Më 27 gusht u mbushën 100 vjet nga lindja e intelektuales Elena Gjika Merlika, bija e patriotit Sotir Gjika. Fati i saj i trishtë deshi që menjëherë pas kthimit në atdhe prej studimeve universitare në Itali, ta zinte rrebeshi komunist që do ta përplaste së bashku me familjen së pari në Kampin e Përqëndrimit të Tepelenës e më vonë në internim në Myzeqe deri në vitin 1991.
Është interesant fakti sesi jeta e saj ka dy pikëtakime me atë të shtetarit Luigj Gurakuqi. Më 27 gusht 1920, babai i saj Sotir Gjika, ndërsa i shkruan nga Roma Luigj Gurakuqit për gjëndjen kritike të vendit dhe disa masa që duhet të merrte qeveria, i kumton të parit lindjen e foshnjës së tij. Ndërsa natën që Luigj Gurakuqi do të vritej në Bari, ai ngrihet nga tavolina ku po pinte kafe me disa miq, duke i thënë atyre se i ka premtuar bijës së mikut Sotir Gjika se atë mbrëmje do t’i dhuronte një kukull. I njëjti fat tragjik do të ndiqte edhe Elena Gjikën, studiuesen e historisë që premtonte shumë në vitet ’40 por që punoi gjithë jetën në bujqësi në kampet e internimit. Shkrimi që po botojmë këtu është fjala e mbajtur nga Elena Gjika në seminarin kombëtar të rinisë universitare katolike në Pompei më 1940.
Kultura humaniste duhet të shihet në një vështrim të dyfishtë: ai i saj, i kuptuar si nxënie vetiake dhe tjetri më i gjërë dhe më i brishtë që ka të bëjë me përhapjen e pasurisë vetiake dhe përfundimit vetiak të studimeve. Epokat e ndryshme nuk e kanë kuptuar gjithnjë njësoj vlerën e studimeve letrare, sidomos kur përparimet e shumta e të dukëshme të shkencave e bënin të vështirë krahasimin me veprimtaritë humaniste. Populli grek që, si pak popuj, e kuptoi bukurinë dhe shfaqjet e saj në fushën e dijes njerëzore, vlerësoi e nderoi më shumë se kushdo tjetër lartësinë e studimeve të tilla. Dhe tek romakët veprimtaria letrare u çmua e denjë për përkrahjen e princërve dhe për interesat e qytetarëve më të shquar. Por, pothuajse gjithmonë, u trajtua si qëllim në vetvete, si stoli e individit dhe si kurorëzim i mëndjes njerëzore. Ajo punë e veçantë e humanistit që është të mësuarit të tjerëve të asaj që di, nuk u vlerësua në përputhje me lartësinë e studimeve të tilla, madje u konceptua si një zhvlerësim i vetë studimeve, në mos nga të gjithë, sigurisht nga shumica.
A mund të habitemi nëse, të mbështetur nga opinioni i kohës, të shtyrë nga një ndjenjë vetmitare, humanistët, dhe kam parasysh më shumë ata të periudhës së Rilindjes, e kanë konceptuar veten si një “kastë” të ndarë nga pjesa tjetër e njerëzve dhe profesionin e tyre, si njerëz të letrave, një mision të prirë për të shpëtuar njerëzimin nga shkatërrimi? Mjafton të vihen në dukje disa fraza të Petrarkës ose humanistëve të tjerë për të kuptuar plotësisht konceptin e atyre kohëve të largëta. Nuk mund të besohet se të gjithë humanistët e kishin braktisur mësimdhënien: ata jepnin mësime, po, por të zgjedhurve, të paktëve që nuk do të vinin në punë dijen e tyre në profesionin që ushtronin, atyre që mund t’a ruanin të paprekur të gjithë pasurinë e dijes.
Në ata qindvjetorë hekuri, bastisjesh barbare, luftërash e urrejtjesh, studimet humaniste përbënin një oaz kundërshtimi, larg intrigave të qeverive, jashtë vringëllimës së armëve, ato prireshin t’a bënin njeriun, njeri ideal, gjithë shpirtëri e dije, gjithë Besim, Dashuri e Mirësi. Ky lartësim i tepruar i dijes njerëzorë sillte me vete një zhvleftësim të çfarëdo forme tjetër veprimi e pune. Veprimtaria politike e familja ishin fusha të mbyllura për humanistët, pengesa për studimet e tyre, për arritjen e idealit dije. Prandaj nuk i kursyen kritika atyre qënieve njerëzore që në një fushë apo në një tjetër qenë t’aftë të bëjnë rrugë e të kenë kënaqësitë e natyrshme e të nevojshme. Ecja e kohës, përparimet e shkencës, ndryshimi i mendësisë njerëzore sollën kalimin e nevojshëm në të tjera koncepte, në një formë më të fuqishme të veprimtarisë së jetës e të dijes.
