Në Festivalin e Librit Shqip në Montreal, 27 prill 2025
Bisedë me Taip Sulkon
F.I.: Taip Sulko, pas një përvoje të gjatë botimesh në gazeta dhe revista letrare të kohës edhe ato bashkëkohore, pas një përvoje po aq të gjatë si gazetar, pas një odiseje të gjatë botimesh, do kishim dëshirë të dëgjonim se, çfarë është letërsia për ju?
T.S.: Dëshiroj në fillim të ve në dukje rëndësinë e këtij Festivali të Librit, që, për mendimin tim është një shembull i mirë për gjithë të mërguarit shqiptarë jashtë vendit, sidomos atje ku ka komunitete më të mëdha. Sa i përket pyetjes se çfarë është letërsia për mua dëshiroj të them: në mendjen time, përfytyrimi për letërsinë është i ngjizur në dy shtresa, ose më mirë të themi, në dy rrathë bashkëqendrorë. Shtresa e parë, ose rrethi më i vogël, thelbësori: Thjesht është ajo që të gjithë mësojmë nga librat, nga teoria e letërsisë. Letërsia është arti i fjalës e cila është jo vetëm mjeti, por edhe lënda, rrethana ku ngjizet magjia e fjalës. Po ashtu është e rëndësishme të vihet në dukej se letërsia nuk ka vetëm rol argëtues, atë të kënaqësisë estetike, porse ajo trajton çështje të rëndësishme të shoqërisë, jo vetëm e pasqyron botën, por e rindërton atë, krijon, ngjiz botë të reja. E rëndësishme është se letërsia ka aftësinë të futet thellë në shpirtin e njeriut, të trajtojë mëdyshjet e tij, të bëjë pyetjet, madje edhe ta sfidojë mendimin njerëzor, duke bërë të reflektojë dhe kështu të arrijë deri tek ndikimi, t’i hapë rrugën ndryshimit të njeriut, shoqërisë. Shtresa e dytë, ose rrethi vetjak, për kuptimin dhe rëndësinë e letërsisë, është ai që ka krijuar koha tek unë: Është një lloj lidhje e veçantë që krijohet për gjërat që i do gjatë. Pas gjithë kësaj përvoje them se lexuesit, por sidomos krijuesit, patjetër duhet ta bëjnë dallimin e letërsisë së vërtetë, veprave të mëdha. Kur them këtë, kam parasysh ato më të mëdhatë, si Epi i Gilgameshit, Odiseja, Bibla (në shikimin letrar), e mjaft të tjera, si Don Kishoti, Hamleti, Vëllezërit Karamazov, Kështu foli Zarathustra, tregimet e Çehovit, Viti 1984, Metamorfoza, Kronikë në gurë, etj. Kur lexon këto vepra, bota duket më e mirë, dhe ti adhuron fuqinë krijuese të njeriut. Ajo që merr nga këto vepra është se letërsia mund ta ndryshojë mendimin njerëzor e ti ndjen se letërsia e mirë mund të bëhet. Nga leximi i tyre del i mbushur me adhurim dhe besim. Duke qëndruar po në rrethin vetjak për letërsinë: Dua të them se njeriu, por sidomos krijuesi në mërgim vendos një lidhje të veçantë me letërsinë. Mërgimi nuk është i lehtë. Kjo mund të thuhet sidomos për ato raste si i imi kur mërgimi është i detyruar dhe më shumë tronditës. Ndonjëherë, në vitet e para, më ngjante se isha në një anije të vogël në mes të një deti të egërsuar. Letërsia, krahas familjes, ishte një nga direkët ku unë kapesha në këto kohë të vështira. Një gjendje e tillë të detyron të thellohesh në vetvete, të rishikosh botën tënde. Atë hop e kupton se je në ato kohë kur duhet të gjesh drejtpeshime të reja, ta rirregullosh botën tënde, e po ashtu edhe kuptimin për letërsinë dhe krijimin. Nga gjithë ajo trazirë, (në rastet më të mira) ti ngadalë kupton se jeta njerëzore është një, se në zemër të artit, të letërsisë është njeriu, individi dhe se letërsia e mirë gjithnjë kap tek shpirti njerëzor atë që është më e thellë, atë që është e gjithëkahshme, universalen. Dhe e fundit, por jo për nga rëndësia për këtë pyetje: Lidhja e ngushtë me letërsinë, ndjesia se ke lënë pas atë që do, të afron fort dhe pazgjidhshëm me gjuhën tënde. Në vetëdijen e shkrimtarit vjen një vetëdijesim që nuk bën më lëshime për gjuhën. Të ngulitet fort në mendje se ti s’mund të jesh shkrimtar pa mëvetësinë tënde, pa stilin tënd, pa bukurinë e papërsëritshme të shprehjes. Gjuha kthehet në dashuri të epërme, në përkatësi.
