgu, që ma kish harruar emrin, nuk ma kish harruar fytyrën. Këtë herë, kur më dha dorën, më tha, me një si qortim të hidhur:
-Ju mori djalli, more shqiptarë kokëfortë!
Ilia Kopalini, kineasti që ishte bërë mik i ngushtë i Shqipërisë, ishte dhe ai në atë kongres, po s’na avitej. Kur na shihte korridoreve, nxitonte të bënte prapakthehu. Si do të na jepte dorën? Ai kishte bërë më se dy filma mbi Shqipërinë. I qendiste. Sheshi Skënderbej i Tiranës, fill pas Luftës, zor se shkelej nga pesë vetura në ditë; Kopalini mblidhte veturat e Tiranës, në mos edhe të Durrësit, dhe i bënte të vërtiten me minuta të tëra rreth “gropës” së atij sheshi prej kryeqyteti, që “nuk binte prapa të tjerëve të Evropës”. Njerëzia bënin sehir si bëhej filmi dhe admironin kryeqytetin e tyre si kishte për për të qenë në të ardhmen.
Më kishin vënë në presidium, – si vinin nga një për çdo shtet të përfaqësuar në atë mbledhje. Që nga fundi i sallës së madhe të pallatit të ri e modern të Kremlinit, që më duket se e përuroi Kongresi i Paqes, m’u pa si një siluetë e njohur: Nazim Hiqmeti, që mbahej në krah të një gruaje të re bjonde. Ai ishte rimartuar me një sovjetike. Erdhi dhe u ul gati pranë meje, duke përshëndetur me kokë. Nxitoi që nga salla të vinte e ta përshëndeste një shkrimtar nga Antilet Franceze, me të cilin njihesha, po që s’ia kujtoj tani mirë emrin (Dépré?). Ishte poet e kishte dëshirë të vizitonte Shqipërinë, po s’e kishim ftuar. Këtë radhë nuk ma përmendi dëshirën, po më tregoi me dorë, duke i thënë Nazim Hiqmetit:
-Ndofta nuk njiheni, ju prezantoj: është shkrimtari nga Shqipëria shoku aty”,- dhe përmendi emrin tim, që s’e shqiptonte dot saktë.
Nazimi më përshëndeti me dorë, “gëzohem”.
Kaloi atë çast përpara nesh Ehrenburgu, me llullë në gojë, që nxitoi e më dha mua dorën të parit, përpara se të përqafohej me Nazimin, “salut, albanais!”
Këmbeva karrige dhe i shtrëngova dorën poetit të madh turk, që t’i thosha pastaj se e kishim pritur në Shqipëri (e kishim ftuar me kohë).
-Ditë e lumtur për mua,- nisa bisedën,- vargjet tuaja bëjnë furore në Shqipëri”.
-E kam dëgjuar shqipen, është tingëlluese, ka edhe fjalë nga turqishtja. S’e kam marrë përkthimin shqip të vjershave të mia, -hapi duart me keqardhje ai.
Ne ishim mjeshtër për të tilla impolitesa.
-Deshëm t’jua bënim surprizën në Shqipëri, – e rregullova unë gafën.
Më kërkoi ndjesë: atij nuk i lejohej të udhëtonte me avion; me tren ishte tepër larg për të; nëpër Bosfor e Dardanele, dihej se e kishte “jasak”. Vdiq pas një moti a dy nga një infarkt tjetër, në Moskë (1963), Bedredini i ri turk. I vjetri kishte qenë një si dervish luftarak i madh i shek. XV, për të cilin Nazimi kishte shkruar një poemë.
Ehrenburgu do të vdiste më ’76. Ai u bë edhe më i njohur më 1954, me “Shkrirjen”, vepër me të cilën “do të nisnin të shkrinin akujt” në letërsinë sovjetike, siç e pritën në vendin e sovjetëve dhe nëpër botë. Romani i tij më i shquar mbeti “Rënia e Parisit”, të cilën ai e kishte jetuar më 1940, kur ushtria e Hitlerit paradoi nëpër Harkun e Triumfit. E kam jetuar edhe unë atë kataklizëm. Duhen rilexuar fatosat shkrimtarë, që e bënë shpatë penën. Do të vijoj ndonjë ditë me Bedredinin.