Tashmë larg pohimeve të holla të Horacit, që hymnizonte artin si një lartësim e shkëputje mbi njerëzit e kohët, epoka e re, shekujt më afër nesh, përcaktuan një drejtim tjetër, më të drejtë e më të përshtatëshëm, që kënaq krenarinë e ligjëshme të humanistëve dhe u hap atyre një fushë të gjërë, të vështirë e në të njëjtën kohë të pasur në kënaqësi: është ajo e mësimdhënies, për t’i bërë të njohur të tjerëve, të rinjve t’etur për të mësuar, atë që më të bukur, më të madhe e më të shenjtë ka krijuar në shekuj gjenia njerëzore. Është një formë e re veprimtarie për letrarët: jo vetëm studim vetiak, kërkim vetiak dhe entuziazëm vetiak por akoma m’e bukur është të zgjohen tek të tjerët i njëjti entuziazëm, i njëjti interes, t’u bëhen të njohura mëndjeve e zemrave t’atyre të rinjve që hyjnë tani në jetë, që të admirojnë ato faqe e ato pjesë, mbi të cilat janë përkulur nderues breza të tërë, të rijetojnë atë kohë të largët, atë botë të varrosur përgjithmonë.
Prandaj mund të kuptohet zelli i përmbajtur për një mision kaq të lartë, i shprehur në letërkëmbimet e mjeshtërve të shquar, i njerëzve të mëdhenj që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në kohë. Nga sa thashë është e dukëshme se ndryshe nga të tjerët është personaliteti dhe figura e mësuesit të letërsisë, e ndryshme e shumë më e gjërë fusha e tij, më e mundimshme detyra, më e vështirë shmangia e teprive. Te një personalitet i plotë dhe i arrirë shkohet me shkallë, nëpërmjet një përgatitjeje të ngadalshme e të vazhdueshme, mbi të gjitha nëpërmjet një vetëdije të qartë e të saktë të detyrës që na është caktuar nga Perëndia.
Studimi universitar, që është etapa madhore përgatitore, nuk duhet të kuptohet si shkencë tashmë e përfunduar n’ato skema apo tekste të përcaktuara, por ka nevojë të konceptohet si kërkim i vazhdueshëm i një dije që nuk është e përsosur e nuk synon të jetë e tillë, si kritikë e vazhdueshme e përparim i vazhdueshëm, si burim prej të cilit thithet freski për punën shpirtërore për të cilën ka vlerë dija, duke mos u katandisur në një mekanizëm shterpë e pa jetë. Nuk mund të flitet për mësimdhënie e problemet e saj nëse nuk shihet, para së gjithash, problemi themelor i edukimit dhe i shkollës, takimi i mësuesit me nxënësin. Nga harmonia e këtij takimi, e dy personaliteteve krijohet shkolla, ajo e vërteta. Në bazë të këtij problemi është ajo që është quajtur kundërshtia e edukimit, të cilën do të mundohem t’a vërejmë shkurtimisht.
Shpirti dhe mëndja për t’u edukuar vërtiten në fushën e pafund të lirisë, t’asaj lirie që është e drejtë e pamohueshme e shpirtit njerëzor. Edukimi synon të harmonizojë, të drejtojë, të formojë drejt qëllimesh të përcaktuara këtë shpirt e këtë mëndje. Atëherë del pyetja: si mund të pajtohet ky edukim i shpirtit të lirë me punën e mësuesit, me kufizimet që bëhen të detyrueshme, kur më e vogla ndërhyrje dëmton pafundësinë e lirisë? Kjo kundërshti është vetëm në dukje kur bëhet fjalë për shkollën e vërtetë, ku edukohet mirëfilli, kur fjala që niset nga katedra gjen rrugën e zemrës e të shpirtit të nxënësit, atëherë dyzimi e ndryshimet zhduken. Mësuesi lexon, spiegon, tregon e fjalët e tij gjejnë jehona të ndryshme në shpirtat e atyre që dëgjojnë. Secili do të ketë një përshtypje të ndryshme, do të ndjejë një hov të ndryshëm, një regëtitje të ndryshme, por do të ndjejë gjithashtu se mësuesi nuk është jashtë shpirtit të tij, por brënda për ato përshtypje që zgjon, për atë jetë të re që bën të drithërohet e që është e ndryshme për secilin, mbasi të ndryshme janë cilësitë e të tilla mbeten edhe me mësimin e vërtetë. Kështu liria nuk është e kufizuar dhe kundërshtia e edukatës mbetet vetëm në dukje.
