Më kujtohet se në vitin 1933 Virginia Woolf ishte ftuar të kalonte natën në shtëpinë e kushëririt të saj të parë, H. A. L. Fisher, që atëherë ishte drejtues i New College. Zonja Fisher më tha se nuk e kishte shumë për zemër, pasi e konsideronte disi arrogante, por Herbert Fisher-i kishte një vlerësim të madh për të, përveç lidhjes së afërt familjare. Darka u shtrua në banesën e drejtuesit dhe të pranishëm, përveç mysafires së nderit dhe mikpritësve – z. dhe znj. Fisher – ishin edhe John Sparrow, asokohe anëtar i All Souls (ashtu si edhe unë), Richard Crossman, për të cilin znj. Fisher kishte shumë simpati, C. S. Lewis, që nuk e duronte shoqërinë e grave dhe nuk i pëlqente veçanërisht shkrimtaret, si dhe një pedagog i letërsisë klasike nga Brasenose College, i quajtur Alan Ker që, në mos gaboj, ishte mik i familjes Fisher.
Virginia Woolf, që ishte pa dyshim gruaja më e bukur që kisha parë ndonjëherë – atëherë e ndoshta edhe më vonë – dukej tepër e shqetësuar dhe e hutuar; nuk është se përplasej me mobiliet, por lëvizte drejt tryezës me një pasiguri të dukshme. Unë isha ulur në të majtë të Fisher-it, ajo në të djathtën e tij. Zonja Fisher, e rrethuar nga Crossman-i dhe Lewis-i, qëndronte në skajin tjetër të tryezës. Mary Fisher (që më vonë u bë zonja Bennett), vajza e Fisher-it, e cila ra plotësisht nën magjinë e kushërirës së saj, si edhe shoqja e saj Rachel Walker, ishin gjithashtu të pranishme.
Zonja Woolf dridhej nga nervozizmi dhe kur fqinji i saj në tryezë, pedagogu nga Brasenose, e pyeti nëse edhe zoti Woolf do të vinte, nuk u përgjigj fare. Me sa duket, arsyeja ishte se Leonard Woolf-i ishte i bindur se Fisher-i kishte qenë, të paktën pjesërisht, përgjegjës për shpikjen e “Black and Tans” për të shtypur kryengritjen irlandeze të vitit 1921 dhe ai nuk pranonte të ndodhej në të njëjtën dhomë me një anëtar kaq të lig të kabinetit të Lloyd George-it.
“Bën ndonjë shëtitje, Virginia?” – e pyeti Fisher-i disi me dëshpërim.
“Po, bëj. Jo shumë në Londër. Më tepër në fshat”.
“Çfarë të bie më shumë në sy kur shëtit?”
“Mendoj… më së shumti dhitë në shpatet e kodrave, duken kaq kishtare”.
Ndërkohë, në anën tjetër të tryezës, shoqëria fliste me zë të lartë se sa shumë u pëlqente Uppingham-i (nuk garantoj saktësinë e kujtesës sime për fjalët e thëna). “Mua më pëlqejnë shkollat me shpirt të fortë, – tha Crossman-i, – jo ato me njerëz të lëbyrshëm e të artit – kur isha në Winchester kishte disa, por jo shumë. Eton-i, natyrisht, është shumë më keq”. Znj. Fisher, mendoj, ra dakord.
Lewis-i tha se e kishte të vështirë të jepte mësim tek introvertët në Magdalen. “Të lëbyrshëm e të dhënë pas artit, shumë mirë the: Betjeman, Pryce-Jones – kuptova se nuk kishin aspak një kuptim të vërtetë për prozën apo poezinë, qoftë moderne apo klasike, u ndjeva shumë i lehtësuar kur u larguan”.
Zonja Woolf u tendos nga toni, zëri i lartë dhe ato që po thuheshin, dhe Fisher-i u përpoq me shpejtësi të ndërhynte. Filluan të flisnin për njerëz që kishin njohur, për udhëtime në Itali dhe gjëra të ngjashme – nuk mbaj mend çfarë thanë vajzat e reja. Pastaj kaluam në sallonin e pritjes, ku ishin mbledhur jo më pak se dyzet a pesëdhjetë studentë dhe të diplomuar të New College-it, të konsideruar të përshtatshëm për të parë dhe për të dëgjuar shkrimtaren e madhe.
Ajo qëndronte përpara tyre, e heshtur, e tendosur, me shikimin ngulitur në një pikë të largët, e paaftë të nxirrte zë – ishte pak si një ekzekutim, ose ndoshta si një peshkop tepër i ndrojtur, gati të bekonte një klasë djemsh shkollorë apo studentësh. Më në fund foli.
“Ka ndonjë këtu që ka lexuar Jane Eyre?” – tha ajo, duke parë nga tavani, pastaj nga dritaret, duke u përpjekur të mos shikonte askënd në fytyrë. Një djalosh ngriti dorën. “Mund të ma tregoni subjektin?” – tha zonja Woolf.
Djaloshi bëri ç’mundi, iu deshën rreth dhjetë minuta për ta përshkruar. “Po Lartësitë e stuhishme, e ka lexuar ndokush?” Përsëritja e së njëjtës procedurë. “Po Guri i hënës?” Edhe atë e kishte lexuar dikush.
“Ju pëlqen të lexoni romane detektivësh?” – pyeti ajo. Për këtë pati përgjigje të përziera. Pastaj, dukshëm e rraskapitur, tha: “Nuk mund të vazhdoj të flas kështu, më vjen shumë keq. Le të përzihemi si qenie njerëzore.”
Dhe kështu bëmë.
