Përktheu nga anglishtja Granit Zela
Që në vogëli, ndoshta pesë a gjashtë vjeç, e dija se kur të rritesha duhej të bëhesha shkrimtar. Midis moshës shtatëmbëdhjetë dhe njëzet e katër vjeçare u rreka të heq dorë nga kjo ide, por e bëra me vetëdijen se po dilja kundër natyrës time të vërtetë dhe se shpejt a vonë do të më duhej të ulesha e të shkruaja libra.
Isha i mesmi i tre fëmijëve, por secili prej vëllezërve kishin ndryshim moshe prej pesë vjetësh dhe para se mbushja tetë vjeç rrallë e shihja tim at. Për këtë dhe arsye të tjera, isha deri diku i vetmuar dhe shpejt m’u bënë zakon disa mënyra sjelljeje të pakëndshme të cilat më bënë të papëlqyer gjatë viteve shkollore. Kisha zakonin e fëmijës së vetmuar për të trilluar histori, atë të kuvendimit me njerëz të përfytyruar dhe mendoj se që nga fillimi, ambiciet e mia letrare përziheshin me ndjenjën e të qenit i izoluar dhe i nënvlerësuar. E dija që fjalët i përdorja me shumë lehtësi, ashtu si dhe një lloj force për t’u përballur me situata të pakëndshme dhe pata ndjesinë se kjo krijonte njëfarë bote vetjake ku mund të përballesha me sprovat e jetës së përditshme. Megjithatë, volumi i shkrimeve serioze, p.sh. me qëllimin për të qenë serioze, të cilat i shkrova gjatë gjithë fëmijërisë dhe djalërisë nuk kapën as gjashtë faqe. Poezinë e parë e krijova kur isha katër vjeç dhe ia diktova me zë të lartë sime mëje që ta shkruante. S’më kujtohet asgjë prej saj përveçse ishte për një tigër dhe ky tigri ishte “dhëmbë – karrige”, frazë goxha e mirë, por ma merr mendja se ishte plagjiaturë e poezisë “Tigër, tigër” të Blejkut[1]. Në moshën njëmbëdhjetë vjeçare, kur shpërtheu lufta e 1914-1918-ës, shkrova një poezi patriotike e cila u botua në gazetën lokale, ashtu si dhe një tjetër dy vjet më vonë, për vdekjen e Kiçënërit.[2] Kur isha pak më i madh, herë pas here, shkrova poezi të dobëta “për natyrën” në stilin Xhorxhian dhe zakonisht të papërfunduara. Po kështu, gati dy herë, u përpoqa të shkruaj një tregim, i cili doli të ishte një dështim i tmerrshëm. Kjo ishte vepra e menduar si serioze që hodha në letër gjatë gjithë atyre viteve.
Megjithatë, gjatë kësaj kohe, në njëfarë kuptimi, u përfshiva në veprimtari letrare. Së pari, ishin shkrimet e porositura të cilat i përgatisja menjëherë, lehtësisht dhe pa ndonjë kënaqësi. Përveç gjërave në shkollë, shkruajta vers d’occasion[3], poezi gjysmë-komike të cilat i përfundoja me një shpejtësi që tani do ta quaja të habitshme, në moshën katërmbëdhjetë vjeçare shkrova një komedi të tërë me rimë, duke imituar Aristofanin, për afro një javë, dhe dhe dhashë ndihmën time në redaktimin e revistave së shkollës, edhe pasi shtypeshin, edhe në dorëshkrim. Këto revista ishin gjërat më për të ardhur keq dhe më burlesket që mund të përfytyrohen dhe u kushtoja shumë më pak vëmendje atëherë se sa do t’i kushtoja sot gazetarisë më të pavlerë. Por krahas gjithë kësaj, për pesëmbëdhjetë vjet apo më shumë, po praktikoja një ushtrim letrar të një natyre krejt tjetër: ishte krijimi i një “historie” të vazhdueshme për veten, një lloj ditari që ekzistonte vetëm në mendjen time. Mendoj se ky është zakon i të gjithë fëmijëve dhe adoleshentëve. Kur isha shumë i vogël, shpesh imagjinoja sikur isha, le të themi, Robin Hudi dhe e përfytyroja veten si hero të aventurave ngazëllyese por shumë shpejt “historia” prej narcizi reshti së qeni kaq haptas e tillë dhe u shndërrua gjithnjë e më shumë në një përshkrim të thjeshtë të asaj që po bëja dhe gjërave që shihja.
