Bisedë në redaksi
Si e botuat vëllimin e parë poetik Vise me diell, kur ju punonit si agronom në fusha? Çfarë bëtë? E neglizhuat profesionin?
Jo, aspak. Kam qenë një specialist i mirëfilltë i kohës, i njohur dhe i vlerësuar gjerësisht. Kam gëzuar respektin e njerëzve. E vetmja gjë, isha pak mospërfillës ndaj autoriteteve. Thoshin, bie fjala: kaloi … x-i, dhe nuk më përshëndeti. Gjëra të tilla. Në atë kohë kohë, hijen e “autoritetit”e prodhonte sistemi. Ishte autoriteti i parë, atje lart, mandej shpërndahej poshtë, në çdo vend dhe fushë, madje edhe në letërsi. U krijuan edhe autoritete false. Njëherë isha te revista Nëntori. Një burrë po daktilografonte në një tryezë, nuk e njoha, por më tha me shumë edukatë: nuk vonohet. Ulu. Prit pesë minuta. Dhe më tregoi një poltronë. U ula te ajo poltronë. Hyn një poet i njohur. Ai nuk më përshëndeti sepse nuk më njihte. Unë e njihja por nuk e përshëndeta sepse nuk kisha arsye. Ai bëri disa hapa, më pas u ndal para meje. Ju, më tha, keni sjellë ndonjë gjë për të botuar? Po, i thashë. Më tha: Një shkrimtar turk ka thënë: ju nuk duhet të quheni popull xhqiptar, por popull shkrimtar. E pashë, e kuptova, por nuk i ktheva përgjegje. Doli. Ky nuk ishte i keq, as si njeri as si poet, por hija e autoritetit vepronte, e bënte njeriun me nxjerrë anë jo të mira.
A ishte i vështirë për ju botimi i librit të parë?
Ishte. E vështirë ishte gjithçka. Por për mua letërsia nuk ishte kusht që më diktohej nga jashtë. Nuk më thoshte njeri, po ti, çfarë po bën? S’je dukur. Unë problemin e kisha me veten, me poezinë, ndërsa më parë se të botoja librin, unë kisha botuar poezi në gazeta e revista letrare. Kur mora përgjegjen se libri mund të botohej, mu krijua një gjendje shumë pozitive. Më bëhet se shkrova gjëra që ia rritën vlerën librit. Pata ndjerë një zgjerim të mundësive, edhe pse gjithë çfarë mund të jepja unë, qenë gjëra të vogla. Dhe, aty, te libri i parë, edhe sot shoh disa gjëra të mira. Ky ka qenë qëllimi, edhe atëherë. Si proces, poezitë e mira shkruhen dhe lexohen lehtë, poezitë e dobëta vijnë të vështira.
Në fakt, në poezinë tuaj ndjehet kulturë fjale.
Ne agronomët, nuk është se ishim disa njerëz që kishim mësuar veçse si mbillet gruri dhe si prashitet misri. Ne, përveç këtyre gjërave të perceptueshme nga të tjerët, kishim studjuar, shkencat e komplikuara të biologjisë si gjenetikë, biokimi, fiziologji, meteorologji, por edhe filozofi, matematikë, gjeodezi e shkenca tjera më të afërta me profesionin. Profesorët tanë kishin stdjuar jashtë dhe qenë njerëz të kulturuar, me interesa të gjera, dhe mendje të hapur. Bie fjala, profesori që na jepte ne lëndën e kimisë organike, në itet ’90 ka përkthyer Shimborskan. Ne ishim në fakt një fakultet i shkencave të natyrës, por plus gjëra tjera. Ndërsa poezia ishte orientimi i disave, jo i të gjithëve. Nuk e harroj një rast, kam qenë ndoshta në vit të parë. Po shkoja në bibliotekën Kombëtare, e vjetra, me një libër në dorë, ndonjë poet në gjuhën ruse, nuk e di çfarë, dhe në rrugën që kalonte pranë sahatit, takova Vath Koreshin. Vathi ishte shkrimtar i njohur. Kishte botuar librin Kur zunë shirat e vjeshtës, dhe menjëherë kish bërë emër. Unë sapo kisha botuar ndonjë poezi. Unë e përshëndeta dhe desha të kaloj, por ai më ndaloi, dhe më pyeti: Ku po shkon? i thashë se ku po shkoja. Ai më pa si me qortim, dhe më tha: Por, tani është kohë provimesh. Ti, a ke provime? Ishte qershor, një ditë disi e nxehtë. Orë dreke. Po, i thashë si në faj. Po atëherë?… më tha. Sa kohë ka kaluar, gjithmonë e më shumë e kam kujtuar. Kështu në këtë rrugëtim kam pasë tejkalime të gjërave. Por kur kam filluar punën si agronom në vitin ’71, i përballur me të gjitha shfaqjet e realitetit, jam vendosur fort me të dyja këmbët në tokë. Se më pyetët më pare për profesionin.