Është pikërisht mësimi i letërsisë ai që ndihmon më mirë për të plotësuar edukimin e të riut, që ndikon në formimin moral mbasi është ai që zgjon ngazëllim e kundërveprime: përshtypjen e marrë nga një faqe ose një lirikë e Manxonit nxënësi nuk mund t’a provojë kurrë nga një vërtetim gjeometrik apo një formulë e algjebrës. Në këtë vështrim është më e brishtë detyra e edukatorit, më i vështirë misioni i mësuesit që duhet të lartësojë e të tregojë bukurinë e veprës s’artit, fuqinë e dobinë e një autori pa turbulluar qetësinë morale të të rinjve, madje duke rritur në ta e lehtësuar formimin e një personaliteti të krishterë. Ky problem kaq i koklavitur nuk qëndron për shkolla të caktuara ose mësues ku mësimi i letërsive klasike ose bashkëkohore nuk kalon kurrë fazën gramatikore ase filologjike, ku pjesët e Ciceronit, të Qezarit apo Tacitit janë vetëm tema përkthimesh e mjaft. Aty problemi i mësimit humanist nuk ekziston, mbasi nga umanitas nuk ka veçse paraqitje dhe jo realitet. Ku mungon një bazë e sigurtë njohjeje estetike, ku s’ka tjetër veçse monotoni idesh e zakon rregullash të mësuara përmendësh, fantazma të një mësimdhënieje letrare, sigurisht rreziqet për edukimin moral e të krishterë janë më të vogla, më pak të dukëshme, por megjithatë janë. Kur shkolla nuk do të ketë edukuar gradualisht shijen estetike të të rinjve nëpërmjet njohjes, nuk them të përsosur, por së paku të përshtatëshme të kryeveprave të gjenisë njerëzore, do të jemi të pranishëm në përhapjen shkallë shkallë, por të pashmangëshme, të letërsisë kundër krishtere e kundër morale.
Qëllimi i edukimit të krishterë nuk është virtuozizmi i fantazisë: nëse arti zgjon ndjenja, ide, përshtypje edukatori e di se këto ide, këto ndjenja janë një mjet për t’a drejtuar tek Ideja Supreme, Qëllimi i Fundit, përndryshe janë mikrobe që brejnë formimin moral. Rozmini në librin e tij “ Mbi bashkësinë e edukimit” shkruante në lidhje me tekstet klasike: “A do të jenë ata shëmbujt e heronjve të krishterë, komandantët e shkëlqyer të Kornel Nefritit? Dashuria e një lavdie që qëndron në dhunën e në shtypjen… Me armiqtë hakmarrje, me dhunuesit mizori, në mirëqënie vetëbesim, në fatkeqësi dëshpërim, vetëvrasje. A janë këta treguesit e denjë për një brez të përtërirë nga gjaku i të Drejtit? E pra, tregimi i Kornelit është qumështi i parë që hyn në mëndjet e të rinjve dhe shkrimet e ambiciozit Ciceron vazhdojnë të mbështesin me rregulla ata shembuj, e ky moral i shoqërisë para krishtere admirohet e lëvdohet në prani të rinisë së krishterë”!
