Im atë e kuptoi shumë heret se, rrëfimet e tij më pëlqenin shumë dhe unë marrakotesha pas tyre, pas ngjarjesh dhe bëmash të çuditshme. Madje, (edhe atëherë kur tregimet e tim eti mbaronin dhe mbylleshin), unë vazhdoja akoma të ndërmendesha dhe turbullohesha, duke fantazuar për to, dhe thurja në kokën time imazhe të tërë me ato copa subjektesh. Ndodhte kështu se e mësoja prej babait, që, sa herë kishte në dorë ndonjë libër, (dhe kur haste pjesë që mund të bënin edhe për mua), më thërriste dhe ma lexonte ngadalë, me shumë diksion dhe dramacitet, sa që, më zmadhohej akoma më tepër ajo që po më thoshte. Pastaj, kur rrëfimi i librit futej nëpër zona a pasazhe që nuk qenë për moshën time, im atë atëherë e mbyllte librin dhe vazhdonte të tregonte ndodhinë sipas mënyrës së vet, përshtatur dhe bërë enkas për mua, (dhe pavarësisht se babai i sajonte), ai bënte sikur gjoja ashtu ishte edhe në libër.
Tregonte krejt bukur, krijonte skena dhe imazhe rrëfimi të jashtëzakonshme. Dhe kjo lloj krijimtarie e tij më mrekullonte, ma bënte përherë misterioze situatën, me të papritura dhe ankthe. E kjo më impresiononte shumë, ma vendoste fantazinë në punë, ndizeshin brenda meje ca motorrë të çuditshëm, që uturinin duke prodhuar pamje, ngjarje dhe personazhe gjithëfarë lloji. E kështu, në ato çaste, edhe unë nisja të bëja me vete mënyrën time të ngjarjes. Fillonte kështu të punonte maqineria e përfytyrimeve të çuditshme.
Dhe erdhi një ditë që, tërë ato rrëfime të bukura të tim eti, gjithë ato lexime nëpër libra, gjithë ato fantazi që babai mi kishte treguar dhe stërgjatur pastaj sipas mënyrës së vet, unë i merrja me vete, i mbaja me kujdes, (si qelqe që të mos më thyheshin), dhe i zbrisja tek moshatarët e mi të pallatit, atje nëpër shkallët e katërkatëshit, ku mrizonim të gjithë së bashku, ashtu në rradhë, të ulur si në stola kinemaje. Unë filloja t’ua tregoja fill e për pe, krejt ashtu siç mi pati thënë im atë. Mundohesha t’i mbaja mend mirë, dhe ndalesha gjatë pikërisht atje ku kishte ndonjë të papritur, rreng, fshehtësi, ndonjë zarar e paudhësi, apo ndonjë përsonazh të frikshëm. Vija re se moshatarët e mi më ndiçnin me sy të hapur e të çartallosur, zgurdulluar dhe krejt pa frymë. E atëherë unë gëzohesha nga kjo, se e ndjeja se ato qenë futur aq thellë në ngjarje dhe rrëfim, sa mendja e tyre pati rënë në grackë. Dhe në çast unë merrja zemër, “bija në gojë” dhe vazhdoja pa pushim, pa u ndalur, dhe nuk i ndahesha historive, sajoja vetë vende e njerëz plot ngjarje, të papritura dhe ankthe, krijoja pusi dhe tradhëti të tmerrshme, vaje dhe tërbime, rrugëtime të çmendurish.