Si nisi kjo si ëndërr? Ju keni kujtuar një mësues…
Po, ka qenë mësuesi i gjuhës dhe leximit, Gjon Dionizi që tha njëherë para klasës se sikur mua të më çonin për studime në Moskë, do i nxirrja faqebarddhë.. diçka kështu. Ka qenë sikur shkrepi një dritë. Se me thanë gjëra të tilla për një fëmijë, diku në një fshat, në atë kohë… Qe i vetmi mësues letërsie që më mbajti afër. Në gjimnaz, përkundrazi, qe mësuesi i matematikës, një personalitet që vinte nga një familje e njohur intelektuale në Shkodër, Hasan Kaduku, ai që më solli libra dhe më inkurajoi në rrugën e letërsisë.
Atëherë tek ne botonin poetë të famshëm. A u ndikuat ju nga poezia e asaj kohe?
E kam ndjekur qysh herët poezinë që botohej. Bie fjala, Kadarenë e kam lexuar për herë të pare ndoshta, te revista Ylli, revista më “luksoze” që dilte atëherë, dhe që,nuk ishte thjesht letrare por kishte kulturë, letërsi, art, fotografi, shkencë. Këtu qe botuar një cikël poetik i Kadaresë. Nga ky cikël më është fiksuar poezia Në parkun që e mbuluan fletët e cila mu regjistrua menjëherë në kujtesë, dhe më pas, sa herë që e kam parë të botuar nëpër librat e autorit, thjesht e kam kujtuar.
A kujtoni diçka veçanërisht të bukur nga poezia shqipe?
Po, kujtoj poezinë Mall të Kadaresë. Kjo kam përshtypjen se dihet përmendësh nga shumë lexues të poezisë, fakt që nuk mund të shmanget. Këtë poezi mund ta vendosim pranë me me poezinë Z. B të Migjenit. Të dyja janë të bukura. Në të dyja poezitë, poeti i drejtohet një vajze. Te rasti i parë, vajza asht larg në hapësirë dhe kohë, dhe kështu kemi të bëjmë me një mall. Te rasti i dytë vajza ndjehet pranë në hapësirë dhe kohë dhe për pasojë kemi dendësi të përpunimit poetik. Te kjo poezi e Migjenit ka më shumë ndjesi, ngjyra, tinguj, finesë, bukuri, elegancë. Për mua është një nga gjërat më të bukura të temës. Por asht e sigurt që poezia e Kadaresë, me një panoramë urbane, e pasuruar nga intelekti, dhe e përndritur nga një melankoli e butë, ka ma shumë lexues dhe admirues. Por të dyja janë kaq të bukura dhe të afërta për çdo kohë!
Po ju, a i përkisnit këtij drejtimi?
Jo krejt.
Pse, çfarë kërkonit?
Nuk di të them. Te libri im Vise me diell ka disa poezi që flasin për këtë.
Në poezinë tuaj tema e dashurisë ndeshet pak.
Po, e vërtetë
A mos priret poezia juaj nga vetmia, nga trishtimi?
Jo. Do thosha se nuk bëhet fjalë. Por është një gjë voluminoze. Diku mund të ndeshet.
Po si mbërritët ju te poezia moderne?
Poetë modernë janë edhe Nazim Hiqmeti, Pablo Neruda, Ricos, Livadhitis, Esenini, Lorka etj që qenë botuar. Ata që munguan qenë disa që quheshin dekadentë por që ishin shumë të rëndësishëm. Si student pata marrdhënie shumë të mira me punnonjësit e bibliotekës sonë të fakultetit. Aty lexova Nazim Hiqmetin, Ilia Erenburgun etj. Por burimet mund të gjenden edhe ku s’të shkon mendja. Unë kam mbërrritë në Tiranë në ’66-ën dhe atëherë prurjet e librit të huaj kishin rënë për publikun. Por ende qe e hapur një library e librit të huaj, dhe aty unë gjeta një poet koreano-verior me emrin Te Gi Çen. Rusët i kishin bërë një botim shumë të mire. Ky kishte studjuar në Moskë dhe më pas kishte mbetur i vrarë në një nga bombardimet amerikane mbi Phenian në vitin 1950 në luftën e Koresë. Libri i tij kishte poezi nteresante, të ndryshme nga poezia ruso-sovjetike e kohës dhe që të jepte një ndjesi krejt tjetër. Poezia është frymë. Problemi i poetit asht me mbajtë gjallë frymën e poezisë si krijim.