Ai që ka shkruar këto fjalë është vetë një admirues entuziast i klasikëve. Duke pranuar këtë që thotë duhet t’a përsërisim për Katulin e ëmbël dhe epshor, për Horacin, për Ovidin e shumë të tjerë, duhet t’a mbajmë parasysh dhe për letërsitë moderne të cilat, edhe se nuk janë pagane në kuptimin e vërtetë të fjalës, janë të mufatura me paganizëm ose me një frymë që mund të quhet kështu. A duhet të heqim nga mësimdhënia humaniste disa autorë e disa tekste, siç ka thënë ndonjëri? Do t’ishte e tepërt dhe e pamundur, sepse humanizmi do të humbte, në mos të gjithin, një pjesë të madhe të prodhimit të tij më të shkëlqyer. Vënia në pah e kësaj ane aq të brishtë na çon në një tjetër vërejtje: është e nevojshme një përgatitje kulturore e morale me të vërtetë e thellë, që të mos jetë vetëm thjesht doktrinë, ose thesht pedanteri e që të mos i iki rrahjes së mendimeve, përballimeve, kujtimeve, rikthimeve. Nëse kërkojmë të asgjësojmë problemin duke mos folur për të, ai do të na detyrojë më me forcë: është e kotë të mundohemi të heqim tekste ose shkrimtarë me paragjykim, është e nevojshme të arsyetohet e të bindemi, të tregohet e mira e të nxirret në pah e keqja. Dhe nga ato vepra, prej të cilave më pak e presim të mirën, në një farë mënyre ajo mund të vijë, kur mësuesi ka aftësinë t’a verë në dukje. Në çdo vepër ka diçka që shkon përtej asaj që është shkruar e shprehur qartë, diçka që nuk mund të jetë kurrë e njohur përsosmërisht, është personaliteti i artistit, çasti i krijimit, gjëndja shpirtërore e veçantë, përceptimi i tij për botën e për jetën. E gjitha kjo karakterizon një njeri, por intereson të tjerë njerëz që mund të njohin e të admirojnë atë që nuk ësht’ e dukëshme, por mbetet e pandashme nga vetë vepra.
E gjithë kjo përcakton një qëndrim kritik dhe është e nevojshme me bindë se ndaj asaj që është e keqe morale ngre krye dhe zgjuarsia, që është logjikisht e gabuar ajo që nuk është moralisht e shëndoshë: do të mësohemi kështu të gjykojmë nga një pikpamje thjesht logjike e thjesht morale. Në këtë kuptim edhe paganët mund të ndihmojnë në formimin e personalitetit ideal. Disiplinat realiste kanë mundësinë e një përballimi të vazhdueshëm me të vërtetën dhe përcaktimet e saj, ato humaniste, duke iu munguar një kontroll i tillë, mund t’i nënështrohen kufizimeve, varfërimit të mendimit që i ka përcaktuar. Është e nevojshme pra që mësimdhënia të mos jetë vetëm një predk morali, që kritika të jetë e bërë “nga brënda”, me bindje e mirëkuptim e jo një “çensurë” e përcaktuar a priori.
Ajo që është thënë deri këtu ka dashur të ravijëzojë, edhe se jo përsosmërisht, disa anë të një problemi të ndryshëm e tërësor, ka dashur të vërejë shkurt e kalimthi disa nga vështrimet më të brishta. Por që këta probleme të ndihen, të kuptohen e të jetohen është i nevojshëm një personalitet moral dhe një përgatitje e fortë kulturore: po të jetë e para, kjo përmbledh njohjen e gjithshkaje kemi paraqitur; po të jetë e dyta do të ketë, në bashkëpunim me të parën, aftësinë për t’i zgjidhur. Kam thënë në fillim se në këtë personalitet të plotësuar arrihet me shkallë, ngadalë dhe me mundim. Edukimi i ynë nuk është një fakt por një veprim, sepse tek ai arrihet duke punuar, duke gabuar e duke ndrequr gabimet. Është një veprim sepse është një problem që gjithmonë kërkojmë t’a zgjidhim e për të cilin rikërkojmë atë zgjidhje. Është një e vërtetë që na bën të kuptojmë edukimin e të tjerëve, që shtyn, siç ka thënë një shkrimtar i madh, “ me hy në shkollë e me u ngjitë në katedër me zemrën që dridhet, e gatëshme për zbulime të reja, për sprova të reja, për vështirësi të reja, duke ndjerë lëvizjen dhe ikjen e jetës që përtërihet tek ne e rrotull nesh, tek brezat e rinj që na vijnë përballë e ikin.”