Këtë e kuptoja se, sa herë që mbaroja së treguari, pothuaj të gjithë më hidheshin “Përse? Veç kaq!?”. E atëherë unë ndizesha prap, gëzohesha që u pati pëlqyer dhe vazhdoja akoma gjithë pasion tregimin prej vetes, e fusja rrëfimin nëpër ca zgëqe trillimesh dhe të papriturash, nëpër ca frikëra dhe gjendje të errëta, nëpër ngjarje dhe përsonazhe sa më të çuditshëm. Sajoja netë të zeza, fantazma dhe njerëz që lëviznin fillikat nëpër terr, në vende të vetmuara, nëpër prita, pusi dhe plagosje, histori të vjetra që vazhdonin akoma dhe sot e kësaj dite, njerëz të gjymtuar, kuaj të verbër, lukuni ujqërish, male të errët dhe me mallkime. Dhe për çudi, e vija re se, pikërisht këto, moshatarëve të mi u pëlqenin aq shumë sa donin që tregimet e mija të mos mbaronin kurrë. Sa më tepër që i bëja rrëfimet me gjendje nokturne, me tensione dhe të papritura, (dhe tek shihja sytë e tyre që qakërreheshin e zmadhoheshin pa pushim prej ankthit, frikës dhe tutjes), aq më tepër ndjeja se gjërat e fantazuar prej vetë vehtes sime, jo vetëm që kishin frikësuar atë grusht moshatarësh të mi, po dalë ngadalë këto përsonazhe dhe ngjarje erdhi një ditë që filluan të më frikësonin dhe mua. Fillova të tutesha dhe vetë. Dhe vetëm atëherë kur vinte çasti fatal, kur ndonjëri që ishte trembur e mrrolur sa më s’ka, (prej asaj që pata treguar), dhe me zë të mekur e duke u dridhur si purteka, më thoshte, “mjaft më, pjesën tjetër na e ruaj për nesër!”. Atëherë aty unë ndaloja, merrja frymë i lehtësuar, dhe e mbyllja rrëfimin. “Na e ruaj për nesër”, vetëm si e si të mos vazhdoja më së treguari. Na e ruaj për nesër, siç ruhej një rriskë buke, a një copë ëmbëlsirë.
E erdhi një ditë, që, tek shkoja në shkollë, pas meje dëgjova zërin e Pucit të Esatit, që më thirri. E prita. Sapo u afrua më tha gjithë entuziasëm se, unë qeshë “rromun”. Hapa sytë. “Sepse ti lexon shumë rromane”, dhe se tregimet e mia patën mbërritur deri tek mëhalla e tyre e vjetër. Nuk priti sa t’i shpjegoja se “rromunët” janë tjetër gjë. Por ai ia dha vrapit, me çantën që i hidhej mbi shpinë si i vogli i majmunëve mbi kurriz të nënës së vet.
***
E ndjeja se përditë dhe më tepër fantazia ime po mbushej me njerëz dhe ngjarje të frikshme. Po më kaplonte tmerri. Tutlohesha prej përsonazheve të mij, dhe përtej çdo realiteti nisa të shoh edhe vetë mundësi ngjarjesh të papritura, të frikëshme. Madje dhe histori të vogla qytetse, përsonazhe të zakonshëm, realitete pak të fshehtë, e tërhiqnin fantazinë time që t’i kompozonte me frikëra, t’i mbushte me imazhe dhe përçudnime, t’i zmadhonte dhe t’i bënte gjithë ethe dhe ankth. Syri im nisi të kërkojë dhe të shohë përtej ngjarjeve, atje tek pjesa e errët e tyre, në mundësitë ndryshe, te të papriturat, thellë pjesëve të fshehta të përsonazheve.
Dhe e gjithë kjo ngrehinë e madhe fantazie, plot mistere, mjegulla, enigma dhe hije, e ndjeja se një ditë, bash mua, ndërtuesin e saj, do të më zinte nën rrënoja. Fantazia më kishte quar drejt misterit, misteri drejt frikës. Përsonazhe allosoj, me bëma nga më të tmerrëshme, erdhën dhe mu futen nëpër ëndrra. Zgjohesha plot ankthe, me frymë të marrë, duke dihatur prej frikrave që më ndodhnin, i mbytur i gjithi në djersë.