Ju keni thënë se për një kohë e ndërpretë të shkruarit e poezisë.
Po. E vërtetë. Nuk shkrova për katër a pesë vjet. Megjithatë prisja, se çfarë prisja, nuk e di. Gjithsesi, një kohë që mund të vinte. Por edhe mund të mos vinte. Kjo është një diçka abstrakte. Ja, po them diçka fizike. Në fund të vitit ’90, një poet nga Tirana, më dha një libër me poezitë e zgjedhura të Ungaretit. Atëherë unë mora në duar një bllok shënimesh në formë ditari, shumë luksoz të cilin ma pat dhënë një mik specialist nga Shkodra me të cilin punova për tre-katër vjet. Bashkë me të, më pat dhanë edhe një botim shumë të mirë në rusisht të Petrarkës. Mbaji ti, më tha. Unë e ruajta bllokun për pesëmbëdhjetë vjet të paprekur, derisa më ra në dorë një poet si Ungareti. Atëherë i kopjova të gjitha poezitë e tij në të.
Dhe këtu filloi njohja me “poetët dekadentë”
Jo, më parë nga e njëjta dorë miqësore kisha marrë poetë të tjerë si Apollinaire, Rene Char, Jacques Prevert etj.
Kanë shkruar se jeni ndikuar fort nga simbolizmi.
Kjo duhet të jetë e vërtetë. Simbolizmi ka ndikuar gjithandej. Por mundet që edhe e lexon dhe nuk merr ndonjë ndikim prej tij. Këtu hyn në punë idividualiteti me mënyrën si e reflekton. Një prej tyre, Apollinaitre-i qe ai që u ndikua nga simbolizmi duke krijuar një art rë ri, që do të shënonte modernitetin e shek të XX-të. Historia e poezisë asht histori e risive përmes ndikimit.
Por gjithmonë shkruhet për të njëjtat tema: për dashurinë, për vendlindjen, për natyrën, për vjeshtën…
Gjithmonë kështu do shkruhet, sepse do jetë ndjeshmëria e njeriut ndaj tyre, ajo që i krijon dhe që i lexon. Por do të shkruhet në një mënyrë tjetër, të re. Temat janë si mallrat në dyqane, të njëjta por të ndryshme.
A mos ju nuk jeni ndikuar, apo nuk jeni formuar nga poezia shqipe por nga poezia francize? Nga kjo nuk bën përjashtim as vëllimi i fundit poetic Koha e qytetit.
Do thosha se në fondin tonë të krijuar kemi mjaft poezi të mira dhe poetë të mirë. Ata bënë të pamundurën për gjuhën shqipe dhe për Shqipërinë, se ç’mund të bënin më shumë në ato kushte. E nxorrën nga errësira në dritë, gjuhën dhe Shqipërinë. Por lidhur me poetin, them se ma parë formohet vetëdija se ti do të bësh letërsi. Ai që mund të quhet ndikim ose formim përmes ndikimit, vjen më pas, sepse ti duhet të kesh njëfarë formimi, për të ndjerë një ndikim të qenësishëm. Dhe këtë formim unë e kam marrë nga poezia shqipe. Më pas kam ndjerë ndikim nga poeti turk Nazim Hiqmeti dhe nga disa poetë francezë dhe italianë apo grekë, dhe këtu mund të remdis emra më shumë për inerci për arsye se më kanë pëlqyer. Por unë nuk kam rendur pas modernizmit si i verbri. Bie fjala, modernistë janë surealistët, emra të shquar, por më kanë lënë të ftohtë. Jo pse nuk kanë poezi të bukura. Unë i kam lexuar dhe kam thënë: sa bukur! Kanë metafora vezulluese. Fluturime akrobatike të çuditshme. Por vetëm kaq. I kam mbyllur, dhe nuk i kam hapur më. Pse? Sepse në bazën e tyre nuk është jeta njerëzore. Mungon emocioni i të jetuarit. Nuk më pëlqen mungesa e vetëdijes, duke thënë se kjo është shija ime personale, duke barazuar veten me botën. Nga ana tjetër, mua më ka pëlqyer dhe më pëlqen fryma mesdhetare e poezisë tek disa poetë nga jugu i Francës, si dhe te poetë italianë, grekë dhe turq. Kjo jo për fantazi, por sepse ne kështu jemi rritur. Gjithashtu më duket se duke lexuar këta poetë, kuptojmë se ne kemi një konstruksion të afërt shpirtnor. Kemi pothuaj një ndjeshmëri ndaj atdheut, ndaj vendlindjes, ndaj prindërve, ndaj familjes, ndaj tokës, ndaj detit, ndaj diellit, ndaj ujit, ndaj natyrës dhe jetës etj, pavarësisht simboleve që i kemi tonat secili vend, dhe që i ka përcaktuar historia.
