Khosiyat Rustam në bisedë me Gjekë Marinaj: Një vështrim intim në mendjen e një poeti

*Khosiyat Rustam është Kryeredaktore e gazetës “Bota e Librit”, Uzbekistan

Khosiyat Rustam: Çdo shpirt krijues, qoftë poet apo shkrimtar, është përballur me pyetjen ekzistenciale, “Kush jam unë?” Shekspiri, për shembull, hoqi dorë nga qyteti, arritjet dhe fama e tij, duke u tërhequr në vetmi në fshatin e tij pasi gjeti një përgjigje. A e keni zbuluar përgjigjen e kësaj pyetjeje, apo keni ndaluar së kërkuari një përgjigje në veten tuaj?

Gjekë Marinaj: Pyetja juaj bie në thelb se çfarë do të thotë të jesh poet. Duke pyetur “Kush jam unë?” na nis në një udhëtim masiv në labirintin e mendimeve, dëshirave dhe frikës sonë. Unë kam udhëtuar në shumë vende të botës me zemër dhe mendje të hapur, duke shkruar për pasionin, dashurinë, ëndrrat dhe realitetet e jetës sime dhe të të tjerëve, duke i nderuar tragjeditë dhe fitoret e njerëzve në mbarë botën. Sigurisht, kam fituar famë dhe respekt nga të tjerët, por kjo nuk do të thotë asgjë pa kërkimin e pafund për zbulimin e vetvetes. Më kujtohet vitin e kaluar, kur u largova nga qyteti i ngarkuar i Dallasit për disa ditë për të gjetur paqen në fshatin shqiptar ku jam lindur, vazhdova të mendoja pikërisht për këtë pyetje që po më bëni tani: “Kush jam unë?” Përgjigja ishte si një krijesë magjike në një pyll të magjepsur, gjithmonë jashtë mundësive. Në qetësinë e Kastratit, vendlindjes sime, mendoja për punën e jetës sime, familjen time dhe vendin tim në skemën e madhe të gjërave. Dhe unë mendoj se kam gjetur një pjesë të përgjigjes, por nuk është e vendosur në gur, sepse pyetja “Kush jam unë?” vazhdon të ndryshojë me kalimin e kohës dhe jeta na hedh shkëndijat e saj. Ne nuk jemi statikë; ne jemi më shumë si lumenj që rrjedhin dhe përdredhin nëpër jetë, duke u përshtatur me përvojat tona dhe duke mësuar gjatë rrugës. Por të pretendosh se e kam gjetur të gjithë përgjigjen do të ishte një gënjeshtër, sepse ajo përgjigje është si një mirazh, këtu një moment dhe ikën në tjetrin. Në vend të kësaj, veçanërisht gjatë tre dekadave të jetës sime në Amerikë, kam mësuar të përqafoj procesin e vazhdueshëm të shikimit të brendshëm dhe reflektimit, duke lënë rrjedhën e mendimeve të mia të formësojë dhe riformësojë kuptimin tim për atë që jam. Duke pyetur “Kush jam unë?” nuk është një qëllim përfundimtar – është një udhëtim që duhet të bëjmë të gjithë, një aventurë e përjetshme. Ky është thelbi i të qenit poet, shkrimtar dhe kërkues i të vërtetave të thella e të fshehura. Kështu që unë do të vazhdoj të eksploroj brenda vetes, ashtu siç duhet të gjithë ne, ndërsa ndjekim përgjigjet e pakapshme që përbëjnë përvojën njerëzore.

KR: Procesi i të shkruarit shpesh përfshin përballjen me barrierat dhe kufijtë. Sipas jush, si ndikojnë kufizime të tilla në fushën e letërsisë?

GJM: Unë i shoh pengesat dhe kufijtë si kuptimplote për letërsinë. Ato janë si dy anë të së njëjtës monedhë, secila me veçoritë e veta unike, por që të dyja janë të lidhura në thelb me procesin krijues. Në të shkruar, pengesat janë sfidat që arti duhet të kapërcejë. Përpjekjet mendore, betejat emocionale dhe paparashikueshmëria e frymëzimit paraqesin pengesa për penën e shkrimtarit. Megjithatë, zanati ynë është mprehur nga këto sprova. Ballafaqimi me fatkeqësitë çon në krijimet tona më prekëse dhe më të thella. Kufijtë, nga ana tjetër, janë kuadri brenda të cilit formohet arti. Ato janë pëlhura ku ne pikturojmë historitë tona dhe skena ku personazhet tanë kryejnë rolet e tyre. Kufijtë ofrojnë strukturë dhe brenda kufijve të tyre, ne gjejmë lirinë për të eksploruar imagjinatën tonë të gjerë. Ashtu siç soneti ndjek rregullat e rimës dhe metrit, është brenda këtyre kufizimeve që ne gjejmë lirinë për të krijuar. Me këtë në mendje, unë besoj se pengesat dhe kufijtë janë aspekte thelbësore të botës letrare, që na udhëheqin nëpër labirintin e mendjeve tona dhe na shtyjnë të arrijmë lartësi të reja. Në ndërveprimin midis këtyre dy forcave, ne zbulojmë bukurinë dhe fuqinë e fjalës së shkruar.