Megjithëse qyteti im ishte pak i vogël, me mëhalla të vjetra, me shtëpi gërmuçe, me kalldrëme të ngushta, plot kthina, avlli dhe oborre me puse, me mejhane plot tym dhe pijetore të vogla e plot hare, (dhe, që të gjithë thonin se ky qytet qe fare i qetë dhe i rehatshëm, me atë ritëmin e ngadalshëm oriental, me gjumin e zhegut dhe mbasditet e avashta), unë mendoja krejt ndryshe. Përtej këtij qyteti që shihnin të gjithë, ishte edhe një qytet tjetër që shikonte fantazia ime vetëm me sytë e mi. Qe ai qyteti im, në një formë tjetërsoj, me ca sekrete dhe të pa njohura fatale, ku në ato shtëpi të vogla tek tuk, netëve mund të ndodhnin vrasje apo tragjedi, tradhëti dhe rrëmbime të fshehta, nëpër mejhane mund të vinin të gëzonin dhe të vdekur të dikurshëm. Mëhallat më bëheshin si teatrot tragjikë, stërpikat e gjakut nëpër pelerinan e gjahëtarëve, (që ktheheshin muzgjeve nga kënetat dhe lagunat), më dukej si gjak komplotesh, tradhëtishë, klithjesh dhe vdekjesh.
Në qoshet e qytetit rrinin tri Kodra të çuditshme. Kodër Marlekaj bosh fare, vetëm me një kishë të madhe dhe një varrezë të vjetër katolikësh, gurët e të cilëve thuhej se lëviznin natën. Kodër Topi, atje ku bubrronin shtëpitë gërmuqe dhe çadrat e kasollet e magjypëve. I patën vënë emrin e një topi që pati krisur dikur dhe kishte shtirë vetëm një herë, që, (pa tjetër që nuk ishte zbrazur nga magjypët, sepse ata ishin frikacakë e tutsa të mëdhenj). Në bisht të qytetit, përtej Gurrave të Begut dhe Hurdhës së Madhe ishte Kodra e Mullirit, ku thuhej se dikurë, në një natë të errët, ku binte shi dhe frynte një erë e marrë, ca njerëz patën vrarë mullixhiun, për një histori të vjetër martese të fshehtë. Në mes të qytetit kishte qenë dikur Fusha e Hanit, me një han të çuditshëm që nuk i ngjante asnjë hani tjetër të kësaj bote. Atje ku vinin e bunin njerëz allosoj, mbetur rrugëve, harruar nga kjo jetë. Dhe disa prej tyre qenë varrosur bash aty, në varrezën e vogël pranë Hanit, pa emra tek koka, mbasi askush as nuk i pati njohur dhe as që ua dinte fare emrat.
***
Mbaj mend të kem qenë në klasën e tretë fillore, në mësim pasdite. Shkolla qe në fund të qytetit. Përtej s’kishte më asgjë. Veçse disa ligatina që shtriheshin nëpër ca fusha të plogëta e të pafund, plot pellgje ujrash dhe shirash, ku frynte vazhdimisht erë, sa që më dukej se përherë atje larg, kishte vetëm dimër.
Unë nga dritarja e klasës, në kat të tretë, vështroja tutje, diku përtej, nëpër ato pellgje, dhe dalloja sall një shtëpi fillikate, të vetmuar, të ulët, krejt e plakur, të drobitur, që më dukej se dremiste para ndonjë gjumi të gjatë, dhe që, më bëhej se gjithmonë prej oxhakut të krrusur të saj dilte një tym, që era e fortë e dimrit pastaj e hapërdante menjëherë si e tërbuar. Dhe, nga që unë kurrë nuk pashë njerëz të silleshin nëpër oborrin e saj, dhe oxhaku vazhdimisht nxirrte tym, mendoja se atje brenda kishte njerëz të çuditshëm, të fshehtë, që bënin plane ogurzeza, bënin magji dhe krime, hidhnin fall dhe grricnin faqet apo shkulnin flokët. Ajo shtëpi megjithëse më kallte datën, kisha një dëshirë të turbullt ta vështroja pa pushim, se mbase prej saj, në ndonjë ditë prej ditësh, mund të dilte ndokush, dhe ai dikushi të qe pikërisht ashtu siç e mendoja dhe përfytyroja unë, i tmerrshëm dhe i capërlyer e kërleshur.