Ju, si poet lirik, nuk jeni ndjerë i ndikuar bie fjala, nga Lasgushi?
Jo, jo. Lasgushi asht një poet qytetar, i lirë, poet i mire që solli një tingull të ri në fushën e poezisë shqipe. E kam lexuar, por mua më duket se gjithmonë kam mbetur disi jashtë tij, në kuptim të ndonjëfarë ndikimi. Nuk është se më ka mbetur prej tij kushedi çfarë lënde. Ndryshe me Çajupin, bie fjala, prej të cilit kujtoj mjaft vargje. Janë përshkruese, por të bukura. Gjuhë e pastër poetike. Jetë. Emocione. Fjalën e kam për një numër poezishë të tij që vijnë si të vërteta.
Ju pyeta për librin Koha e qytetit sepse kur keni botuar përmbledhjen poetike Nga dëshira për të jetuar, jeni shfaqur sikur tashmë e thatë fjalën tuaj, befas u shfaqët te ExLibris me poezi dhe poema të reja.
Me sa duket, unë nuk di të bëj punë tjetër. E ndjeva se do të jepja diçka ndryshe, nga libri parardhës Brymë vere. Nganjëherë poezia shkruhet vetë. Në poemë ndiej njëfarë lirie. Kjo mund të vihet re mendoj, te poema Ecje natën. ku poema asht e hapur për prurje të ndryshme. Por jo gjithmonë kështu. Në disa poema tjera të këttij vëllimi, kanë vepruar rregullat e poezisë. Por mendoj se te Koha e qytetit, ndjehet më shumë një botë urbane, me ma shumë hapësirë argëtuese për shpirtin, bazuar ky mendim te poemat por edhe te poezitë. Besoj se poezitë e shkurtra gjithashtu sjellin shumë larmi.
Po tani, nuk ju josh proza?
Në jetën time, deri vonë, kam lexuar shumë prozë, sidomos tregime. E kam bërë një prove edhe në të shkruar me romanin Orët e dëshmive. Por ka shumë kohë, më 1998. Në biblitekën time, shumë libra me tregime. Disa prej tyre i ruaj si ujin e pakët. I kam si gjëra të çmuara. Më kujtohet kur kam blerë një novelë: Lulet e mollës e Gollsuorthit. Shkuam si klasë në Shkodër. Isha ende i parritur. Binte pak shi. Te rruga ku është sot pedonalja, pranë një dere të hapur, në një kthinë, qe ulur një burrë para një tryeze ku mbante nuk e di çfarë gjërash. Por vura re, të vendosur më këmbë një libër. Qe një kopertinë shumë e bukur. Nuk e dija çfarë kishte, kuptohet, por rezultoi të ishte një vlerë. Herë mbas here i kam thënë vetes se do shkruaj tregime. Ato janë po aq të bukura sa poezia. Mirëpo nuk shkrova. Tash e shoh se asht shumë vonë. Gjithsesi, një ditë e re jete, është një faqe e re për tu shkruar.
Ju keni thënë se poezia duhet të jetë e ngarkuar me emocionet e të jetuarit. Si duhet kuptuar kjo?
Tash të ndjesh emocione në jetë është thjesht një cilësi njerëzore, dmth e çdokujt, jo virtyt ii poetit. Me i mbartë këto emocione dhe me i transformue në një krijim poetik është tjetër gjë, dhe kjo është puna e poetit. Por unë nuk njoh një poet të madh që nuk është mbështetur në përvojat e jetës. Pse? Sepse poezia asht product shpirtnor, jo produkt thjesht i mendjes, sipas një mendimi.
A ndjeheni i vlerësuar sot në moshën që keni?