KR: Njerëzimi ra pre e diktaturave, ideologjive kalimtare dhe besimeve të gabuara në shekullin e 20-të, duke rezultuar në gjenocid dhe vuajtje për shumë kombe. Bota u bë një lodër për materialistët, dhe tani globalistët kanë ndikim. Njerëzimi përpiqet të vazhdojë me ritmin e shpejtë të ngjarjeve. A i shihni njerëzit si heronj apo viktima të kohës sonë?

GJM: Në këtë periudhë të trazuar, edhe tani që po zhvillohet kjo intervistë me ju, besoj se njerëzit mishërojnë edhe heronjtë edhe viktimat, pa asnjë etiketë që nuk e kap në mënyrë të përsosur thelbin e tyre. Në fatkeqësitë e të shtypurve nga tirania, ne shohim fytyrat e viktimave. Megjithatë, tek individët e guximshëm që rezistojnë, ne shohim heroizëm. Në kohën e tanishme ne jemi dëshmitarë të një bote që është njollosur nga efektet e luftërave të Ukrainës dhe Palestinës, hijet e diktaturës dhe ideologjive të dëmshme, por në një farë mënyre ende mban premtimin e unitetit, shpresës dhe mirëkuptimit global. Njerëzimi duhet të mbrojë shenjtërinë e jetës, duke u bashkuar me vendosmërinë e palëkundur për t’i dhënë fund fatkeqësisë së luftës. Ne jemi të thirrur për të mbrojtur të pafajshmit dhe për të mbështetur bindjen se asnjë individ nuk ka autoritetin të shuajë ekzistencën e tjetrit. Le të ndjekim me vendosmëri paqen, sepse ajo është e vetmja rrugë që nderon të drejtën e patjetërsueshme për të jetuar, një e drejtë që i përket çdo shpirti në këtë planet. Vetë forcat që shkaktojnë dhimbje dhe shkatërrim frymëzojnë gjithashtu guximin dhe qëndrueshmërinë që e afrojnë njerëzimin. Ne duhet të njohim ndikimin e materialistëve dhe globalistëve, të cilët, në kërkimin e tyre për pushtet dhe pasuri, shpesh humbasin nga sytë të mirën më të madhe. Megjithatë, etiketimi i njerëzve tanë si heronj ose viktima do të ishte një mbithjeshtëzim i madh. Njerëzimi është si një skenë, ku secili person luan një sërë rolesh. Ne nuk duhet të gjykojmë me nxitim, por përkundrazi të kremtojmë potencialin e madhështisë që qëndron në zemrën e çdo individi, pasi secili prej nesh ka fuqinë për të transformuar.

KR: Me këtë në mendje, cilët shkrimtarë apo poetë, sipas jush, i kanë portretizuar më me sukses realitetet dhe tragjeditë e epokës së tyre në veprat e tyre?