Dhe ndërsa atyre pasditeve, tek kthehesha me ankthin e shtëpisë së vetmuar, nga shkolla për në shtëpi time, darkave prisja gjithë droje dhe ngazëllim që të vinte nata. Sepse atje, nëpër terr, krejt vonë, në vetmi, do të të dëgjoja tufën e kuajve të Ganisë që ktheheshin prej larg dhe i ngjiteshin malit. (Pallati ynë katërkatësh njëren palë dritaresh e kishte nga mali me shega, nga shpati plot sallgama dhe selvi, nga ana e mureve të vjetër ilir, mbi të cilin ngrihej kalaja mesjetare. Kishte shumë terr andej). Kuajt e Ganisë qenë kuaj të rëndë, ecnin duke turfulluar, me patkojtë e mëdhenj që flakërinin xixa, tek nguleshin rruginave e tërthoreve, mes pemëve të sallgamave dhe shkurreve të shegëve. Kuaj krejt të mëdhenj si kuaj filmash lufte, të larte, të zinj, të egjër, kapadainj, të djersitur, që turfullonin dhe nxirrnin avuj prej flegrash, që dëgjonin dhe u bindeshin vetëm të zotit dhe askujtë tjetër mbi shpinë të tokës. Ganiu ishte një burrë shumë krenar, i sertë, i vrenjtur dhe i rëndë, i heshtur dhe i zymtë. Ardhja e tij në Lezhë qe e mbuluar me mister. Dhe shtëpinë që e kishte bërë krejt larg njerëzve dhe shtigjeve, rrëzë mureve të kalasë së vjetër, fshehur prej ledhesh dhe pemësh të dendura, ma bënte përfytyrimin dhe fantazinë time të harlisej. Ai pati ardhur dikurë nga Kosova, vetëm, fillikat, mbase me histori të çuditshme, që nuk i kishte treguar kurrë as se nga pati ardhur dhe as se përse. Dhe kjo e bënte më enigmatik, misterioz, dhe ia shtonte magjinë tisit që e mbështillte këtë burrë me një jetë plot labirinthe, si një shpirt i trazuar. Ai ishte në një farë mënyre një hero për mua. Pati dhe tre djem të mirë, të fortë dhe të tre me mustaqe si vetja.
Fantazia ime kishte hyrë nëpër natë, nëpër pushtetin e saj, mbushur me mjegulla dhe hije të rënda, në ca përhumbje të çuditshme, nëpër zymtësi dhe errësirë. Sepse unë besoja se vetëm natën dhe nëpër terr kishte ngjarje interesante, përsonazhe të trishtuar, të pa sigurtë, plot sekrete dhe të pa njohur, kishte përdëllima dhe shfaqje të fshehta.
Njerëzit e ditës më dukeshin patetikë, dembelë, që shtynin jetën uniforme, pa ndodhi dhe ngjarje, drejtvizorë, me orë të debulta, pa ngjyrë, pa ritëm dhe nerv, të programuar nga energjia e qytetit, futur nëpër rregulla dhe klishe. Historitë e ditës qenë të zbehta, rutinë, brenda disa kodesh, vendosur në një orar kolektiv, nisja për punë, kthimi, dreka, xhiroja e darkës, lajmet e radios, kontrolli i detyrave të shkollës, gjumi.