F.I.: Pyetja e tanishme është pak më e ndërlikuar. A është letërsia që ju shkruani pjesë integrale e letërsisë “të atjeshme” sipas jush që jetoni dhe krijoni jashtë atdheut?
T.S.: Letërsinë që krijohet në mërgim e quaj pjesë të pashkëputur të letërsisë shqipe në tërësi. Janë vazhdim i njëra-tjetrës. Letërsia ka mjet kryesor dhe rrethanë të ngjizjes fjalën, pra gjuhën shqipe. Çdo vepër që shkruhet në gjuhën tonë, është pjesë e pandashme e letërsisë shqipe. Ne shqiptarët kemi një fat ndryshe. Që nga shkrimtarët më të parë Naimi dhe De Rada (“Pse të shkojnë nga deti mendimet zemra ime”) deri tek Konica, Noli, Kuteli, Fishta, Camaj e deri tek më i fundmi, e më i Madhi, Kadare, kanë jetuar dhe krijuar, të paktën përkohësisht, jashtë atdheut. Uroj që vendet tona shqiptare një ditë të kenë sa më pak shkrimtarë në mërgim. Kam besim se kjo ditë do të vijë. Por tani jemi këtu. Letërsia që shkruhet në mërgim është larg gjeografikisht, por ajo është pjesë e së njëjtës rrjedhë krijuese. Ajo që të ngazëllen është se edhe tematika është e njëjtë ose e përafërt. Pjesa dërmuese e veprave që krijohen jashtë, botohen në Shqipëri, Kosovë ose Maqedoninë e Veriut. Kjo do të thotë se edhe lexuesi është i njëjtë. Shkrimtarët në mërgim kanë një etje të çuditshme për atë që shkruhet në vendlindje, për atë që thuhet në vendlindje. Ata jetojnë më së shumti me vendlindjen. Ndërkaq mund të ketë edhe ndonjë hije dallimi për mirë. Letërsia në mërgim, me sa e njoh, ka prirjen të kapë më mirë shpirtin e individit, universalen gjë që me kohë do japë besoj vlera të veçanta për letërsinë shqipe në përgjithësi.
F.I.: A është gjuha që e bënë një shkrimtar të ndihet shkrimtar? Apo është diçka tjetër më tepër se kaq?
T.S.: Gjuha, sikurse e përmendëm më lart, është përkatësi, është mjet dhe rrethanë ku ngjizet letërsia. Është shumë e rëndësishme, por nuk është gjuha që të bën shkrimtar. Padyshim se shkrimtari si njeri lind me një aftësi ndryshe, i prirur për letërsi. Kjo do të thotë se ka një shikim më të vëmendshëm ndaj shoqërisë e marrëdhënieve njerëzore, sheh më thellë, është më i ndejshëm, mbledh pafund kujtime, ndjesi, ndodhi, dhe ka dëshirën t’i thotë ato, t’i përçojë tek njerëzit, tek shoqëria. Kjo mund të ndodhë me çdokënd dhe në çdo gjuhë. Pastaj vjen rrëfimi ku gjuha është mjeti kryesor, aq më tepër kur ti kalon në lëmimet dhe ngjyrimet stilistike. Por kjo rrjedhë e të shkruarit, përsëri, mund të jetë e njëjtë, si mënyrë veprimi, pothuaj e njëjtë në çdo gjuhë. Pra është dëshira për ta thënë atë që ke brenda vetes, aftësia e lindur, por më shumë se të gjitha, leximet, shkruarja, puna e palodhur që të arrish në atë nivel saqë të gjesh dhe ta lexosh me zë të lartë vetveten. Ka diçka ndërkaq që duhet përmendur – një shkrimtar në mërgim e di se ndjehet si në shtëpi brenda gjuhës së vet dhe ajo ia shton etjen e rrëfimit. Dashuria për gjuhën është shtysë e fortë për një shkrimtar mërgimtar.
F.I.: Si ndihet një tregimtar apo një romancier si ju Taip Sulko në oazin e të rrëfyerit? Cila është sfida e artistit? Cila është sfida e kësaj jete? Të rrëfehesh dhe të rrëfesh?