Ishte afër orës dhjetë kur zonja Fisher njoftoi se po shkonte për të fjetur, porse ata që dëshironin mund të qëndronin. Fisher-i e pyeti zonjën Woolf nëse i pëlqente Handel-i, Mozart-i, Haydn-i, Beethoven-i. Ajo tha se i pëlqente të gjithë. “Ç’tjetër shije kaq katolike!” – tha ai.
Pas kësaj u shpërndamë në grupe të vogla dhe ajo bisedoi me shumë dashamirësi në një cep me dy a tri vajza të reja – ndoshta edhe me kushërirën e saj, Mary-n – dhe më pas të gjithë shkuam për të fjetur.
Shumë më vonë, mendoj në vitin 1938, zonja Woolf më ftoi për darkë në shtëpinë e saj në Tavistock Square. Në kartolinën që më dërgoi, ajo shkroi: “Nëse troket në derëzën time gri, do të ta hap unë.”
Përveç meje, të vetmit persona të pranishëm ishin Leonard-i, Ben Nicolson-i dhe Sally Graves, mbesa e Robert Graves-it, që atëherë ishte e martuar si zonja Chilver, e cila më vonë u bë drejtore e Lady Margaret Hall në Oksford – zonja Woolf, siç dukej, kishte një pasion për të dhe e kishte marrë në pyetje (siç më tha vetë zonja Chilver) për të kuptuar nëse kishte shumë dashuri të lirë mes të rinjve: a njihej lezbizmi? Dhe të tjera si këto. Më duket se ajo duhet të ketë marrë në pyetje edhe mbesat e saj për këto gjëra – kishte ndjesinë se dinte shumë pak për botën bashkëkohore në Angli.
Filloi të përshkruante një vizitë te një nga princeshat mbretërore – mendoj se ishte princesha Beatrice – që kishte bërë në studion e Duncan Grant-it, dhe sa e këndshme kishte qenë kjo ngjarje. Leonard-i, i cili me dorën që i dridhej po përpiqej të ndizte sobën me gaz, tha: “Nuk e kuptoj pse të duket e tillë – familja mbretërore është tamam si gjithë të tjerët, nuk ka asnjë ndryshim mes tyre dhe njerëzve të zakonshëm.” “Gabohesh, Leonard”, – i tha ajo. – “Janë krejt ndryshe. Krejt të mrekullueshëm. Krejt të jashtëzakonshëm. Aspak si njerëzit e zakonshëm. Atëherë u ndjeva shumë e emocionuar dhe nuk turpërohem për këtë”.
Pastaj iu kthye Ben Nicolson-it – gjithnjë kishte dikë që, me sa dukej, i pëlqente ta ngacmonte – dhe i tha:
Pastaj ajo iu kthye Ben Nicolson-it – gjithmonë kishte dikë që i pëlqente ta ngacmonte – dhe tha: – Ben, na trego, të lutem [ai ishte Asistent Përgjegjës për Pikturat Mbretërore], a duhet të veshësh pantallona të shkurtra deri poshtë gjurit kur shkon në Pallatin Buckingham apo në Windsor? A përkulesh shumë poshtë? A bie në gjunjë? A flet ndonjëherë pa të folur më parë? A guxon të bësh ndonjë pyetje? Kur largohesh nga Mbreti, ecën mbrapsht? Dhe kështu me radhë.
Ben-i u përgjigj si mundi, pa buzëqeshur, me solemnitetin që e karakterizonte dhe më në fund, shpërtheu:
“Gjithmonë më ngacmon, Virginia. S’do ta harroj kurrë kur e pyete të shkretin Hugh Walpole nëse makina e tij ishte e veshur me ar.”
Pastaj ajo u kthye nga unë.
“Ç’libër ishte ai me të cilin hyre brenda?”
E pashë.
I thashë se ishte libri i Henry James-it për Hawthorne-in.
“Pres të mos kesh lakuriq nate në kambanoren tënde, zoti Berlin”, – më tha ajo. – “E shoh qartë këtë – nuk më dukesh si njeri i interesuar për ëndrra apo për fantazi. Apo je?”
Nuk mbaj mend si iu përgjigja. Mbase belbëzova nga frika e pranisë së saj. Ajo përcillte praninë e gjeniut dhe biseda e saj – të cilën nuk kam shpresë ta riprodhoj – ishte plot me imazhe dhe analogji të mrekullueshme, dhe ishte më magjepsëse për ta dëgjuar se ajo e kujtdo tjetër që kam takuar ndonjëherë – vetëm Pasternaku i afrohej.
“Henry James-i, – tha ajo, – tani natyrisht që të gjithë e lexojnë, por kur e njoha unë s’ishte veçse një përbindësh i ngrirë nga pleqëria. Nuk lexoj shumë romane moderne, madje as ato që botojmë vetë, unë dhe Leonard-i. Stephen Spender-i na tha sa i mrekullueshëm i dukej In a Province i Laurens van der Post-it – e botuam ne, e di. M’u duk krejt i ndershëm, por mrekulli? Jo. E ke lexuar Murder in the Cathedral? Apo e ke parë? Mua më pëlqeu goxha”.
“Unë dola në mes të shfqjes, nuk e duroja dot”, – tha Leonard-i. – “Tom Eliot-i është shumë i errët për mua. Gjithë ajo marrëzi fetare”.
Nuk kujtoj më asgjë tjetër, por kalova tri nga orët më të mrekullueshme të jetës sime në praninë e kësaj shkrimtareje që nuk ishte fort simpatike dhe sigurisht, jo shumë e sjellshme, por jashtëzakonisht e dhuruar – një shkrimtare gjeni, siç e konsideroj ende dhe gjithnjë e më shumë, sa herë që rilexoj veprat e periudhës së saj të mesme.
Përktheu Bujar Hudhri