Ndërsa nata qe krejt tjetër gjë. E bukur dhe plot droje, me ngurrime dhe pa qartësi, e pa kuptueshme dhe shumë frymëzuese, krejt tinzare, me dashuri të fshehta, me tradhëti grashë dhe pritje jaranësh, me humnerat e saj, gjithësesi dhe me ogur të zi apo me kobet e veta, me fishkëllimat me sinjal poshtë dritareve të vajzave, me ndonjë këngëtar të vetmuar që i binte plot vajtim kitarrës lirike. Gjërat që bëheshin natën i fshiheshin ditës. Natën thyhej kufiri, mes suferinash dhe motesh të egjër, grabiteshin vajza nga cubat e djalit të dashuruar që familja s’e donte për dhëndërr, niseshin njerëz për udhë të largëta, bridhnin lavire të shporrura prej shtëpive. Nata qe shumë teatrale dhe dramatike njëkohësisht. Ishte si një film i gjatë, me skena gjithë mistere e fshehtësi, intriga dhe të papritura, pabesi dhe histori të frikshme. Përsonazhet e natës qenë të errët, por të jashtëzakonshëm. Shumë artistikë, me ngjarje nga më të papriturat. Mund të ishin të gjymtuar, pa gishta, me ndonjë këmbë të lënë në ndonjë përpjekje të fshehtë, me ndonjë gërvishtje të thellë e të vjetër në fytyrë, nga ndonjë thikë e pa besë, braca, cuba dhe hajdutë të paparë, intrigantë dhe tinzarë të zot.
Ndërsa drita e ditës më dukej se ma dërmonte dhe ma dëmtonte botën plot ndodhi të natës, ashtu si blici i gabuar që djeg e zbardh fotot e celuloidit të fotografive.
Dhe pikërisht në njërën prej buzëmbrëmjeve, një shoku im i klasës më tha se vëllai i tij më i madh, bashkë me shokët e vet, netëve, merrnin fshehtas varkën e vogël në kallamishten e vilës së Seitit. Dhe bashkë me djalin e tij, Shpëtimin, iknin Drinit, nëpër lum, nëpër natë dhe mbërrinin deri larg, tutje në det. Fshehtas, kallamishtesh dhe xunkthash, nëpër terr, lagunave ku dëgjoheshin vetëm klithje pelikanësh, pingrima gushëkuqësh, bzajtje rosash të egra, pulëzash të zeza dhe patash cikloshe.
Kaq u desh që fantazia ime të ndizej dhe të harlisej në çast. Mu kujtuan piratët, shishet me letra të marinarëve hedhur detrave, mu ndërmenden tregimet e tim eti për Mobi Dikun dhe Kapiteni Akab pa këmbë, që bridhte detrash për t’iu hakmarrë Balenës së Bardhë. Pastaj më erdhi ndër mend Kapiteni Huk, (Kapiten grremçi), pa dorë, krejt i frikshëm, dhe që, në vend të dorës pati vënë një grep të madh. Më doli para syshë Xhon Silveri i tmerrshëm, dhe ai me një këmbë të lënë detrash, apo dhe pirati i frikshëm mjekërzi me fashën në njërin sy, që lundronte vetëm netëve me suferinë. Mu lbyr nëpër sy dhe mu faneps terri i kallamishteve të lumit, një burrë i vrarë në një natë dimri dhe trupi i tij që pati dalë në deltën e derdhjes së lumit në det. Mu kujtua gjiri i kishës së vogël ku qe mbytur para dy vitesh shoqja ime e klasës së tretë, apo qe vetëmbytur dhe një grua e fisme dhe shenjtore, e hijshme, që u sakrifikua nga një keqkuptim, (në një natë me vetëtima dhe rrufe), ku në breg, (aty ku gratë e mëhallës lanin teshat, që i rrihnin petkat me pirajka në pllakat e gurit), pati lënë një letër pusull përmallimi. Pastaj mu kujtuan gjuetarët, që nëpër terr e natë, krejt pa dashje patën vrarë një shokun e tyre, që u mbeti nëpër kallamishte dhe xunktha të lagunës. Deri në shpirtë dëgjoja fishkëllimat thërëse të gjarpërinjëve të ujit, që gjithë ankth klithnin për të mbrojtur strofullen ku shumoheshin.