T.S.: Rrëfimi, që është aftësia, mjeshtëria kryesore e shkrimtarit, ka një histori po aq të gjatë sa njeriu. Rrëfimi ka qenë në fillim gojor, por tepër i rëndësishëm, që nga ajo fillesë e madhe u ngjizën tiparet që mbart edhe sot letërsia, si mjet për të ruajtur kujtesën, për të shpjeguar botën dhe për të ndarë përvojat. Tek veprat më të mëdha, shkrimtari nuk është vetëm ai që tregon, por ai është shpikës i kuptimit, skalitës i përfytyrimeve që kemi për jetën, është krijues bote. Shkrimtari e ushqen rrëfimin me ndjeshmërinë e vet, me përfytyrimet e veta, me gjuhën që zgjedh, Rrëfimi, aftësia për të rrëfyer, sikurse e përmendëm më lart, përbën cilësinë kryesore të një shkrimtari. Por asnjë shkrimtar nuk kalon drejt e tek rrëfimi. Dihet se çfarë krijesash të zbrazëta dhe të pakuptimta sjellin përpjekje të tilla. Kjo çështje lidhet ngushtë me pyetjen tjetër- shkrimtar lind apo bëhesh? Mbase çdo njeri lind me një shtysë për të shprehur, për të qenë shkrimtar. Por shkrimtari i vërtetë lind me disa cilësi të tjera, siç e përmendëm, ai ka ndjeshmëri, e torturon padrejtësia, i duket se jeta e tij është e varur në fillin e hollë të dashurisë, mendja e tij mbledh ngjarje, ndjesi, mendime, ëndrra, pasuri gjuhësore, dhe ka një etje të papërmbajtur për t’i thënë ato, ose edhe më saktë t’i thënë diçka botës. Kjo përsëri është pak. Ai lexon shumë, lufton me veten, guxon, provon pafund derisa të arrijë në atë lartësi kur ndjehet plot dhe bëhet zot i shprehjes së vetvetes. Po si e përfytyroj unë rrëfimin, si nis dhe trajtëzohet ai në mendjen (shpirtin) e shkrimtarit? Mbase fare thjesht ose e kundërta ka një të fshehtë të madhe aty. Deri tani askush s’e ka thënë gjithë të vërtetën për këtë. Mendoj se një ditë, në atë shpirtin e trazuar dhe të etur të shkrimtarit, papritur kalon një vetëtimë, lind ideja për veprën. Nga ai hop, fillon edhe ai që quhet rrëfim, t’i japë trajtë artistike tërë asaj lënde që ke në shpirt, t’i japë rend ndjesive, kujtimeve, ideve, ëndrrave. Shkrimtari përvijon kështu ngrehinën e veprës me ndërtimin e linjave, skalitjen e vetëve, zgjedhjen e tonit dhe ngjyrimin të rrëfimit dhe pastaj bën lëmimet stilistike, derisa ta përfundojë ndërtimin e asaj bote të re që quhet vepër letrare. Në gjithë këtë rrjedhë të rrëfimit ka rëndësi se kush rrëfen, ç ‘këndvështrim zgjidhet, në ç ‘kohë vihen ngjarjet, dhe ç’njgjyrim i jepet rrëfimit. Këto zgjedhje të rëndësishme të shkrimtarit e trajtëzojnë edhe përvojën e lexuesit, madje ndikojnë tek ai, se si e shikon të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen. Ndaj shkrimtari i mirë ndjen përgjegjësi për atë që rrëfen dhe si e rrëfen.
F.I.: Cilit lexues mendoni se i drejtohet letërsia juaj dhe a ekziston lexuesi ideal?
T.S.: Mendoj se shkrimtari që synon letërsi të mirë, duhet t’ia drejtojë atë që shkruan gjithë lexuesve të mundshëm të gjuhës në të cilën shkruan, kudo qofshin ata. Ata që janë më të mirët dhe më të mëdhenjtë kanë fatin t’i flasin gjithë njerëzimit. Ndërkaq, nëse synon letërsi për grupe të caktuara shoqërore, duket se krijon pranga për letërsinë që, në thelbin e saj, gjithnjë ka synuar t’i thyejë prangat.
F.I.: Statistikat, teoritë e probabilitetit, teoritë ekonomike, gjer edhe te shoqëritë e sigurimeve, janë të bazuara te i ashtuquajturi ligj i numrave të mëdhenj, i cili duke trajtuar mesataren e rezultateve të mara nga një numër i madh shembujsh të pavarur nxjerr në pah vlerën e përafërt të kësaj “diçka” -je që në rastin e letërsisë nuk ekziston. Sepse letërsia është krejtësisht punë individuale dhe çdo individ është unik në llojin e vet. Cila është vlera reale e letërsisë? Cila është vlera e rrëfimit në gjuhën shqipe veçanërisht? Me kë shëmbëlleni ju si individ krijues?