Nuk jam një poet i mbuluar nga vlerësimet. Kam marrë një çmim. Më ka pëlqyer motivacioni i çmimit. Për poezinë time janë shprehur poetë, shkrimtarë dhe studjues të letërsisë, nga Shqipëria dhe nga Kosova. E kam fjalën për gjëra të botuara të njohura për lexuesit. Përveç këtyre, unë për veten time, në këtë fazë të vonë të jetës, përpiqem me kuptue edhe opinionin e të tjerëve, atë të pashkruarin, duke lexuar shenjat si astrologu yjet, dhe nuk ndjehem keq. Ndonjëherë më bëhet, se poezia ime ka pasë ndikim tek të tjerët, si rrugëtim letrar. Kjo është një ndjesi pozitive për mua. Por këtu, edhe mund të gabohem. Meghithatë, më duket se tek ne, në Shqipëri, nuk njihet shumë një libër i botuar në Kosovë nga Instituti Albanologjik i Prishtinës me autor Sali Bytyçi, ku autori e vendos poezinë time në një kontekst interesant.
A mendoni se, me librat e shumtë të botuar, vazhdimisht keni sjellë diçka të re?
Unë them se po. Unë i ndiej këto risi, nga libri në libër, deri ky, i fundit, Koha e qytetit.
Po çmimi që morët a ju shërbeu për ndonjë gjë?
Besoj se duhet të më ketë shërbyer. Më dha qetësi për me qenë ma objektiv, e rëndësishme kjo për çdo njeri që ndjehet në një garë me jetën e vet. Çmimi mu dha për vëllimin Vera fantastike. Vetë poema e cila mban këtë titull, më pat dhënë një përvojë unike në të shkruar. Poema ka një atmosferë stine përzjerë me emocionet e njeriut, në përpjekje për t’i mbijetuar realitetit, të dhëna këto me thellësi dhe spontaneitet. Por ka shumë kohë, njëzetedy vjet. Gati e kam harruar. E di që më pas kam shkruar poemën sintezë Drapri këtu dhe atje, diçka ndryshe, në të cilën duke marrë një send, dhe duke e vendosë në kande të ndryshme në hapësirë dhe kohë, konstruktohet një përvojë jete, një botë. Ishte një vështrim tjetër i gjërave, nga Vera… por brenda vështrimit tim, sipas meje.
A mendoni se poezia juaj është e vështirë për tu lexuar?
Jo, nuk mendoj. Kam provuar drejtpërdejt në fb, kam postuar poezi të tilla gjoja të vështira, dhe kam parë se janë pëlqyer gjerësisht. Poezia është art. Unë e lexoj, dhe e zbuloj poezinë duke e lexuar, veç kjo, nëqoftëse më pëlqen. S’më pëlqen, e lë. Kaloj diku tjetër. Poezia dallohet shpejt nëse ia vlen ose jo për ta lexuar. Megjithatë shijet nuk janë të njëjta. E vërteta është se më ndodh që gjuha më ik nga duart, dhe unë duhet të shkoj pas saj, por edhe në këto raste, di se çfarë bëj.
Çfarë po lexoni për momentin?
Këto kohë, më tërheqin librat që japin përvojën e jetës letrare të dikujt. Kështu, edhe tash po lexoj librin e Ridvan Dibrës Për romanin dhe romanet, ku shkrimtari rrëfen se si është rritur vepra e tij të cilën sot ne e njohim si të madhe. Në funksion të këtij rrëfimi, paraqiten rregullisht edhe cikle poetikë që karakterizohen nga aforizma, ironia, autoironia dhe paradoksi. Një libër i pasur.
Dhe, në fund, me se po merreni? A vazhdoni të shkruani duke dhënë diçka tjetër të re?
Të gjithë shkrimtarët i përgjegjen kësaj pyetje se po, vazhdoj të shkruaj. Pse thonë kështu? Sepse letërsia është jeta e tyre. Edhe unë po them, po, dhe nëse shkruaj do jap gjithsesi, diçka të re, mendoj. Në vjeshtën e vitit 2023, kur do të merrte një titull të ri, të lartë, nga presidenti francez, Kadareja ka dhënë një intervistë shumë të bukur, që më duket se mbeti si testamenti i tij letrar, në të cilën shprehet se çfarë qe për të letërsia. Ajo është si një poemë, e ngarkuar me emocion. Sigurisht, ai qe një shkrimtar dhe poet që i dha shumë letërsisë, por edhe u shpërblye prej saj. Nuk është se nuk ka ndodhë që dikush me i dhanë letërsisë, dhe mos me marrë shpërblimin e merituar. Por kjo është një tjetër gjë. Unë po kujtoj këtu një poezi timen, botuar në librin Mollët, 2009, Shkodër: Nga koha shumë kohë me t’pamundurën / japim e marrim / Ajo s’hap udhë, as ne / dhe prapë nuk ndahemi / Njëherë thërrasim në ndihmë Akilin / njëherë Uliksin… / Gjithë ç’mund të thuhet se mban emrin tonë / më parë asaj i përkisnin.