Kur ne flasim për personalitet të arrirë moral, kuptojme moralisht të krishterë, një edukatë morale që nuk na lejon t’a shqyrtojmë në mënyrë mohuese atë kulturë ase t’a quajmë të mirën eprore e të vetmen t’aftë për të na dhënë lumturinë. Mohimi, që do t’a katandiste në një lojë atë dije, dhe lartësimi i tepruar i saj janë vlerësimet e kundërta që asgjësojnë problemin mbasi i heqin atij atë humanitas që është në bazën e vetë dijes. Për të lashtët dija ishte caku i fundit dhe e mira sipërore për t’u arritur, lumturia ku do të gjenin pushim zhgënjimet, pasionet e mjerimet tona. N’atë kulturë prej së cilës rrjedhim ne, n’atë dije, trashëgimi e brezave të shkuara, pasuri e shënjtë e brezave tanë, kemi gjetur një armë më të madhe e më sublime se mëndja e thjeshtë, armën e shpirtit që është Qëllimi i fundit, nga i cili gjithshka vjen e në të cilin gjithshka mblidhet. Vetë kjo Fe na shtyn t’a besojmë dijen tonë të paracaktuar për t’u zhvilluar si një mision, një mision edukativ, që të tjera mëndje e të tjera zemra i drejton tek i njëjti qëllim hyjnor. Kjo vetëdije na jep ndiesinë e të mos diturit mjaft, na parasheh vështirësi të reja, i nxierr në dukje, na zbulon të tjera në një proçes të vazhdueshëm që është jeta e shpirtit dhe mëndjes sonë, në një ecje të pandalëshme që nuk pranon të bëhet një lojë e mpirë teknike o mekanike. Pranë këtyre forcave morale një kulturë e qëndrueshme, një pasuri urtësie që nuk mund të improvizohet e nuk mund të zotërohet në pak kohë, por metodikisht, me rregull, kryesisht me rregull. Mund të bëjmë të kalojë para mëndjeve tona e t’i flasë zemrës sonë regëtitja e Fesë, gëzimi, dhimbja, kënga, hymni i lavdisë që tingëlluan në kohë të largëta. Do të ndërtojmë kështu pasurinë tonë, jashtë pedanterisë që asgjëson vrullin e ndjenjës sonë ose zakonit që shuan çdo interes dhe çdo aspiratë.
Duke pasë formuar personalitetin tonë duhet të dijmë të respektojmë atë të të tjerëve, dhe atë të të rinjve, duke i vlerësuar ashtu siç janë, të paisur me një personalitet që, nëse nuk është i plotë është në atë rrugë, që kërkon të përcaktohet, të jetë i gatshëm të dridhet, të kuptojë e të dëgjojë. Mësuesi do të lexojë faqet e të mëdhenjve, fjalët regëtitëse të diktuara nga ankthi dhe ngashërimi, nga e qeshura dhe vaji, fjalë të njerëzve që quhen Homer o Dante, Virgjil ose Horac, e në shpirtin e tyre do të kalojë një dridhmë e re jete. Do të shohin të kalojnë tek katedra gra të bukurisë së Beatriçes apo hirit të Angjelikës, heronj të vlerës s’Akilit apo të mëshirës s’Eneas, figura të një bote të shuar përgjithmonë. Atëherë do të ndjejnë se ajo botë jeton tek ta, nuk ka vdekur sepse janë ata që e mbajnë në jetë ende. Komedia që njohim ne është ajo që ka shkruar Dante e që gjuhëtarë, komentatorë e kritikë na e paraqesin. Por ka një tjetër Komedi, e jona, ajo që ndjejmë ne me përshtypjet, ndjenjat, pamjet që di të zgjojë; është ajo që nuk mbaron në këngën e njëqindtë, por vazhdon për aq sa ne e bëjmë të vazhdojë.
Prandaj jeta njerëzore ka vlerë, prandaj edukimi është një mision, prandaj dija është kremtimi i personalitetit tonë. Secili ka në vetvete një qënie të tijën, një qendër, një botë që e mbush me ëndërra, përfytyrime, dëshira, ndjenja; kjo është jeta e shpirtit që në çdo dridhmë endet e lirë në pafundësi. Ky shpirt përsoset, edukohet në dritën e një kulture që nuk është skemë e përcaktuar, por është jetë, e aftë t’i japë jetë asaj që është trashëguar nga të mëdhenjtë. Kultura fle në bibliotekat e “së shkuarës dhe gjërave të vdekura”, por ajo e shkuar bëhet e tashme, regëtin me një forcë të re nëse kthehet për të qënë jetë e jona, nëse jemi ne që i japim atë hov duke e rikrijuar në veten tonë, duke e rijetuar siç e jetuan të shkuarit e mëdhenj. Jo konceptim realist dhe as idealist, mbasi i pari çon në mohimin e gjallërisë së shpirtit, tjetri në mohimin e çdo realiteti që nuk është pjellë e atij shpirti të perëndishëm e të kthyer në qendër të gjithësisë, por bindje se bota dhe ne që jetojmë në të priremi drejt një Qëllimi që nuk është tokësor, për arritjen e të cilit jemi në garë me të tjera forca, duke kryer detyrën tonë, duke përcaktuar tek ne atë personalitet nëpërmjet të cilit jeta fiton vlerë e rëndësi.