T.S.: Po, jam në një mendje me ty në lidhje me ligjin e numrave të mëdhenj. Është një ide interesante si rast studimor. Vërtet, në sytë e shumë njerëzve duket si e pamundur që shkrimtari të rrokë në veprat e tij tërë thelbin e jetës, shpirtin e pafundmë njerëzor e aq më tepër, tablonë e stërmadhe të gjithë shoqërisë, sidomos në kohë trazirash apo luftërash, kur çdo fytyrë sikur gdhend e mbart një ide personazhi. Ndërkaq e dimë se përgjigja është dhënë qysh herët, që kur intuita krijuese dhe fuqia e talentit sollën në jetë kryevepra të tilla si Epi i Gilgameshit, Odiseja, Bibla (gjithnjë në shikimin letrar), etj., për të ardhur më të vonë tek vepra që me fuqinë e tyre krijuese jo vetëm e kanë çarë “murin e numrave të mëdhenj”, por kanë arritur ta bëjnë atë më të ndjeshëm, më të bukur, ta çojnë në lartësi të reja të vetëdijes. Arti i të shkruarit dhe rrëfimit është vetjak, letërsia krijon karaktere dhe heronj tek të cilët gjithkush gjen të plotë, ose diçka nga vetvetja. Dua të marr një shembull nga letërsia greke, dua të flas për Iliadën. Nga pala greke, sikurse gjykohet, kanë marrë pjesë rreth njëqind mijë ushtarë në atë luftë të gjatë, ndërsa trojanët ishin një popullsi prej rreth tridhjetë mijë banorësh. Është nga luftërat më të trajtuara në letërsi, por Homeri përzgjedh një numër të vogël vetjesh nga të dy anët, iu jep frymë letërsie, arti, duke arritur të krijojë një vepër të pavdekshme. Më vonë ishte Aristoteli ai që e tek Poetika e shprehu këtë arritje të madhe si një përcaktim teorik se letërsia ka rëndësi sepse me anë të veçantës shpreh të përgjithshmen. Sa i përket vlerës reale të letërsisë, besoj e cekëm më lart. Vlera e saj është e madhe, si për shoqërinë ashtu edhe për vetë shkrimtarin, i cili, sikurse u përmend, kthehet në krijues botësh letrare. Në lidhje me vlerën e rrëfimit në gjuhën shqipe dua të shtoj se ajo që na dallon ne si shkrimtarë shqiptarë është gjuha. Rrëfimi, siç thamë ka pak a shumë të njëjtat rrjedha dhe mënyra shtjellimi, dhe të njëjtat synime të prodhimit përfundimtar. Mbase është mirë të flas shkurt edhe për përvojën vetjake. Duhet theksuar se edhe tek shkrimtarët e mëdhenj, kur flitet për rrëfimin, shtjellimet kanë dy anë- janë gjithnjë të paplota, por nga ana tjetër janë shumë të vlefshme sepse të nxisin të mendosh dhe të njohësh më mirë veten. Dua të shtoj këtu- nëse flasim për vlerë reale të letërsisë atëherë natyrshëm dalim tek pyetja – Përse shkruaj? Përcaktimin më të plotë e kam parë tek George Orwell. “Nga katër motivet për të shkruar — egoizëm i pastër, entuziazëm estetik, impuls historik dhe qëllimi politik — unë e kam ndjerë secilën në kohë të ndryshme, por qëllimi politik ka dominuar pothuajse gjithmonë.” Unë si autor, do të thosha se për mua, si autor, gjen pak nga të katër motivet, por shtysat parësore janë – një ego e mirë, pra etje për t’i folur njeriut dhe shoqërisë si dhe dëshira për të shkruar vepra të bukura. Kaq mendoj se më mjafton. Dhe tani shkurt për pyetjen “Me kë shëmbëllej unë si shkrimtar”. Edhe kjo është një pyetje interesante, por përsëri është një si grackë që të nxit bisedën, të shtyn të rrëfesh për veten. Është e qartë se ai që e njeh sadopak letërsinë s’do të donte aspak të ngjante një tjetri, qoftë edhe një shkrimtari të madh. Është pa vlere, pa shije dhe të bën të ndjehesh keq. Me pak fjalë duhet thënë ajo që pak e arrijnë: Ti ke vlerë nëse vjen me zërin tënd, me botën që e krijon ti.