Për shumë minuta bluaja me vete gjëra të tilla që më dyndeshin në mendje: “Ai shtyu derën dhe hyri në dhomë. Një rreze e verdhë drite, që përshkonte perdet prej pambuku, binte pjerrtas mbi tavolinë, ku një kuti shkrepëseje, gjysmë e hapur, dergjej pranë shishes së bojës. Me dorën e djathtë në xhep, vajti drejt dritares. Poshtë, në rrugë, një mace e zezë po ndiqte një gjethe të vyshkur”, etj., etj. Ky zakon vazhdoi deri afro të njëzet e pestave, gjatë viteve të shkrimeve të mia joletrare. Megjithëse duhej të kërkoja sërish e sërish të gjeja fjalët e duhura, më dukej sikur e bëja këtë përpjekje përshkruese thuajse kundër vullnetit tim, sikur të isha nën trysninë e një detyrimi që më diktohej nga jashtë. Ajo “histori”, besoj, duhet të ketë pasqyruar trillet e shkrimtarëve të ndryshëm që më kishin pëlqyer në moshë të ndryshme, por me aq sa më kujtohet, gjithmonë kishte të njëjtën cilësi të përpiktë përshkruese. Kur isha afro të gjashtëmbëdhjetave, papritur zbulova ngazëllimin që të ngjallnin fjalët e thjeshta, p.sh. tingujt dhe shoqërizimet e fjalëve. Vargjet nga “Parajsa e Humbur” e Miltonit: “Kështu ah me vështirësi e mund të madh/ Çau para me zor dhe ah sa mund”, të cilët tani nuk më duken dhe aq të mrekullueshëm, më rrëqethnin deri në asht dhe shqiptimi i “ah” për “ai” ishte një kënaqësi më tepër. Sa për nevojën për të përshkruar gjërat, tashmë dija gati gjithçka se si bëhej. Kësisoj, ishte e qartë çfarë lloj librash doja të shkruaja, për aq sa mund të thuhet se doja të shkruaja libra në atë kohë. Doja të shkruaja romane të mëdhenj natyralistë me fund të palumtur, plot me përshkrime të hollësishme dhe buzëqeshje mahnitëse, plot me përshkrime të hollësishme dhe krahasime kumbuese, dhe gjithashtu plot fragmente me lajle-lule në të cilat fjalët përdoreshin pjesërisht për hir të tingëllimit të tyre. Dhe në fakt, romani im i parë i plotë, “Ditë birmaneze”, të cilin e shkrova në të tridhjetat, por që e kisha planifikuar në mendje shumë kohë më parë, është ky lloj libri.
Po e jap këtë informacion paraprak sepse s’mendoj se motivet e një shkrimtari mund të vlerësohen pa ditur diçka rreth zhvillimeve e tij të hershëm. Lënda e shkrimit përcaktohet nga epoka në të cilën jeton, kjo është e vërtetë të paktën për periudha të trazuara, revolucionare, si kjo e jona, por para se të fillojë të shkruajë, ai duhet të ketë përvetësuar një qëndrim emocional nga i cili s’mund të shkëputet kurrë plotësisht. Është detyra e tij, pa dyshim, të disiplinojë temperamentin dhe të shmangë mundësinë e të ngecurit në ndonjë fazë papjekurie apo në ndonjë gjendje shpirtërore të mbrapshtë: por, nëse arrin të shkëputet nga ndikimet e hershme, ka gjasë ta ketë vrarë shtysën e të shkruarit.
Po të lëmë mënjanë nevojën për të siguruar jetesën, mendoj se janë katër motive të rëndësishme përse shkruhet, të paktën, pse shkruhet prozë. Ekzistojnë në nivele të ndryshme te çdo shkrimtar dhe te secili, raporti ndryshon herë pas here, sipas atmosferës në të cilën jeton shkrimtari. Ato janë:
1. Egoizmi i mirëfilltë.
Dëshira për t’u dukur i zgjuar, të flasin të gjithë për ty, të të mbajnë mend pas vdekjes, t’u tregosh sa vlen të rriturve që të kanë përçmuar në fëmijëri, etj., etj. Është hipokrizi të mëtosh se ky nuk është motiv, dhe madje motiv i fuqishëm. Shkrimtarët e kanë këtë karakteristikë ashtu si shkencëtarët, artistët, politikanët, avokatët, ushtarët, biznesmenët e suksesshëm, me pak fjalë, me të gjithë elitën e njerëzimit. Masa e madhe e qenieve njerëzore nuk janë vërtetë egoiste. Pasi të tridhjetave, ata i braktisin ambiciet individuale, në shumë raste, në të vërtetë, braktisin madje dhe ndjenjën e të qenit individë, dhe jetojnë më shumë për të tjerët ose thjesht i mbyt puna angari. Por është gjithashtu, edhe pakica e njerëzve me dhunti dhe vullnet që janë të vendosur të jetojnë jetët e tyre deri në fund dhe shkrimtarët i përkasin kësaj kategorie. Shkrimtarët seriozë, më duhet ta them, janë në tërësi më mendjemëdhenj dhe të përqendruar te vetja se sa gazetarët, megjithëse më pak të interesuar për paratë.
2. Entuziazmi estetik.
Perceptimi i bukurisë në botën e jashtme ose, nga ana tjetër, te fjalët dhe te përdorimi i duhur i tyre. Kënaqësia që merr nga një tingull apo një tjetër, në qëndrueshmërinë e prozës së mirë ose ritmit të një historie të mirë. Dëshira për të ndarë një përvojë e cila mendon se ka vlerë dhe se s’duhet humbur. Motivi estetik është shumë i dobët te shumë shkrimtarë, por madje dhe një pamfletist ose hartues tekstesh shkollorë ka fjalë apo shprehje të parapëlqyera për arsye të padobishme; ose mund të jetë tepër i dhënë pas tipografisë, gjerësisë së anëve të faqes, etj. Përveç nivelit të një udhërrëfyesi, asnjë libër nuk është plotësisht i lirë nga gjykimi estetik.
3. Shtysa historike. Dëshira për t’i parë gjërat siç janë, të zbulojë fakte të vërteta dhe t’i ruajë për brezat e ardhshëm.
4. Qëllimi politik, e përdorim fjalën “politik” në kuptimin më të gjerë të mundshëm. Dëshira për të shtyrë botën në një drejtim të caktuar, për të ndryshuar idenë e njerëzve të tjerë për llojin e shoqërisë për të cilën ata duhet të aspirojnë të kenë. Ta themi edhe një herë tjetër, asnjë libër nuk është mirëfilli i çliruar nga ndikimi politik. Mendimi se arti nuk duhet kurrsesi të ketë të bëjë me politikën, është në vetvete një qëndrim politik.
Mund të shihet se si këto shtysa të ndryshme duhet të luftojnë me njëra-tjetrën dhe se si luhaten nga një individ te tjetri dhe nga një kohë në një tjetër. Sipas natyrës, duke e kuptuar “natyrën” si gjendjen në të cilën ndodhesh sapo arrin moshën madhore, unë jam një individ tek i cili tre motivet e para peshojnë më shumë se e katërta. Në një epokë paqësore, mund të kisha shkruar libra me stil më të stërholluar ose thjesht libra përshkrues dhe mund të isha gati i pavetëdijshëm për bindjet e mia politike. Në këtë epokë që jemi, kam qenë i detyruar të bëhem një lloj pamfletisti. Në fillim, kalova pesë vjet me një profesion të papërshtatshëm (Në policinë indiane perandorake, në Birmani), pastaj provova dhe varfërinë dhe ndjesinë e dështimit. Kjo gjë e shtoi urrejtjen time të natyrshme ndaj autoritetit dhe më bëri, për herë të pare, plotësisht të vetëdijshëm për ekzistencën e klasave punëtore; puna në Birmani më kishte bërë të kuptoja deri diku natyrën e imperializmit por këto përvoja nuk qenë të mjaftueshme për të më dhënë një orientim të saktë politik. Pastaj erdhi Hitleri, u bë lufta civile spanjolle, etj. Aty nga fundi i 1935-ës, ende nuk kisha arritur të merrja një vendim të përfundimtar. Më kujtohet një poemë e vogël që shkrova në atë datë, për të shprehur mëdyshjen time:
Famullitar i lumtur mund të kem qenë
Këtu e dyqind vjet
Predikoja dënimin e përjetshëm
Shihja arrat e mia të merrnin përpjetë
Por ajme linda në një kohë të ligw,
E humba parajsën e bekuar,
Mustaqet më janë bërë bigë
Kurse klerikët me brisk janë rruar.
Dhe më vonë sidoqoftë ishte kohë e mbarë,
Kënaqeshim me shumë pak,
Mendimet e trazuara binin fashë kur flinim
Në gjirin e pemëve.