GJM: Sinqerisht, unë admiroj kaq shumë shkrimtarë dhe poetë, që nga autorët e eposit të Gilgameshit, nga Homeri dhe Dante te Shekspiri dhe Tolstoi, për aftësinë e tyre për të pasqyruar fytyrën e shoqërisë, ndërsa rrotullojnë histori që prekin zemrat tona dhe stimulojnë mendjet tona. Megjithatë, për disa arsye, gjatë gjithë jetës sime kam gjetur shkrimtarët britanikë më të afërt në zemrën time. Një nga shkrimtarët britanik që dua më shumë është Charles Dickens, i cili përshkroi betejat e njerëzve të zakonshëm gjatë Revolucionit Industrial të Anglisë. Personazhe si i pafati Oliver Twist shërbejnë si simbole të qëndrueshme të sfidave me të cilat përballen njerëzit gjatë asaj periudhe. Kur bëhet fjalë për poezinë, më duhet të përmend Wilfred Owen dhe Siegfried Sassoon. Këta poetë shprehën tmerret shkatërruese të Luftës së Parë Botërore përmes vargjeve të tyre prekëse. Vepra si “Dulce et Decorum Est”, që zbulojnë realitetet e ashpra të asaj lufte të tmerrshme, vazhdojnë të bëjnë jehonë te njerëzit sot. Një shembull më i fundit, këtu në Amerikë, është Toni Morrison. Një shkrimtare e jashtëzakonshme, e cila eksploroi përvojat traumatike të afrikano-amerikanëve që kanë të bëjnë me efektet afatgjata të skllavërisë dhe racizmit. Romani i saj i fuqishëm I dashur tregon forcën e shpirtit njerëzor përballë tragjedisë së paimagjinueshme. Dhe Frederick Turner, mentori dhe kolegu im në Mundus Artium Press dhe në Universitetin e Teksasit në Dallas, vjen gjithashtu në mendje. Mendoj se thelbi i shkrimeve të këtyre penave do të ndihej i vlefshëm dhe bashkëkohor për lexuesit e çdo kohe të historisë së letërsisë. Dhe kjo është gjëja më e vështirë dhe më shpërblyese për çdo shkrimtar apo poet. Autorët brilantë gjithmonë mund të kapin realitetet e kohës së tyre në letërsi me vërtetësi dhe mençuri. Duke vepruar kështu, ata sigurojnë që brezat e ardhshëm të mund të mësojnë nga e kaluara .

KR: Faulkner, një gjigant letrar i shekullit të kaluar, shkroi vepra të bukura dhe të vlerësuara. Leximi i tyre mund të ngjall frikë dhe habi. Megjithatë, duket se një shkëlqim i tillë letrar po shuhet, sikur letërsia dhe kultura e vërtetë po zbehet. A jeni dakord me këtë mendim?

GJM: Unë e kuptoj plotësisht se sa i mrekullueshëm ishte Faulkneri si shkrimtar – vepra e tij rrëmbeu frymën e Amerikës si pak të tjerë. Megjithatë, jam i bindur se letërsia dhe kultura e vërtetë nuk do të shuhen kurrë. Ato mund të ndryshojnë dhe evoluojnë, por ato do të vazhdojnë të frymëzojnë gjeneratat e reja ashtu siç kanë bërë gjithmonë. Ne nuk duhet të kapemi shumë nga ajo që është e njohur tani, sepse shumë vepra të mahnitshme janë anashkaluar në kohën e tyre, vetëm për t’u rizbuluar më vonë. Dhe me kaq shumë kreativitet dhe inovacion në botë sot, sigurisht që do të ketë shumë më tepër shkrime të shkëlqyera në horizont. Nuk jam aspak i shqetësuar për të ardhmen e letërsisë. Gjithmonë do të ketë histori reale dhe fiktive për të treguar dhe art të mahnitshëm për të krijuar, për sa kohë që ne vazhdojmë të përpiqemi të shprehemi dhe të kuptojmë botën përreth nesh.

KR: Ndërsa përparimet moderne e kanë bërë jetën më të lehtë, njerëzimi mbetet i rrënuar nga plaga e përhershme e luftës. Ndërsa konfliktet e pakuptimta tërbohen në mbarë botën, jeta njerëzore duket e zhvlerësuar në sfondin e armëve të sofistikuara. Në këtë peizazh të rrezikshëm, ku i gjen themelet letërsia?