F.I.: Mbërritëm te pyetja e fundit të cilën ua kemi drejtuar pothuajse të gjithë të ftuarve në këtë Panair. Çfarë mendoni se mundet të bëhet diçka më tepër ndërmjet nesh në raport me librin shqip, krijuesit shqiptaro-kanadez që krijojnë e jetojnë prej vitesh këtu, dhe trashëgimin e gjuhës, kulturës shqipe drejt brezit pasardhës?
T.S.: Them se diçka e rëndësishme po bëhet pikërisht tani, në këtë Festival të Librit. Ky është i dyti gjatë këtij viti në Kanada. Ka pjesëmarrje, ka interesim, librat blihen, dhe këto veprimtari nuk janë vetëm festa bë librit, të kulturës shqiptare, por edhe të qenit së bashku, ku edhe ndjehemi një. Por ka sigurisht më shumë. Le të jemi më cilësore dhe më prodhimtarë, të botojmë më shumë në Shqipëri dhe Kosovë, le të përpiqemi që vlerat më të mira të përkthehen edhe në anglisht, të mbajmë lidhjet me njëri-tjetrin dhe të mbështesim vlerat e njëri-tjetrit, të krijojmë, edhe pse e vështirë një komunitet shkrimtarësh shqiptarë këtu në Kanada.
F.I.: Taip Sulko ju falënderojmë për pjesëmarrjen në Festivalin e Librit Shqip në Montreal.
* Taip Sulko është shkrimtar, poet dhe gazetar. Ka studiuar Gjuhë-Letërsi në Universitetin e Tiranës (1977-1982). Ka kryer studime një vjeçare pasuniversitare për gazetari, po në Universitetin e Tiranës (1983-1984), si dhe studime master në Diplomaci dhe Marrëdhënie Ndërkombëtare në Universitetin Ekonomik të Budapestit, Hungari (1994-1997). Taip Sulko mban autorësinë e disa librave si : “Në anën tjetër të Parajsës” roman, (Fan Noli, 2002). “Antologjia e shpirtrave” tregime (Plejad, 2009) “Toka e premtuar” poezi (Plejad, 2010). “Portat e Qiellit” poezi (Naimi, 2020). “I arratisuri” roman (Naimi, 2024). Ka punuar si përkthyes e gazetar në Radio Tirana dhe si diplomat në Ministrinë e Jashtme e në përfaqësitë e Shqipërisë jashtë vendit.
Bisedë me Ajkuna Daklin
F.I.: Ajkuna Dakli, po ju drejtohem ju fillimisht me një pyetje nga më të vështirat por edhe më të bukurat, një pyetje paksa ‘klishe” në thonjëza, por edhe një “grackë” e papritur për çdo lloj autori. Përse shkruani? Për më tepër ju që si profesion i përkisni shkencave ekzakte dhe matematikës. Çfarë ju shtyn drejt letërsisë?
A.D.: Besoj se kjo është një pyetje që, të gjithë ata që shkruajnë, ia kanë bërë vetes dikur. Sidomos në kohët e sotme kur, shumë prej nesh, nuk e kanë profesion të shkruarit dhe u duhet të bëjnë diçka tjetër për të jetuar. Në një poezi të saj, poetja nobeliste polake shkruan “gëzimi i të shkruarit / hakmarrje e një dore të vdekshme. ” Të rrëfyerit ka magjinë e vet. Të shkruarit letërsi, është në vetvete një akt i gëzueshëm, sepse e vendos shkrimtarin në shoqërinë imagjinare të lexuesit paçka se kur shkruajmë këtë lexues akoma nuk e njohim. Unë shkruaj sepse më bën të ndjehem mirë, më jep mundësinë të ndaj me lexuesin një histori që, mendoj se është e rëndësishme ose më saktë një histori që përcjell një mesazh që mendoj se është i rëndësishëm. Shkruaj sepse duke krijuar ndjej fuqinë për të ndryshuar botën time. Dhe, nëse lexuesi përballë meje, e gjen veten në rrëfimin tim, mendoj se e kam përcjellë këtë fuqi të ndryshimit edhe tek lexuesi.
F.I.: Pyetja e tanishme është pak më e ndërlikuar. A është letërsia që ju shkruani pjesë integrale e letërsisë “të atjeshme” sipas jush që jetoni dhe krijoni jashtë atdheut?