Të paditur qemë andaj kishim guxim
Të ndienim gëzimin që sot s’e ndiejmë;
Trishtili i gjelbër në degën e mollës
Mund t’i bënte armiqtë e mi të dridhen.
Por barku i vajzave dhe kajsitë,
Buburreci në një përrua me hije,
Kuajt, rosat që fluturojnë në agim,
Të gjitha një ëndërr janë.
E ndaluar është përsëri t’ëndërrosh;
Gëzimet i gjymtojmë ose i fshehim;
Kuajt janë bërë prej çeliku
I ngasin burrat shtatshkurtër e të shëndoshë.
Jam krimbi që s’u kthye kurrë,
Eunuku pa harem;
Mes priftit dhe komisarit
Unë eci si Eugene Arami[4];
Dhe komisari po më parashikon fatin
Ndërsa në radio dëgjohet muzikë,
Por prifti ka premtuar një makinë,
Sepse bastevënësi paguan gjithmonë.
Kam ëndërruar të jetoj në salla të mermerta,
Kur u zgjova pashë se ishte bash ashtu;
S’duhej të kisha lindur në një epokë të tillë;
A ishte Smithi? A ishte Xhounsi? A ishe ti?
Lufta spanjolle dhe ngjarje të tjera në vitet 1936-7 i ndryshuan ekuilibrat dhe pas kësaj, e dija në cilën anë do të qëndroja. Çdo rresht i veprës time serioze që nga viti 1936, është shkruar, drejtpërdrejt ose tërthorazi, kundër totalitarizmit dhe për socializmin demokratik, siç e kuptoj unë. Më duket absurde, që në një kohë si kjo e jona, të mendosh se mund të shmangesh të shkruarit për këto tema. Të gjithë shkruajnë për to në një mënyrë a në një tjetër. Është thjesht çështja se në cilën anë do të jesh dhe çfarë qasjeje ndjek. Dhe sa më shumë i vetëdijshëm te jesh për anën tënde politike, aq më shumë mundësi ke të veprosh politikisht pa sakrifikuar integritetin estetik dhe intelektual.
Ajo që kam dashur më shumë të bëj gjatë dhjetë vjetëve të fundit ishte ta shndërroja në art të shkruarit politik. Pikënisje për mua është gjithmonë një ndjenjë besnikërie, ndjenja se ka padrejtësi. Kur ulem të shkruaj një libër, nuk i them vetes: “Do të krijoj vepër arti”. E shkruaj sepse janë disa mashtrime që dua t’i nxjerr në pah, sepse dua të tërheq vëmendjen te disa fakte dhe shqetësimi im fillestar është të dëgjohem. S’do të mundja ta bëja punën e shkrimit të një libri, qoftë edhe të një artikulli të gjatë reviste, po të mos ishte edhe përvojë estetike. Kushdo që shfaq interes për të shqyrtuar veprën time, do të mund të vërë re se edhe kur është propagandë e mirëfilltë, përmban shumë nga ajo që një politikan me kohë të plotë do ta quante të parëndësishme. S’jam në gjendje dhe s’dua ta braktis plotësisht botëkuptimin që kam krijuar në fëmijëri. Për aq kohë sa të jem gjallë dhe me shëndet do të vazhdoj të kem një ndjesi të fortë për stilin e prozës, të dua sipërfaqen e tokës, dhe të marr kënaqësi nga sendet e plota dhe nga grimcat e dijeve të panevojshme. Nuk ia vlen ta shtyp këtë anë të vetvetes. Detyra ime është të gjej të përbashkëtën mes pëlqimeve dhe mospëlqimeve të mia të rrënjosura me veprime në thelb publike, jo individuale që kjo epokë na dikton të gjithëve.