GJM: Pyetja juaj prek një aspekt themelor të përvojës njerëzore. Në botën e sotme që po përparon me shpejtësi, ku teknologjia ka sjellë lehtësi dhe rehati për shumë njerëz, është një ironi e trishtuar që ne ende e gjejmë veten të kapur në ciklin tragjik të luftës. Armët që ne krijojmë shërbejnë si një kujtesë e zymtë e vlerës në pakësim që i kushtojmë jetës njerëzore. Mes një kaosi të tillë, letërsia mbetet një burim i besueshëm rehatie, ndriçimi dhe introspeksioni. Për sa kohë që zemrat njerëzore rrahin dhe mendjet sodisin, do të ketë gjithmonë nevojë për histori që ndriçojnë shpirtrat tanë dhe fjalë që ofrojnë njohuri për natyrën tonë. Ashtu si në të kaluarën, letërsia shërben si një dritë udhëzuese, duke na ndihmuar të lundrojmë në ujërat e stuhishme të jetës dhe duke na udhëhequr në udhëtimin tonë drejt mirëkuptimit dhe ndjeshmërisë. Edhe pse bota rreth nesh ndryshon, përvoja njerëzore mbetet konstante. Emocionet që përshkojnë venat tona – dashuria, xhelozia, ambicia dhe të tjera të panumërta – janë gjithashtu të përjetshme . Në momentet tona më të errëta, kur lufta dhe konflikti kërcënojnë të na konsumojnë, fuqia e fjalës së shkruar mund të na kujtojë njerëzimin tonë të përbashkët dhe të sigurojë katarsisin dhe ngushëllimin që kemi dëshpërimisht nevojë. Unë besoj fuqimisht se letërsia, si pasqyrim i vetes sonë, ka një vlerë të jashtëzakonshme në këto kohë të pasigurta. Ajo vepron si një urë lidhëse midis zemrave të njerëzve, duke kultivuar ndjeshmëri dhe dhembshuri dhe duke na inkurajuar të ngrihemi mbi instinktet tona bazë në kërkim të një ekzistence më të ndritur. Përballë luftës, pena do të jetë gjithmonë më e fuqishme se shpata. Shkrimi është mjeti që kap thelbin e shpirtrave tanë dhe zbulon potencialin për madhështi brenda nesh. Protonizmi, teoria letrare që shpreh më së miri botëkuptimin tim, thekson qëndrueshmërinë, peshën dhe pozitiven. Si protonist kam besim se, në botën tonë komplekse dhe të rrezikshme, letërsia do të vazhdojë të mbajë një vend të rëndësishëm dhe të nderuar. Nëpërmjet fuqisë së fjalëve ne mund të zbulojmë ende rrugën drejt paqes dhe shëlbimit.

KR: Në një epokë kur miliona tekste publikohen çdo ditë nëpër rrjete të ndryshme sociale, nuk ka pasur kurrë një bollëk të tillë fjalësh të shkruara në historinë njerëzore. Sa thelbësorë janë shkrimtarët dhe poetët profesionistë në shoqërinë e sotme?

GJM: Ndërsa rrethanat e fjalës së shkruar sigurisht që kanë ndryshuar si rezultat i bollëkut të përmbajtjes dixhitale, besoj se shkrimtarët dhe poetët profesionistë mbeten po aq të rëndësishëm sa gjithmonë. Në këtë botë me zëra të ndryshëm dhe zhurmë dërrmuese, ka ende një vend për shkrimtarët që synojnë të krijojnë me bukurinë dhe kuptimin më të madh. Shkrimtarët dhe poetët profesionistë janë si arkitektë të aftë, duke ndërtuar rrëfime dhe vargje që i qëndrojnë provës së kohës dhe na rezonojnë thellë. Puna e tyre kap thelbin e përvojës sonë njerëzore dhe mund të kapërcejë vetë kohën. Artistika e tyre lartëson gjuhën dhe shfrytëzon fuqinë e vërtetë të shprehjes. Të shkruarit është një lloj alkimie, duke e shndërruar të zakonshmen në të jashtëzakonshme dhe të zakonshmen në të thellë. Mund të na çojë në lot, të qeshura dhe reflektim të thellë. Në epokën tonë dixhitale, ne nuk duhet të harrojmë vlerën e një historie të hartuar mirë, një poezie prekëse ose një shkrimi depërtues. Shkrimtarët dhe poetët profesionistë janë ruajtësit e kulturës sonë dhe kujdestarët e trashëgimisë sonë të përbashkët. Ata na tregojnë se si të gjejmë bukurinë mes kaosit dhe na ndihmojnë të kuptojmë më mirë veten dhe botën përreth nesh. Bollëku i teksteve në botën tonë moderne nuk e pakëson rëndësinë e atyre që kanë një dhunti autentike për të shkruar. Në fakt, kjo e bën edhe më të domosdoshëm zanatin e shkrimtarëve, pasi na ndihmojnë të na drejtojmë nëpër lëmshin e fjalëve që na rrethojnë.

KR: Është zbuluar tashme me, madje edhe gjatë hulumtimit tim, që ju jeni nominuar për Çmimin Nobel në Letërsi disa herë. Si ju bëjnë të ndiheni këto nominime dhe çfarë do të thoshte për ju të fitonit atë çmim prestigjioz?