A.D.: A lexohen autorët e diasporës në Shqipëri? Jo aq sa duhet mendoj, dhe kjo është mbase për faj të largësisë fizike me lexuesin. Ndërsa krijuesit që jetojnë atje i kanë lexuesit më afër gjë që e lehtëson kontaktin e parë me lexuesit, duke i dhënë mundësinë një libri të lexohet, për ata që shkruajnë nga larg, ky kontakt i parë është nga pikëpamja logjistike, më i vështirë. Gjithsesi, në një plan tjetër, unë nuk besoj se letërsia mund të ndahet në “e këtushme” dhe “e atjeshme”. Letërsia është arti i të rrëfyerit kudo që të jesh. Natyrisht shkrimtari reflekton në shkrimet e tij, edhe kulturën nga e cila vjen, në figurat që zgjedh, frazeologjinë që përdor dhe njëlloj koloriti do të thoja që përfshin elementë si humorin, emocionin në rrëfim, mënyrën sesi e percepton realitetin, mentalitetin ose këndvështrimin e botës, që ka të bëjë me kulturën ku është rritur e formuar. Në këtë aspekt ajo që shkruaj, ka natyrisht shijen emocionale të rrënjëve nga kam ardhur. Megjithatë, mendoj se letërsia që i mbetet kohës është universale, sepse që të jetë e tillë, duhet të prekë lexuesin në një masë të gjerë, edhe atëherë kur rrëfen një copëz historie të panjohur dhe të pa jetuar për këtë lexues. Unë kam shkruar për një ngjarje të ndodhur në kohën e diktaturës, pjesë kjo e historisë së Shqipërisë, të njohura pak këtej oqeanit, Por, pavarësisht nga ngjarja, problematika që trajtohet është ajo e njeriut në diktaturë e cila ka lidhje me marrëdhëniet e njeriut me pushtetin, humanizmin dhe vlerat e tij që janë universale.
F.I.: A është gjuha që e bënë një shkrimtar të ndihet shkrimtar? Apo është diçka tjetër më tepër se kaq?
A.D.: Gjuha është mjeti që na mundëson të shkruarit, pa të cilën letërsia nuk do të ekzistonte. “E para ishte fjala” thuhet në Bibël. Gjuha si pjesë e kulturës është një element i rëndësishëm i rrëfimit dhe lidhjes me lexuesin dhe mund të ndihmojë ose vështirësojë rrëfimin në varësi nga subjekti i rrëfimit sepse gjuha është. Natyrisht kur rrëfimi lidhet me ngjarje, vende, personazhe të vendit ti, rrëfimi rrjedh më mirë në shqip, madje shpesh ka fjalë që lidhen në mënyrë specifike me historinë tonë, të cilat nuk e kam të lehtë ti kthej në një gjuhë tjetër. Mund të përmend këtu shprehjen “zakone prapanike” në njërin nga tregimet e mia, të cilin e kam të vështirë ta përkthej saktësisht në anglisht. Përgjithësisht, një libër e shijoj më shumë në një gjuhë që të cilën e njohim mirë dhe, të shkruarit në shqip është gjithnjë më i lehtë . Por, ka raste kur shkruajmë më lehtë në një gjuhë tjetër. Mbase pyetja duhet te ishte “Sa e lidhur është shqipja me atë që shkruaj?” Mendoj se kjo mund të varet nga shumë faktorë, dhe, sidomos, me subjektin për të cilin shkruaj. Dua të përmend diçka këtu. Para disa javësh pata rastin të marr pjesë në një takim me Vlera Kastratin, një shkrimtare nga Kosova që ka shkruar në anglisht . Kur e pyetën pse shkruan në anglisht, Vlera, u përgjigj pak a shumë se ekziston një boshllëk midis saj dhe një gjuhe që nuk është, për të gjuha e nënës, që ia bënte më të lehtë shprehjen e emocioneve të forta. Megjithatë, që ti përgjigjem saktësisht pyetjes, nuk mendoj se gjuha të bën shkrimtar. Duhet, të kesh në fillim dëshirën për ta gdhendur fjalën në kohë. Gjuha është ai guri që zgjedh për ta bërë këtë .
F.I.: Si ndihet një tregimtare si ju Ajkuna Dakli në oazin e të rrëfyerit? Cila është sfida e artistit? Cila është sfida e kësaj jete? Të rrëfehesh dhe të rrëfesh?