Nata nuk kishte shumë lëvizje, qe e heshtur, e pabesë, e fshehtë, si një pelerinë e zezë që të rri pas shpine. Por ato që lëviznin territ ishin të idhët, hallexhinj të mëdhenj, nevojtarë të thekur, hajdutë dhe cuba të pa parë, karaktere të fortë, heroj të punëve të tyre, njerëz të pa shpirtë. Ata qenë përherë në ethe të rrezikut, pranë frikës dhe guximit njëkohësisht.
Nëpër qytet u hap fjala dhe u tha se avokat Blinishti, i nxjerrë jashtë pune nga ndalimi i avokatisë, qe mbytur në lumë. Me pardesynë e tij të bardhë, që disa e kishin parë të nderë, natën, në sipërfaqe të ujit. Pastaj u mor vesh se nuk qe e vërtetë. Mbase e morën dhe e syrxhynohen në ndonjë hapsanë, e mbytën në ndonjë qeli, netëve, nëpër terr, dhe tek e vona, trupin, ashtu fshehtas, mbase e hodhen diku, e tretën në ndonjë prrua a hurdhë. Sa herë më kujtohej zhdukja e tij, mendja më vallonte ngado, fantazia më merrte përpara, duke prishur çdo rregull përfytyrimi, çdo përmasë të vërtete.
E ashtu i mbledhur kruspull, galuc, bërë garravaç nën batanijen time, imagjinoja dhe vuaja jetët dhe ngjarjet, trembesha dhe frikësohesha, më kaplonte ankthi, gjithë llahtari, më mbulonte një errësirë që më merrte frymën. Histori të zymta hynin e dilnin në qenien time, ashti si hijet që kalojnë nëpër shtëpitë e braktisura.
***
Kur u bëra dymbëdhjetë vjeç, në klasë të gjashtë, im atë më futi në bandën frymore të qytetit. Qeshë më i vogli, mes tërë atyre gallofave dhe zdapave, që u binin veglave të mëdha. Mua më dhanë klarinetë, e hollë dhe delikate, që më shkonte me moshën dhe trupin tim të hajthëm. Po s’di se si dreqin, por bash në ato ditë kur fillova unë, pjesa që famfara po mësonte t’i binte ishte “Marshi funebër” i Shopenit. Qe i frikshëm. Një marsh i ngadaltë, i zvangur, me gjendjen e vdekjes në çdo notë, me shugullime këmbanash që binin për zi, atmosferë varrimi dhe kortezhi, që më kalli datën deri në palcë. Kishte tension, nota të këputura, heshtje të papritura, ritme që rrinin pezull si fryma ime e stepur. E për çudi tërë këtë frikë të madhe e bënin pikërisht ato simbole notash në pentagram, ato grremça të vegjël, ato kandrra muzikore, ato shenja si copa eshtrash. Dhe frika s’ishte gjë tjetër veçse zëri i tyre, klithja dhe jehona e futur nëpër boritë e mëdha prej teneqeje tungji, që britnin vdekjen deri në kupë të qiellit.
U shtërngova, dhe nisa ta pyes veten se përse duhej të trembesha nga këto bubrreca notash, nga merimanga të balsamosura si petalet dhe barishtet në herbarium. Befas, në çast, më kapi një entuziasëm çlirimi, një dalldi kënaqësie, dhe “Marshi funebër” i Shopenit nuk di se si, por për një moment mu duk edhe “alegro moderatto”, disi gazmor, që luante me frikën e vdekjes, e sukullonte atmosferën në një mënyrë të çuditshme, harlisej hareje, buiste tinguj gjithëfarë lloji. Në kokën time “Marshi funebër” mori tinguj dhe forma tjetër soji.
Dhe ato frikrat e vogla tashmë po dilnin dalngadalë prej fëmijërisë sime, ashtu si statuetat e Hallouinit, që sot, mbasi mbaron nata simbolike, i fusin nëpër thasët e mëdhenj e të zinj, dhe i tresin larg, një herë e përgjithmonë.
Filadelfia, Pensilvania, Sh. B. A. tetor 2025