Nuk është e lehtë. Kjo ngre problemet e formimit dhe të gjuhës, dhe ngre në një mënyrë të re problemin e vërtetësisë. Më lejoni të jap vetëm një shembull nga më të vrazhdët për vështirësitë që dalin. Libri im për luftën civile spanjolle, “Homazh Katalonjës”, sigurisht, është libër haptas politik, por në tërësi është shkruar me njëfarë vëmendje dhe kujdesi për formën. Jam përpjekur shumë që të rrëfej gjithë të vërtetën pa cënuar instinktet e mia letrare. Por, ndër të tjera, përmban dhe një kapitull të gjatë, plot me citime gazetash dhe gjëra të tilla, të cilat mbrojnë Trockistët që ishin akuzuar për komplot me Frankon. Është e qartë se, një kapitull i tillë, që pas një ose dy vitesh s’do të ishte me interes për një lexues të zakonshëm, e rrënon librin. Një kritik të cilin e respektoj, më dha një porosi. “Pse i ke përfshirë të gjitha këto?” më tha. “Ke shndërruar atë që mund të ishte një libër i mirë në gazetari”. Ajo që më tha ishte e vërtetë, por s’mund të veproja ndryshe. Rastësisht mora vesh, atë që pak njerëz në Angli lejohej ta dinin, se po ngriheshin akuza të rreme ndaj njerëzve të pafajshëm. Po të mos isha zemëruar për këtë, s’do ta kisha shkruar kurrë librin. Në një formë a tjetër, ky problem shfaqet përsëri.
Problemi i gjuhës është më i mprehtë dhe do të merrte shumë për ta diskutuar. Do të them vetëm se në vitet e mëvonshme jam përpjekur të shkruaj me stil më pak piktoresk dhe me më shumë saktësi. Sidoqoftë, kam kuptuar se në kohën kur ke përsosur një stil të shkruari, gjithmonë e ke tejkaluar. “Ferma e kafshëve” ishte libri i parë në të cilin u përpoqa, me vetëdije të plotë për atë çfarë po bëja, të shkrija qëllimin politik dhe qëllimin artistik në një të tërë të vetme. Nuk kam shkruar asnjë roman për shtatë vjet, por shpresoj ta shkruaj një të tillë shumë shpejt. Ka gjasë të jetë dështim, çdo libër është një dështim, por e di me njëfarë qartësie se ç’lloj libri kam dëshirë të shkruaj.
Kur i kthehem faqes së fundit ose dy të fundit, shoh se kam bërë të duket sikur motivet e mia se pse shkruaj janë plotëisht të diktuar nga ndjenja e qytetarisë. S’dua të mbetet kjo si përshtypje përfundimtare. Të gjithë shkrimtarët janë mendjemëdhenj, egoistë, dembelë dhe mu në zemër të motiveve të tyre fshihet një mister. Të shkruash libër është një betejë e tmerrshme, rraskapitëse, si lëngata e gjatë e një sëmundjeje që të shkakton dhimbje. Askush nuk do t’i hynte një pune të tillë nëse nuk do të yshtej nga ndonjë demon të cilit s’mund t’i bënte ballë dhe as ta kuptonte. Megjithëse e di që demoni është thjesht i njëjti instinkt që e bën një fëmijë të piskatë që të tërheq vëmendjen. Dhe prapëseprapë është e vërtetë që nuk mund të shkruash asgjë të lexueshme nëse s’përpiqesh pareshtur për të zhdukur personalitetin tënd. Proza e mirë është si xhami i një dritareje. S’mund ta them me siguri cili nga motivet e mia është më i forti, por e di se cili prej tyre meriton të ndiqet. Dhe, kur i rikthehem veprës time, shoh se pikërisht aty ku në mënyrë të pashmangshme më mungonte qëllimi politik, kam shkruar libra të pajetë, dhe jam tradhtuar nga fragmente me lajle-lule, fjali pa kuptim, mbiemra zbukurues dhe përgjithësisht, gjepura.
[1] William Blake (1757 -1827) poet anglez i rëndësishëm i poezisë dhe artit pamor të epokës romantike. (Shënim i përkthyesit).
[2] Horatio Herbert Kitchener, (1850 -1916) oficer i lartë i ushtrisë britanike dhe administrator kolonial. Në 1914, në fillimin e Luftës së Parë Botërore, u bë Sekretar i Shtetit për Luftën, Ministër Kabineti. Më 5 qershor 1916, Kitchener po shkonte për në Rusi për të marrë pjesë në negociatat me Carin Nikolla II, anija me të cilën udhëtonte goditi një minë gjermane 2.4 km në perëndim të Orkney-t, Skoci dhe u fundos. Kitchener ishte ndër 737 pasagjerët që vdiqën. (Shënim i përkthyesit).
[3] Vjersha zbavitëse që shkruhen për një rast të veçantë. (Shënim i përkthyesit).
[4] Eugene Aram (1704 – 16 gusht 1759) filolog anglez, i famshëm si vrasësi i njohur nga Thomas Hood në baladën “Ëndrra e Eugene Aram-it”, dhe nga Edward Bulwer-Lytton në romanin e vitit 1832 “Eugene Aram”. (Shënim i përkthyesit).