A.D.: Kur flasim për të letërsi, sepse të rrëfyerit mund të jetë edhe një ditar, a një histori që tregojmë mes miqsh, sfida e të rrëfyerit për mua është ajo pse-ja që të rri mbi kokë që në çastin kur e marr penën në dorë. Pse po e rrëfej këtë histori dhe çfarë dua ti sjell lexuesit nëpërmjet rrëfimit? Sfida është pra, që të shkruaj diçka që e vlen të shkruhet, në kuptimin që jo vetëm shkakton një emocion tek lexuesi por e bën të mendohet. Ndryshe, të shkruarit vetëm për hir të rrëfimit nuk do kishte kuptim. Letërsia është art dhe si e tillë duhet të ketë një qëllim që shkon përtej rrëfimit dhe sjell, një mesazh njerëzor. Të rrëfesh në shqip është njëlloj si të rrëfesh në çdo gjuhë tjetër. Sfida në lidhje me rrëfimin në shqip është numri i vogël i lexuesve, në krahasim me gjuhët si anglishtja, ose gjuhë të tjera më te folura. Që të mund ta ndash letërsinë tënde me një lexues më të gjerë , duhet të përkthesh – duke patur parasysh humbjet e pa evitueshme gjatë përkthimit, ose të shkruash në një gjuhë tjetër, në të cilën prapë do të duhet të përballesh me sfidën e të mos zotëruarit të gjuhës si gjuhën e nënës. Por, mendoj se me kohë dhe sidomos me dashurinë e përkushtimin për të shkruar, këto janë sfida që kapërcehen. Gjuha mund të jete deri diku barrierë, por, nga ana tjetër mendoj se të përkthyerit e një libri shqip në një gjuhe tjetër, dhe të shkruarit nga një shkrimtar shqiptar në një gjuhë tjetër përçojnë kulturën dhe historinë tonë dhe i shërbejnë njohjes dhe afrimit tonë me botën. Letërsia është ambasadori më i mirë i kulturës, sepse letërsia nuk ka nevojë për vizë që të kalojë kufijtë.
F.I.: Cilit lexues mendoni se i drejtohet letërsia juaj dhe a ekziston lexuesi ideal?
A.D.: Kur shkruaj, nuk e kam para syve lexuesin. Shkruaj sepse kam diçka për të thënë. Natyrisht, në mënyrë të pandërgjegjshme, lexuesi është aty, sepse ndryshe letërsia nuk do kishte kuptim. Për mua, letërsia i drejtohet atij lexuesi që gjen në rradhët e rrëfimit tim diçka të tijën, kur them këtë nuk e kam fjalën për ngjarjen por për emocionin që shkakton ajo dhe mendimin që i përçon lexuesit. Lexuesi ideal? Nëse edhe shumë kohë pasi unë të kem ikur kësaj bote, dikush i panjohur do ta marrë në dorë librin tim, do ta lexojë deri në fund dhe do gjejë diçka të që e lidh me veten dhe e bën të mendojë. Ky do ishte lexuesi im ideal. Nëse do isha me shumë fat.
F.I.: Statistikat, teoritë e probabilitetit, teoritë ekonomike, gjer edhe te shoqëritë e sigurimeve, janë të bazuara te i ashtuquajturi ligj i numrave të mëdhenj, i cili duke trajtuar mesataren e rezultateve të mara nga një numër i madh shembujsh të pavarur nxjerr në pah vlerën e përafërt të kësaj “diçka” -je që në rastin e letërsisë nuk ekziston. Sepse letërsia është krejtësisht punë individuale dhe çdo individ është unik në llojin e vet. Cila është vlera reale e letërsisë? Cila është vlera e rrëfimit në gjuhën shqipe? Me kë shëmbëlleni ju si individ krijues?