GJM: E vlerësoj pyetjen tuaj. Por të mos harrojmë se unë jam thjesht një krijues normal dhe shumë autorë dhe poetë të tjerë e meritojnë gjithashtu këtë lloj njohjeje, ndoshta edhe më shumë se unë. Atë duhet ta fitojë Ismail Kadareja. Sa i përket faktit nëse fitimi i çmimit Nobel në Letërsi do të më bënte të lumtur, e kam të vështirë ta them, pasi lumturia ndonjëherë është një emocion abstrakt. Ajo që mund t’ju them është se nëse vepra ime do të merrte atë lloj mirënjohjeje, do të ishte një nder i madh për mua dhe për të gjithë komunitetin letrar ku kam qenë pjesë. Shumë njerëz më kanë ndihmuar në këtë rrugëtim, nga mësuesit e mi të letërsisë, mentorët, kolegët e mi shkrimtarë dhe poetë, te audienca që e kanë mbështetur punën time ndër vite. Do të përdorja gjithashtu platformën e çmimit për t’i kujtuar të gjithëve se sa e fuqishme mund të jetë gjuha dhe tregimi për të lidhur njerëzit, për të ndezur ndjeshmërinë dhe për të nxjerrë në pah njerëzimin tonë të përbashkët. Gjithçka që mund të bëj është të vazhdoj të shkruaj dhe të krijoj, të shtyj kufijtë e asaj që është e mundur me gjuhën dhe të besoj se bukuria dhe e vërteta në punën time do të qëndrojnë më vete në shërbim të njerëzimit.

KR: Ndërsa intervista jonë po i afrohet fundit, do të doja të dija mendimet tuaja për librin tuaj të ardhshëm, që do të publikohet nga Syracuse University Press më 16 nëntor. A mund të ndani disa njohuri mbi këtë përpjekje të re letrare dhe mesazhin që ajo përcjell?

GJM: Sigurisht. Duke filluar nga kjo vjeshtë, libri im Teach Me How to Whisper: Horses and Other Poems do të jetë i disponueshëm për lexuesit në gjuhën angleze. Frederick Turner dhe unë kemi bërë shumë përpjekje për të përkthyer me kujdes disa nga poezitë që tregojnë më së miri identitetin tim si poet. Poezitë e mia trajtojnë çështje njerëzore, sociale, politike dhe mjedisore gjithnjë në zhvillim. Më pëlqen të ndiej vallëzimin e stilolapsit tim me historitë e kërkimit të vetvetes në një botë dixhitale, sfidat e balancimit të jetës virtuale dhe reale dhe ndërlikimet e marrëdhënieve njerëzore në këtë epokë të ndërlidhur. Poezitë e mia të reja, shkruar në anglisht, janë të ngjashme me ato që kam shkruar në të kaluarën, ndërthurin tema të dashurisë dhe dëshirës, duke u thelluar edhe në qoshet më të errëta të mendjes njerëzore. Libri im më i ri, titulluar “The Lost Layers of Vyasa’s Skin”, një libër në vetvete, eksploron fuqinë e kulturës dhe luftën për të gjetur paqen dhe identitetin e vërtetë mes historisë së pasur dërrmuese të Indisë dhe kombeve të tjera që shpesh mbyten në mendimet tona më të thella. Puna ime e re diskuton shpatën me dy tehe të përparimit. Ndërsa përparojmë dhe zhbllokojmë sekretet e natyrës, ne ndonjëherë neglizhojmë të vlerësojmë vetë botën që na ka ushqyer. Mesazhi në poezitë e mia është ai i shpresës, por me një ton paralajmërues. Unë synoj t’i kujtoj lexuesit tim rëndësinë e ndjeshmërisë, mirëkuptimit dhe lidhjeve që na bashkojnë si shoqëri. Në shfaqjen tonë të shekullit të 21-të, le të mësojmë t’i përqafojmë rolet tona me dhembshuri dhe mençuri, në mënyrë që vetë skena të mos shkërmoqet nga gabimet tona kolektive. Do të dëshiroja që gjithçka që shkruaj të shërbejë si një ndihmë për të mësuar më plotësisht rolet tona. Unë synoj të krijoj poezi të përjetshme që përfshijnë gamën e përvojës njerëzore, edhe pse ato qëndrojnë të vetëdijshme për modernen. Fuqia e vërtetë e letërsisë qëndron në aftësinë e saj për të shkuar përtej kohës dhe vendit, duke na bashkuar të gjithëve në përvojën e përbashkët të të qenit njerëzor.