A.D.: Shumë interesante kjo pyetje. A mundet, letërsia, të parashikojë të ardhmen bazuar në atë çka ka ndodhur më parë? Letërsia, si art, përmban elementin njerëzor që është unik e si i tillë, është i pa parashikueshëm. Kur marrim në dorë një libër, nuk kemi sesi ta dimë fundin, dhe është pikërisht kjo që bën magjinë e tij. Po i kthehem prapë këtu poezisë së Szymborskës : “hakmarrja e një dore te vdekshme” e quan ajo letërsinë, sepse letërsia, është historia njerëzore e gdhendur në kohë. Kur them “historia njerëzore”, nuk kam parasysh vetëm ngjarjet, por edhe gjithçka tjetër njerëzore, çdo element që përfshihet në të, atë pjesë jo materiale tonën që përbën në të vërtetë shpirtin njerëzor, që është në i pamatshëm. Ligji i numrave të mëdhenj nuk vlen në këtë rast. Si e tillë letërsia e tejkalon historinë dhe çdo mënyre tjetër rrëfimi jo vetëm sepse i mbetet kohës por sepse përmban elementin njerëzor dhe prandaj është më tërheqëse se çdo lloj tjetër rrëfimi. Vlera e rrëfimit në gjuhën shqipe është ruajtja dhe pasurimi i gjuhës , përcjellja e saj brez pas brezi. Asgjë më mirë se letërsia nuk e kryen këtë funksion. Le të përmendim këtu Eposin e Kreshnikëve që përcolli gjuhën dhe historinë tonë nëpër shekuj pa u shkruar. Me kë shëmbëllej si individ krijues? Vetë fjala “individ” nënkupton pangjashmërinë në rrëfim, ndryshe çdo krijim do ishte një përsëritje e pavlerë. Sigurisht, çdo individ krijues, ka patur të tjerë krijues para të cilët i kanë dhënë, një shembull, një ose a vepra letrare te lexuara, kur pasi e mbyll librin thua me vete “Çfarë mrekullie!” Nga autorët shqiptarë në prozë do përmendja sigurisht Kadarenë me “Kronikë në gur” ose në poezi , Luljeta Lleshanakun me “Ujë dhe karbon”. Po kjo nuk ka te bëjë me individualitetin krijues. Nëse do të përdorja përsëri matematikën veprat e arrira janë njëlloj asimptote ku secili krijues synon të arrijë, duke ruajtur gjithnjë individualitetin e tij krijues. Por që ti përgjigjem pyetjes, në mënyrën e rrëfimit unë nuk synoj të shëmbëllej me askënd veç vetes. Nëse do shëmbëlleja me dikë kjo do të thotë që kam shkruar mirë. Nëse, do arrija ta radhisja veten me një krijues që e mbaj si shembull, kjo do më thoshte që kam shkruar mirë. Po për këtë duhet shumë punë e përpjekje. Edhe mbi të gjitha duhet talent.
F.I.: Mbërritëm te pyetja e fundit të cilën ua kemi drejtuar pothuajse të gjithë të ftuarve në këtë Festival të Librit. Çfarë mendoni se mundet të bëhet diçka më tepër ndërmjet nesh në raport me librin shqip, krijuesit shqiptaro-kanadez që krijojnë, jetojnë prej vitesh këtu, dhe trashëgimin e gjuhës dhe kulturës shqipe te brezi pasardhës?
A.D.: Të shkruajmë shqip, të mundohemi ta përcjellim letërsinë tek lexuesi i ri në shqip, sepse kështu përcjellim edhe gjuhën edhe kulturën edhe historinë. Por, të shkruajmë edhe në gjuhë të tjera, sepse në këtë mënyrë përcjellim kulturën dhe historinë tonë tek një lexues më i gjerë Në raport me librin shqip, duhet të them se një aktivitet i tillë është një shembull i shkëlqyer, jo vetëm për numrin e madh të librave dhe autorëve që iu vunë para lexuesit, po edhe për numrin dhe interesin e pjesëmarrësve. Për tu përmendur këtu sidomos përfshirja e brezit të ri të fëmijëve tanë, shumë prej të cilëve kanë ardhur fare të vegjël ose kanë lindur në Kanada. Ishte vërtet shumë bukur ti shihje si vullnetarë dhe pjesëmarrës, një shpresë se kultura e gjuha jonë do të përcillet në breza, me gjithë largësinë. Këto aktivitete duhet të përpiqemi ti kthejmë në traditë. Faleminderit edhe njëherë për ftesën.
* Ajkuna Dakli e lindur në Elbasan në vitin 1969, është diplomuar për matematikë në Universitetin e Tiranës dhe më pas për menaxhim në Universitetin e Torontos, qyteti ku jeton e punon qysh nga viti 2001. Talentin e saj të spikatur në prozën e shkurtër dhe ese e gjejmë në disa nga organet dhe faqet më të njohura shqip si, Gazeta ExLibris, Peizazhe të fjalës, Poeteka dhe Defekt – teknik. Libri i saj i parë është vëllimi poetik “Rrokje” (Botart, 2016). Ajo mban autorësinë e dy përmbledhjeve në prozë të shkurtër, libra të cilët kanë tërhequr vëmendjen e lexuesit dhe kritikës, “Çizme lëkure në kohë lufte” (2020) dhe “Portrete pa kornizë” (2023), publikuar nga prestigjiozja Shtëpi Botuese Onufri. Ajkuna beson se matematika dhe letërsia janë dy nga format më të larta të shprehjes së intelektit dhe ndjeshmërisë njerëzore, ndaj e ndan jetën mes këtyre dy botëve.
